Λαοί χαμογελαστοί, λαοί κακότροποι
Gilles Fumey
LE BLOG DE GÉOGRAPHIES EN MOUVEMENT - Mediapart - 27.04.2021
Ένα βράδυ στο Café géo (συναντήσεις που λάμβαναν χώρα στο παρισινό café de Flore από το 1998 ως το 2010 υπό την αιγίδα του καθηγητή Gilles Fumey -σ.σ.], αναρωτηθήκαμε ποια θα μπορούσε να ήταν μια γεωγραφία του γέλιου. Γελούν οι Ισλανδοί όσο οι Σικελοί ή οι Κινέζοι; Και μήπως οι Ιάπωνες χρειάζονται το σάκε για να γελάσουν όπως και οι Ταϊβανέζοι το πράσινο τσάι; Ένας Άγγλος ιστορικός επιχειρεί μια πολιτισμική γεωϊστορία του γέλιου και του χαμόγελου.
Ωστόσο, το χαμόγελο και το γέλιο (δεν γράφουμε ότι είναι το ίδιο πράγμα, αλλά εδώ απλοποιούμε) φαίνεται πως έχουν μια προέλευση. Το γέλιο είναι στη φύση του ανθρώπου (Rabelais). Αλλά, επαναλαμβάνουμε, όχι παντού. Ο Jean-François Nadeau είχε θέσει το ερώτημα: "Ποιος εφηύρε το χαμόγελο;" [Le Devoir, 26.11.2015 -σ.σ.]. Απαντούσε κάνοντας σίγουρα λάθος μπροστά σε μια αυτοπροσωπογραφία της Mme Vigée Le Brun. Ένας πίνακας στον οποίο διακρίνει λευκά δόντια, τα οποία γνωρίζουμε ότι παρερμηνεύτηκαν από τις κοσμικές κυρίες της εποχής. Εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι δεν έδειχναν τα συναισθήματά τους. Αλλά και τι δεν έχει ειπωθεί για αυτόν τον πίνακα; Οι Βρετανοί εκστασιάζονται και συμπεραίνουν ότι επρόκειτο για ένα σημείο καμπής πριν από την Επανάσταση... Ούτε λίγο, ούτε πολύ!
Για τον Άγγλο ιστορικό Colin Jones (Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου), η Γαλλική Επανάσταση είναι η επανάσταση του χαμόγελου. Σ' αυτήν εντοπίζει την εμφάνιση ενός κανόνα που θα επιβληθεί μέχρι σήμερα, με το χαμόγελο με τα λευκά δόντια. Γελάμε αναγκαστικά, γιατί δεν χαρακτηρίζουμε μερικές φορές χαρούμενους ηλίθιους αυτούς που χαμογελούν συνέχεια και χωρίς λόγο; Θα έπρεπε να αναφερθούμε στην καλιφορνέζικη μάρκα οδοντόκρεμας που μας επιτρέπει να δείχνουμε πόσο λευκά είναι τα δόντια μας; Πράγμα που δεν εξηγεί γιατί τα κορίτσια της διαφήμισης χαμογελούν στην τηλεόραση, αλλά κάνουν μούτρα όταν ποζάρουν για το Le Bon Marché; "Καμία πολιτική, κανένα εμπόριο, καμιά συνάντηση, καμιά κοινωνική συναναστροφή χωρίς χαμόγελο;" Όλα λάθος! Οι Παριζιάνοι που ως γνωστό είναι γκρινιάρηδες, κακομαθημένοι και αγενείς, ωστόσο υποδέχονται μερικές δεκάδες εκατομμύρια τουρίστες το χρόνο, οι οποίοι σκοτίστηκαν αν θα τους χαμογελάσει ο καφετζής που αδειάζει τις τσέπες τους. Και μήπως δεν είδαμε τον πρεσβευτή της Γαλλίας, τον αυστηρό Laurent Fabius, να κρατάει την κοιλιά του από τα γέλια στο Quai d'Orsay [το γαλλικό υπουργείο Εξωτερικών -σ.σ.];
Αλλά οι Άγγλοι ιστορικοί νομίζουν ότι έχουν τη γνώση. Και πάλι ο Colin Jones: "Ο Jacques Le Goff είχε ήδη δείξει ότι κάτι αλλάζει όσον αφορά το χαμόγελο από τον δέκατο τρίτο αιώνα και μετά." Και προσθέτει: "Πριν από το 1787, στην ιστορία της τέχνης υπάρχουν μόνο τρεις τύποι ανοιχτών στομάτων. Πρώτον, το ανοιχτό στόμα που συνδέεται με την εργαζόμενη τάξη, τους φτωχούς, τους άπορους. Δεύτερον, τα ανοιχτά στόματα που αντιπροσωπεύουν τους ανθρώπους που έχουν χάσει τα λογικά τους και βρίσκονται κοντά στην τρέλα. Τέλος, το ανοιχτό στόμα χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει μια κατάσταση ανεξέλεγκτου πάθους, δαιμονισμένη, και που προσιδιάζει κατά κάποιον τρόπο τη στάση του χιμπατζή."
Βλέπετε παιδιά με το στόμα ανοιχτό; "Είναι κακομαθημένα." Μεθυσμένους; Το πάθος επιβάλλεται στη λογική: "Τότε το στόμα ανοίγει". Ας δούμε αυτή την αυτοπροσωπογραφία του Ρέμπραντ ως Ζέυξις. Ποιος θα ισχυριζόταν ότι μπορεί να ερμηνεύσει αυτό το χαμόγελο; Συμπεραίνοντας ότι και Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι του Βερμέερ που δείχνει δύο δόντια θα ήταν κατώτερης τάξης... Μόνο οι Άγγλοι μπορούν να ανάγουν ό,τι κοιτάζουν στην κοινωνιολογία.
Μια σωστή προσέγγιση θα ήταν μάλλον να αναζητήσουμε σε ορισμένους κοινωνικούς κύκλους την απροθυμία της επίδειξης χαλασμένων δοντιών. Αυτή η προφύλαξη ίσχυε μέχρι πρόσφατα στη Γαλλία. Μέχρι που τους πρακτικούς οδοντίατρους που έκαναν εξαγωγές δοντιών τους διαδέχθηκαν οι κανονικοί οδοντίατροι, το επάγγελμα των οποίων οργανώθηκε στη Γαλλία. Οφείλουμε στον Pierre Fauchard το τρόχισμα, τα σφραγίσματα, τα στοματικά διαλύματα (με ούρα στην αρχή) και τις πρώτες τεχνητές οδοντοστοιχίες που προμήθευαν κατασκευαστές πορσελάνης. Δόντια αφαιρούνταν από νεκρούς, στρατιώτες που σκοτώθηκαν στο Βατερλώ, για παράδειγμα, για να φτιαχτούν μασέλες. Δεν έχει όλος ο κόσμος μια οδοντόβουρτσα σαν τον αυτοκράτορα.
'Ενα μέρος της Ευρώπης θα ξεκαρδιζόταν. Γιατί το χαμόγελο, εν τω μεταξύ, είχε ήδη γίνει, για τον Άγγλο καθηγητή μας, "positiv" από το 1740 και μετά. Το μπεστ σέλερ της εποχής, Julie ou la Nouvelle Héloïse (1761), δείχνει κατά τα λεγόμενά του το χαμόγελο ως μια εκδήλωση ατομικότητας και μια "νέα ευαισθησία".
Να ήταν η Αμερική με τα λευκά δόντια, της Τζιν Χάρλοου και της Μέριλιν, που επανέφερε το χαμόγελο στα επίσημα πορτρέτα από τη δεκαετία του 1950 .... Δίνουμε ραντεβού στον Colin Jones μπροστά από τον καθεδρικό ναό της Ρεμς για να χαιρετήσουμε τον άγγελο Γαβριήλ που τον περιμένει από τον 13ο αιώνα.
Πρέπει λοιπόν να δουλέψουμε ακόμα πάνω στη γεωγραφία του χαμόγελου. Το βέβαιο είναι ότι δεν έχει καμία σχέση με το κλίμα, όπως πίστευε ο Καντ. Ένας Ch'ti [κάτοικος της Βόρειας Γαλλίας -σ.σ.] πιθανώς γελάει περισσότερο με μια μερίδα πατάτες τηγανιτές από ό,τι ένας Κορσικανός μπροστά σε ένα σακουλάκι με ζεστά κάστανα. Αλλά οι Κινέζοι, οι Κονγκολέζοι (ΛΔΚ) και οι Έλληνες φημίζονται περισσότερο ως γελαστοί άνθρωποι σε σχέση με τους Ινδούς, τους Σέρβους και τους κατοίκους της Μαδαγασκάρης. Έτσι, θα επικεντρώσουμε την έρευνά μας στις εντυπώσεις, περιμένοντας κάποιον εξπέρ σε αλγόριθμους να τα κάνει σούμα όλα αυτά και να τα συγκρίνει με το γέλιο της ύαινας. Μια διαφορετική ιστορία που δεν έχει ειπωθεί ακόμα.
