Μυστικιστική πάλη στη Σενεγάλη
Julien Bonhomme, Le champion du quartier. Se faire un nom dans la lutte sénégalaise. Mimésis, coll. « Ethnologiques », 352 σελ.
Έτοιμοι να παλέψουν
Jean-François Laé
En attendant Nadeau - 25 Νοεμβρίου 2022
Το ποδόσφαιρο και η πάλη είναι αναμφίβολα τα δύο πιο σημαντικά αθλήματα στη Σενεγάλη· και παρότι είναι πολύ λιγότερο διάσημα έξω από τη χώρα από τα Λιοντάρια, τους πρόσφατους πρωταθλητές Αφρικής, οι παλαιστές, μόνοι τους στη μέση της αρένας, είναι εξίσου σταρ στη χώρα τους. Ο Julien Bonhomme δείχνει στο Le champion du quartier [Ο πρωταθλητής της γειτονιάς -σ.σ.] πώς αντλούν τη δύναμή τους από τον κόσμο που τους περιβάλλει· υπογραμμίζει τη σημασία της υλικής, ηθικής και μυστικιστικής υποστήριξής που λαμβάνουν.
Καθόμουν ήδη τέσσερις ολόκληρες ώρες στο τεράστιο στάδιο Léopold Sédar Senghor στο Ντακάρ, ασφυκτικά γεμάτο από ενθουσιώδεις νέους, για έναν αγώνα που είχε ανακοινωθεί για τις 2 μ.μ. και του οποίου είχαν προηγηθεί ακατανόητες κινήσεις, χοροί, παρελάσεις, λουσίματα με χρωματιστά προϊόντα, παράξενες προετοιμασίες που αιχμαλώτιζαν την προσοχή όλων. Ένιωθα μόνος, περιμένοντας έναν αγώνα που πιθανόν και να μην γινόταν. Ενώ η αρένα ήταν προσηλωμένη σε όλη αυτή την αναστάτωση - προθέρμανση, κουβέντες, παύσεις με τα χέρια ψηλά, σπρωξίματα, τραγούδια, απελευθέρωση κοτόπουλων, θάψιμο αντικειμένων - δεν ήξερα πού να στρέψω την προσοχή μου. Οι επίτιμοι καλεσμένοι ήταν παρόντες, ωστόσο, σε υπερυψωμένες κερκίδες προστατευμένες από τον ήλιο. Οι κάμερες δεν σταματούσαν λεπτό να τραβάνε. Χορηγοί και διοργανωτές κυκλοφορούσαν με τα πολύχρωμα πανό τους. Και οι μισές ώρες έφευγαν η μία μετά την άλλη, εξίσου σκοτεινές. Κάτι συνέβαινε που δεν καταλάβαινα διόλου. Δεν άντεχα να καθίσω άλλο και ετοιμαζόμουν να φύγω από το μέρος αυτό. Το παράξενο μερικές φορές σε οδηγεί μέχρι την είσοδο. Ξαφνικά ένας αγώνας ξεπροβάλλει από το έδαφος, μία λαβή, χέρια που χτυπούν ελαφρά το χαμηλωμένο κεφάλι του αντιπάλου, ένας πιασμένος αστράγαλος, μια γονατιά, νεφρά μαγκωμένα: ένας άνθρωπος σηκώνεται ψηλά και πέφτει ανάσκελα. 37 δευτερόλεπτα. Νικημένος. Η υπόθεση έληξε. Κανένα χειροκρότημα. Όλα αυτά γι' αυτό; Μόλις μια αψιμαχία. Οι χοροί ξαναρχίζουν. Οι βρισιές πέφτουν βροχή, απειλητικές χειρονομίες εδώ κι εκεί. Η αρένα αδειάζει μέσα σε ένα μεγάλο στριμωξίδι. Κι εγώ έχω αδειάσει από κατανόηση. Τέσσερις αδιαπέραστες ώρες είναι πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Μήπως όμως το αντικείμενο αυτής της σενεγαλέζικης πάλης δεν ήταν καν ο αγώνας σώμα με σώμα;
Το βιβλίο του Julien Bonhomme έρχεται την κατάλληλη στιγμή. Επιτέλους, έχουμε στη διάθεσή μας μια πυκνή εθνογραφική καταγραφή, μια πραγματική μελέτη αρκετών ετών μέσα στις συλλογικές ενώσεις και τις οικογένειες των παλαιστών για να φωτιστεί αυτό το τελικό σημείο, αυτή η μέρα όπου κορυφώνονται όλες οι δυνάμεις που δούλεψαν για τη φήμη του ήρωά τους. Γιατί ο συγγραφέας παρουσιάζει μία εντελώς διαφορετική αρένα, πολύ ευρύτερη, που δημιουργείται μέσα σε όλη τη χρονιά, στα χωριά των δύο παλαιστών, στα δίκτυα μυστικιστικών-επιχειρηματικών προετοιμασιών που θα οδηγήσουν σε αυτό το απόγευμα γεμάτο μαγεία και ξόρκια. Πρόκειται για την σύλληψη μιας κοινωνικής σκηνής με την πλήρη έννοια, ενός χωροχρόνου που μεταφέρει ανθρώπους, μία ομάδα παλαιστών στις παραλίες προπόνησης, την ευρύτερη οικογένειά του, τη γειτονιά του και το χωριό καταγωγής του, έναν συνασπισμό οπαδών, παλαιών κατόχων μαγικοθρησκευτικών γνώσεων, μαραμπου που θα αναχαιτίσουν το καταστροφικό κακό. Στο βάθος της σκηνής λαμβάνει χώρα η κοινωνικότητα του δρόμου με τα δίκτυα των συνεργείων ή των βιοτεχνίων επίπλων, όπου ο καθένας θα συμβάλει οικονομικά για να στηρίξει "τον πρωταθλητή μας", γιατί "ένας καλός παλαιστής πρέπει να είναι χορτασμένος", ενισχύοντας έτσι τη φήμη των επαγγελμάτων. Κάθε μέρα, εκατοντάδες νέοι εργαζόμενοι προπονούνται ακούραστα στις παραλίες του Ντακάρ, "αναζητώντας τη δύναμη" που θα του μεταβιβάσουν, "παίρνοντας βάρος" για να πάρουν θέση μια μέρα ανάμεσα στους διεκδικητές και να αυξήσουν τη δημοτικότητα του δρόμου.
Ο αγώνας των 37 δευτερολέπτων δεν είναι τίποτα μπροστά σε αυτή τη συσσώρευση δυνάμεων που, όταν αθροιστούν, θα ανεβάσουν ψηλά τη φήμη του ήρωα για τον οποίο ευθύνεται ολόκληρη η κοινότητα. Η πάλη είναι κάτι περισσότερο από ένα άθλημα, κάτι περισσότερο από μια σωματική ρύθμιση, κάτι περισσότερο από έναν θεσμό καταγραφής κατορθωμάτων, κάτι περισσότερο από μυς, κι από πονηριά. Είναι το ύστατο σημείο της συγκέντρωσης μιας δύναμης δράσης μιας ολόκληρης χρονιάς! Οι τέσσερις ώρες τύφλωσής μου εμπεριείχαν αυτή τη μακρόχρονη, επί μήνες συσπείρωση προσπαθειών, που θα αυξήσουν όλες εκείνες τις δυνάμεις που θα υπερβούν τελείως "τον αγώνα" των μερικών δευτερολέπτων.
Έτσι, ο Julien Bonhomme μας εξηγεί όλη αυτή τη δουλειά με σκοπό τη φήμη που επωμίζεται ο παλαιστής, το περιβάλλον του, η γειτονιά του, ο τόπος καταγωγής του, η εθνότητά του, και που αποτελεί το χωνευτήρι όλων των μορφών αλληλεγγύης για την προστασία και την υποστήριξή του. Είναι το αποτέλεσμα ενός πολέμου, ενός πολέμου μεταξύ γειτονιών που έρχονται αντιμέτωπες, αλλά αυτή τη φορά μέσω τραγουδιών, προπόνησης, χρημάτων, προσευχών, αστρολογίας, αριθμολογίας, γεωμαντείας·εν ολίγοις, μια ολόκληρη μυστικιστική υποστήριξη "εξ αποστάσεως" που δραματοποιεί έναν αγώνα που προγραμματίζεται τόσο καιρό πριν. Από την Κάζαμανς μέχρι τη Γουινέα ή το Μάλι, οι πιο διάσημοι μαραμπού ενώνουν τις δυνάμεις τους με τους γέροντες του χωριού, οι οποίοι, λόγου χάρη, θα βουτήξουν μια γάτα σε μια κολοκύθα γεμάτη νερό, την οποία ο παλαιστής θα χύσει πάνω του, ώστε να προσγειωθεί στα πόδια του - σαν μια γάτα - αν βρεθεί σε δυσκολία.
Η μυστηριακή προετοιμασία είναι ένα είδος πρωτότυπης νόμιμης μαγείας στο πλαίσιο της κοινωνίας της Σενεγάλης, λέει ο συγγραφέας. Επειδή αυτές οι προετοιμασίες επιτρέπονται από τους επίσημους κανονισμούς, οι αθλητικές αρχές τις εποπτεύουν χρόνο με το χρόνο, γνωρίζοντας ότι οι αγώνες αναβάλλονται επί ώρες, επιτρέποντας αντιπαλότητες, απειλές, προκλητικές χειρονομίες και προσευχές κάθε είδους. Αναγνωρισμένη ως εθνικό άθλημα, η πάλη - σε αντίθεση με το ποδόσφαιρο - κατοχυρώνει (ή ανέχεται) αυτό το είδος μαγείας προς μεγάλη δυσαρέσκεια των αθλητικών προπονητών. Και όμως, η γλώσσα της μαγείας χρησιμεύει για να κάμψει τις βουβές αντιπαλότητες, τις συγκρούσεις και τις διαμάχες που υπονομεύουν τη συλλογικότητα εκ των έσω.
Πρόσδεση και ένταξη, υιοθεσία και αναζήτηση συνοχής, ενσωμάτωση και κοινή δράση, μπορούμε να πούμε ότι η κλίμακα και η ένταση των ενεργειών αποτελούν ένα απίστευτο τσιμέντο του αισθήματος του ανήκειν. Όλες αυτές οι προετοιμασίες που διαρκούν μήνες έχουν μια τρομερή αποτελεσματικότητα στην κατασκευή του "εμείς". Ο καθένας πρέπει να δουλέψει στη σκιά για να πετύχει συσπειρώσεις, χρηματοδότηση, αποτελεσματικούς μαραμπού, ευλογίες, μητέρες που ανοίγουν το δρόμο παρακολουθώντας τον παλαιστή τους, γυναίκες που φροντίζουν το φαγητό λόγω φόβου μυστικιστικής δηλητηρίασης. Τα πάντα παρακολουθούνται- κάθε χειρονομία κατασκοπεύεται- κάθε σπίτι επιτηρείται. Είναι αυτή η ακραία επαγρύπνηση που υψώνει τους φραγμούς της γειτονιάς, δραματοποιώντας το παραμικρό γεγονός που θα μπορούσε να καταστρέψει τη συμβολική "ενδυνάμωση" του παλαιστή. Ο στόχος; Ο παλαιστής να μην ανήκει πλέον στον εαυτό του, σε σημείο που το αποτέλεσμα του αγώνα να γίνεται ευθύνη ολόκληρης της κοινότητας του παλαιστή.
Αυτή η ένταση της μυστικιστικής δράσης, αυτός ο μύθος που δεν παύει να εκφέρεται μέσα στην αποσύνθεση των θεσμών, στην αμφισημία τους, στην άπειρη πολλαπλότητα των νοημάτων τους, μας φέρνει πιο κοντά στις αναλύσεις του Michel de Certeau, τον οποίο δεν επικαλείται ο συγγραφέας. Σχετικά με αυτές τις δυνάμεις που κρύβονται στα βάθη της συλλογικής ζωής, το La fable mystique (1982) θα μας διαφώτιζε ωστόσο για αυτές τις "λέξεις του σώματος". Θα επέκτεινε αυτή την ανάλυση του μυστικισμού ως κριτικού πεδίου ακρόασης, χώρου εργασίας και κοινωνικών μηχανισμών παραγωγής και κυκλοφορίας του νοήματος, και τρόπου διαφορετικής μορφής επικοινωνίας, απειροελάχιστης ανατροπής.
