Κλιματική κρίση και αλλοτρίωση
Michael Löwy
Τιμήθηκε το 2020 με το "Ευρωπαϊκό Βραβείο Βάλτερ Μπένγιαμιν 2020" για το βιβλίο του La révolution est le frein d’urgence. Essais sur Walter Benjamin, Editions de l’éclat, 2019, καθώς και για τη γενικότερη συμβολή του στη μελέτη και στη διάδοση της σκέψης του Μπένγιαμιν.
Μερικοί από τους αξιωματικούς έθεσαν το ζήτημα μιας αλλαγής πορείας. "Πολύ ακριβό" τους είπαν: οι επιβάτες θα έπρεπε να αποζημιωθούν κ.λπ., με λίγα λόγια, μεγάλα έξοδα. Ωστόσο, αποφασίστηκε να μειωθεί η ταχύτητα, αλλά δεν εφαρμόστηκε ιδιαίτερα. Στο μεταξύ, στην πολυτελή πρώτη θέση, η ορχήστρα παίζει και οι επιβάτες χορεύουν. Στην οικονομική θέση, ο κόσμος παρακολουθεί με πάθος το ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα στην τηλεόραση. Μια ομάδα αγανακτισμένων νέων διαμαρτύρονται, και απαιτούν μια άλλη πορεία, αλλά οι φωνές τους καλύπτονται από τον θόρυβο της ορχήστρας και της τηλεόρασης.
Ορισμένοι επιβάτες, τόσο στην πρώτη όσο και στην οικονομική Θέση, ανησυχούν. Ανησυχούν πολύ μάλιστα. Γνωρίζουν ότι αρκετοί λαθρεπιβάτες κατάφεραν να ανέβουν στο υπερατλαντικό. Κινητοποιούνται δραστήρια για να τους κυνηγήσουν και να τους πετάξουν στη θάλασσα. Μια φιλάνθρωπη μειονότητα προτείνει να τους δοθούν σωσίβια πριν εγκαταληφθούν στον ωκεανό. Είναι ακόμα υπό συζήτηση.
Εν τω μεταξύ, ο νέος Τιτανικός προχωρά, απαρέγκλιτα, προς το παγόβουνό του.
Αυτή η κωμικοτραγική αλληγορία ίσως χρησιμεύσει για να απεικονίσει την κατάσταση του (σύγχρονου βιομηχανικού καπιταλιστικού) πολιτισμού μας απέναντι στην ολοένα και πιο εμφανή απειλή της οικολογικής καταστροφής, δηλαδή της μη αναστρέψιμης και ανεξέλεγκτης κλιματικής αλλαγής, που θέτει σε κίνδυνο τα ίδια τα θεμέλια της ζωής γενικά και της ανθρώπινης ζωής ειδικότερα. Μήπως πρόκειται εδώ για την αλλοτρίωση της ανθρωπότητας στο σύνολό της, που αποδεικνύεται ανίκανη να αντιμετωπίσει τον επικείμενο κίνδυνο;
Το παγόβουνο πλησιάζει
Τι είναι λοιπόν η αλλοτρίωση; Το λεξικό Robert μας δίνει δύο ορισμούς:
1) Ψυχική διαταραχή, προσωρινή ή μόνιμη, η οποία καθιστά το άτομο ανίκανο να συμπεριφερθεί φυσιολογικά.
2) Η κατάσταση του ατόμου που γίνεται έρμαιο των πραγμάτων και των κατακτήσεων της ανθρωπότητας, οι οποίες στρέφονται εναντίον του.
Ισχύει η πρώτη περίπτωση; Μπορούμε να μιλήσουμε για ένα είδος συλλογικής "ψυχικής διαταραχής", η οποία καθιστά τα άτομα ανίκανα να συμπεριφερθούν φυσιολογικά; Ίσως. Αλλά αντί για "ψυχική διαταραχή", θα έπρεπε να μιλάμε καλύτερα για εκούσια τύφλωση, ή επιδεινωμένη μυωπία, ή στρουθοκαμηλισμό (απέναντι στον κίνδυνο, με το κεφάλι στην άμμο).
Κλίνω περισσότερο προς τον δεύτερο ορισμό του λεξικού, υπό την προϋπόθεση ότι δεν μένουμε στο άτομο, αλλά κοιτάμε το σύνολο.
Η κλασική ανάλυση της αλλοτρίωσης (Entfremdung) βρίσκεται στον Μαρξ, ιδίως στα χειρόγραφα του 1844. Για τον νεαρό Μαρξ, η αλλοτρίωση είναι η διαδικασία κατά την οποία τα προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας, της εργασίας, της παραγωγής, ανεξαρτητοποιούνται από τους δημιουργούς τους και παίρνουν τη μορφή μιας αυτόνομης δύναμης, η οποία ξεφεύγει από τον έλεγχό τους και αντιτάσσεται σ' αυτούς ως εχθρική και ξένη.
Αυτό συμβαίνει με τα εμπορεύματα, την παγκόσμια αγορά, τα ορυκτά καύσιμα, τη βιομηχανική γεωργία, τον παραγωγισμό και τον καταναλωτισμό. Στην πραγματικότητα, ολόκληρος ο βιομηχανικός πολιτισμός έχει μετατραπεί σε μια ανεξέλεγκτη δύναμη, η οποία στρέφεται εναντίον των δημιουργών της και απειλεί να τους καταστρέψει. Πρόκειται για ένα είδος απρόσωπου "αυτόματου" συστήματος, το οποίο λειτουργεί σύμφωνα με τους δικούς του κανόνες, βασισμένους απόλυτα σε άψογους μαθηματικούς υπολογισμούς (κέρδη και ζημίες). Ο Νέος Τιτανικός ταξιδεύει στο αυτόματο, και τη λειτουργία του υπερασπίζονται με νύχια και με δόντια όσοι απολαμβάνουν τα προνόμια αυτού του πολυτελούς πλοίου.
Τα χειρότερα μπορούν ακόμα να αποφευχθούν. Μπορούμε ακόμα να ξεφύγουμε από τον φαύλο κύκλο της αλλοτρίωσης και να ανακτήσουμε τον έλεγχο της πλοήγησης. Μπορούμε ακόμα να αλλάξουμε πορεία. Αλλά ο χρόνος τελειώνει...
Ας αλλάξουμε πορεία
Ποιοι είναι αυτοί οι νέοι που προσπαθούν, με αστείρευτη ενέργεια, να αφυπνίσουν τους επιβάτες του Νέου Τιτανικού και να διαλύσουν τα θανατηφόρα μάγια της εμπορευματικής αλλοτρίωσης; Η νέα γενιά συνειδητοποιεί όλο και περισσότερο ότι εκείνη θα κληθεί να "πληρώσει το λογαριασμό", σε μερικές δεκαετίες, για την τύφλωση εκείνων που κατέχουν σήμερα την εξουσία, είτε αυτή είναι οικονομική είτε πολιτική. Καταλαβαίνει πολύ καλά ότι το πρόβλημα δεν έγκειται μόνο στους κυβερνώντες - η αδράνεια των οποίων είναι προφανής και αντικατοπτρίζεται στη θεαματική αποτυχία δεκάδων συναντήσεων COP, συμπεριλαμβανομένης της τελευταίας για το κλίμα στο Σαρμ ελ Σέιχ - αλλά και στο ισχύον οικονομικό σύστημα (δηλαδή τον σύγχρονο βιομηχανικό καπιταλισμό). Αυτή η συνειδητοποίηση εκφράζεται στο σύνθημα αμέτρητων διαδηλώσεων μετά τη Διάσκεψη της Κοπεγχάγης το 2009: "Αλλάξτε το σύστημα, όχι το κλίμα!" Γιατί, όπως το συνοψίζει τέλεια η Greta Thunberg: "Είναι μαθηματικά αδύνατο να λυθεί η κλιματική κρίση μέσα στο σημερινό πολιτικό και οικονομικό σύστημα".
Η Γκρέτα Θούνμπεργκ -που αποκαλείται "μάγισσα" από τους φασίστες, νεοφασίστες και αντιδραστικούς κάθε είδους- έχει αναμφισβήτητα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στην κινητοποίηση της νεολαίας για το κλίμα. Το κάλεσμά της για παγκόσμια απεργία για το κλίμα το 2019 ακολούθησαν 1,6 εκατομμύρια νέοι σε 125 χώρες σε όλο τον κόσμο και το κάλεσμά της για τις 20 Σεπτεμβρίου 2019 7 εκατομμύρια! Η κρίση του covid-19 μπορεί να επιβράδυνε αυτή την κινητοποίηση, αλλά αρχίζει και πάλι, με χίλιες διαφορετικές μορφές: Friday for Future, Global Climate Strike, Extinction Rebellion, Youth for Climate, κ.λπ.
Συνοψίζοντας το πνεύμα αυτής της γενιάς, η Greta Thunberg δήλωσε πρόσφατα: "Δεν θα παραδοθούμε χωρίς μάχη. Αυτό το νεανικό αγωνιστικό πνεύμα είναι η κύρια ελπίδα μας για να αποφύγουμε το συλλογικό ναυάγιο".
Οικο-δεκάλογος
Δέκα εντολές για να σωθεί η ζωή σε αυτόν τον πλανήτη
NB: Ο συντάκτης αυτών των σημειώσεων δεν παριστάνει τον νέο Μωυσή και δεν ισχυρίζεται ότι έλαβε αυτόν τον οικο-δεκάλογο από τον Ιεχωβά. Είναι απλώς μια προσπάθεια να απαντηθεί, με μια δόση ειρωνείας, σε δύο σύντομες σελίδες, το ερώτημα που απασχολεί πολλούς ανθρώπους αυτές τις μέρες: Τι κάνουμε; Τι κάνουμε απέναντι στην οικολογική κρίση και την κλιματική καταστροφή;
1. Θα πάρεις στα σοβαρά την οικολογική κρίση. Δεν πρόκειται για ένα ζήτημα μεταξύ πολλών άλλων, αλλά για το σημαντικότερο πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και ηθικό ζήτημα του 21ου αιώνα. 'Ενα ζήτημα ζωής και θανάτου. Το κοινό μας σπίτι καίγεται. Δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο. Έχεις άλλες ανησυχίες; Ανησυχείς δικαίως για την τιμή της βενζίνης και του φυσικού αερίου και ανησυχείς αδικαιολόγητα για τον μεγάλο αριθμό Αράβων, μαύρων, Ρομά, Εβραίων, Μεξικανών και ομοφυλόφιλων στη χώρα σου; Πρέπει να αλλάξεις ανησυχίες. Η κλιματική κρίση είναι πιο σοβαρή. Πολύ χειρότερη; Απείρως χειρότερη. Πρόκειται για τη δική σου επιβίωση ή/και των παιδιών και των εγγονών σου.
2. Δεν θα λατρεύεις τα είδωλα της καπιταλιστικής θρησκείας: "Οικονομία της αγοράς", "Ορυκτές πηγές ενέργειας", "αύξηση του ΑΕΠ", "Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου", "Διεθνές Νομισματικό Ταμείο", "ανταγωνιστικότητα", "πληρωμή του χρέους" κ.λπ. Είναι ψεύτικοι, άπληστοι θεοί, που ζητούν ανθρώπινες θυσίες και ευθύνονται για την υπερθέρμανση του πλανήτη.
3. Θα ενεργείς κάθε μέρα σύμφωνα με τις οικολογικές αρχές. Θα αρνείσαι να ταξιδεύεις με αεροπλάνο για αποστάσεις που καλύπτονται με τρένο. Θα μειώσεις δραστικά την κατανάλωση κρέατος. Θα αποφύγεις τις παγίδες του καταναλωτισμού. 'Εχοντας επίγνωση της αλληλεξάρτησης όλων των ζωντανών οργανισμών θα ενεργείς με φροντίδα και σεβασμό προς τη φύση. Αλλά και θα απορρίψεις τις ψευδαισθήσεις του "κολιμπρισμού": την πεποίθηση ότι η οικολογική αλλαγή θα προκύψει από το άθροισμα μικρών ατομικών δράσεων.
4. Θα υποστηρίξεις τις συλλογικές δράσεις, για παράδειγμα κάθε συγκεκριμένο οικολογικό αγώνα, στη χώρα σου και στον κόσμο. Ανάλογα με την περίπτωση, θα επιλέξεις διαδηλώσεις στους δρόμους, πράξεις πολιτικής ανυπακοής, ZAD, σαμποτάζ σε πετρελαιαγωγούς. Θα συμμετέχεις ή θα υποστηρίζεις κινήματα, ΜΚΟ, κ.λπ. που αγωνίζονται για οικολογικούς σκοπούς, προτιμώντας τους πιο ριζοσπαστικούς.
5. Δεν θα βάζεις ποτέ σε αντιδιαστολή το κοινωνικό και το οικολογικό. Θα προσπαθείς, με κάθε τρόπο, να ευνοείς τη σύγκλιση μεταξύ των κοινωνικών και των οικολογικών αγώνων. Η δράση σου θα πρέπει να εγγυάται εναλλακτικές θέσεις εργασίας για τους εργαζόμενους σε ρυπογόνες εταιρείες που θα πρέπει να κλείσουν. Θα προσπαθείς να φέρεις κοντά τα συνδικάτα και τα οικολογικά κινήματα.
6. Θα εκφράζεις την αλληλεγγύη σου, με τον ακτιβισμό ή/και οικονομικά, στους κλιματικούς πρόσφυγες και στα θύματα περιβαλλοντικών καταστροφών. Θα απαιτείς να ανοίξουν τα σύνορα της χώρας σου και οι πλούσιες χώρες του Βορρά να αποζημιώσουν τις φτωχές χώρες του Νότου για τις ζημιές που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή.
7. Θα αγωνίζεσαι χωρίς ανάπαυλα ενάντια στους οικοκτόνους ή/και αρνητές για το κλίμα πολιτικούς, τους Τραμπ, Μπολσονάρο, Σκοτ Μόρισον και Σία. Όλα τα μέσα είναι αποδεκτά για να τους εκτοπίσουμε, να τους ανατρέψουμε, να τους εξουδετερώσουμε.
8. Θα αρνείσαι να υποστηρίζεις όσους επικαλούνται ανέξοδα την οικολογία. Δηλαδή, τους πολιτικούς που βγάζουν ωραίους λόγους, αλλά παραμένουν αδρανείς απέναντι στις εκπομπές ρύπων και τα ορυκτά καύσιμα. Ή που προτείνουν ψευδείς λύσεις, όπως τις "πιστώσεις εκπομπών", τους "μηχανισμούς αντιστάθμισης" και άλλες απάτες του πράσινου καπιταλισμού και του greenwashing.
9. Θα αγωνιστείς, με όλα τα μέσα, ενάντια στις εταιρείες της ορυκτής ολυγαρχίας, δηλαδή του τεράστιου οικονομικού-χρηματοοικονομικού-πολιτικού-στρατιωτικού συμπλέγματος που συνδέεται με τα ορυκτά καύσιμα: πετρέλαιο, άνθρακας, φυσικό αέριο. Θα αγωνιστείς για την απαλλοτρίωσή τους και για τη δημιουργία μιας δημόσιας υπηρεσίας ενέργειας, που θα προσανατολίζεται αποφασιστικά στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ηλιακή, αιολική, υδάτινη, κ.λπ.) και θα είναι ικανή να προσφέρει δωρεάν υπηρεσίες στις λαϊκές τάξεις.
10. Γνωρίζοντας ότι το πρόβλημα είναι συστημικό και ότι, κατά συνέπεια, καμία πραγματική λύση δεν είναι δυνατή στο πλαίσιο του καπιταλισμού, θα συμμετέχεις, με τη μία ή την άλλη μορφή, στα κόμματα ή τα κινήματα που προτείνουν αντικαπιταλιστικές εναλλακτικές λύσεις: οικοσοσιαλισμός, κοινωνική οικολογία, αποανάπτυξη κ.λπ.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ από τον Michael Löwy:
"Ο Νίκος Πουλαντζάς όπως τον γνώρισα"
Rosa Luxemburg. Η εκδίκηση της Ιστορίας.
Πρόοδος και καταστροφή, η θεώρηση της ιστορίας του Walter Benjamin
Από τον Giorgio Agamben: Ο πυρηνικός πόλεμος και το τέλος της ανθρωπότητας
Από τους Lydia και Claude Bourguignon: Γιατί δεν κάνουμε τίποτα όταν το σπίτι καίγεται;
Από την Πηνελόπη Θωμαϊδη: Under Pressure
