O Γκενσμπούρ, το «Lemon Incest» και η αιμομιξία
Caroline Bréhat
Mediapart - Blog (Carolili) - 25.09.2022
Είναι καιρός να σταματήσουμε να εκθειάζουμε καλλιτέχνες που παρουσιάζουν διαστροφικούς κόσμους.
Στο κλιπ του Lemon Incest [λογοπαίγνιο με τις λέξεις inceste/αιμομικτικός και un zeste/μια στάλα -σ.σ.] του 1983, ο Serge Gainsbourg είναι ξαπλωμένος σε ένα φαρδύ κρεβάτι και σκύβει πάνω από τη 12χρονη κόρη του Σαρλότ, η οποία βρίσκεται ξαπλωμένη κι αυτή στο πλάι του, με ένα πουκάμισο και το κάτω της εσώρουχο, έχοντας τα χέρια ανέμελα διπλωμένα πάνω από το κεφάλι της. Η βραχνή φωνή της που ίσα που ακούγεται και το παιδικό πρόσωπο της Σαρλότ έρχονται σε αντίθεση με τη νωχελική της στάση. Ψιθυρίζει: "Ο έρωτας που δεν θα κάνουμε ποτέ μαζί είναι ο πιο όμορφος, ο πιο αγνός, ο πιο βίαιος, ο πιο μεθυστικός". Σαν σε έκσταση, ο Gainsbourg κουνάει το κεφάλι του με αυθάδεια, της ρίχνει κτητικά βλέμματα και ψάλλει: "Εξαίσιο σκίτσο, λαχταριστό παιδί, σάρκα και αίμα μου...". Σαν να μην του έφτανε το σκάνδαλο που προκάλεσε το Lemon Incest, ο Gainsbourg επανέρχεται το 1986 με το Charlotte forever, το οποίο ερμήνευσε με τη Σαρλότ που τότε ήταν 15 ετών. Η ρομαντική-ερωτική ατμόσφαιρα είναι ακόμη πιο νοσηρή: ο πατέρας κοιτάζει την κόρη του, ξαπλωμένη και πάλι, αλλά ημίγυμνη, σε ένα κρεβάτι, βολτάρει μαζί της στην παραλία, τη σηκώνει στη θάλασσα μέσα, αγγίζει το πρόσωπό της με ένα μαύρο δερμάτινο γάντι... Η φωνή της Σαρλότ πνίγεται: "Μπαμπά, φοβάμαι να δοκιμάσω τη γεύση σου...".
Το Lemon Incest και το Charlotte forever θολώνουν το μυαλό μας, μας υποβάλλουν σε έναν ψυχαναγκασμό: είναι η Charlotte η κόρη ή η ερωμένη του πατέρα της; Τα πάντα σε αυτά τα κλιπ παραπέμπουν ωμά στην αιμομιξία, αλλά εμείς αντιδράμε στη σκέψη αυτή, προτιμώντας να βλέπουμε τη Σαρλότ ως όργανο στην υπηρεσία του πατρικού ναρκισσισμού.
Νέα αναγούλα με την απονομή στη Σαρλότ Γκενσμπούρ του César Καλύτερης Νέας Ηθοποιού του 1986, η οποία, πλημμυρισμένη από συγκίνηση, πέφτει στην αγκαλιά της μητέρας της. Σηκώνεται για να παραλάβει το César της, αλλά ο πατέρας της τη σταματάει και τη φιλάει στο στόμα, εκείνη διαμαρτύρεται, ελευθερώνεται από την αγκαλιά του, αλλά εκείνος τη φιλάει ξανά. Απρόθυμη, βάζει ένα δάχτυλο ανάμεσα στο στόμα της και το στόμα του πατέρα της και απεγκλωβίζεται κακήν κακώς από αυτή την αναγκαστική αγκαλιά. Η δυσφορία της είναι αισθητή: φτάνει στη σκηνή σε κακό χάλι, στα πρόθυρα των δακρύων, και πνίγεται μπροστά στο μικρόφωνο, απ' όπου βγαίνει μία σχεδόν ακατάληπτη στάλα φωνής. Ο πόνος της Σαρλότ κραυγάζει. Ωστόσο, αρνούμαστε να φανταστούμε το χειρότερο, συγκαταλέγοντας τη χειρονομία της μεταξύ των πολλών προκλήσεων που σημαδεύουν την καλλιτεχνική της πορεία, και για τις οποίες θα μπορούσαν να ευθύνονται ο διαβόητος αλκοολισμός της και ο εγωκεντρισμός της.
Μετά την κατακραυγή που προκάλεσε το Lemon Incest, ο Γκενσμπούρ αρνήθηκε πεισματικά ότι ήταν ο αιμομικτικός πατέρας που υπονοούσαν τα κλιπ του, και εξοργίστηκε μάλιστα στην εκπομπή του Patrick Sabatier, απειλώντας να "σπάσει τα δόντια" του "μπάσταρδου που θα μιλούσε για αιμομιξία" μεταξύ της κόρης του και του ίδιου. Ο Γκενσμπούρ, ο "καταραμένος ποιητής", ωρύεται και επιτίθεται στις απαρχαιομένες αντιλήψεις. Για τον ίδιο, το πραγματικό θέμα αυτών των τραγουδιών είναι η αιμομικτική φαντασίωση και όχι η φυσική υλοποίησή της. Όπως όλοι γνωρίζουν, στην τέχνη, τίποτα δεν είναι off limit.
Η τέχνη, αυτό το άλλοθι. Ωστόσο, αν αυτή η δημόσια σκηνοθετημένη φαντασίωση μας προκαλεί έναν ψυχαναγκασμό, είναι ακριβώς επειδή δεν είναι πλέον φαντασίωση. Πραγματοποιείται μπροστά στα μάτια μας. Σύμφωνα με τον ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Paul-Claude Racamier, ο οποίος εισήγαγε αυτή την πρωτότυπη έννοια το 1989: "Αιμομικτικό είναι αυτό που στην ατομική και οικογενειακή ψυχική ζωή φέρει το αποτύπωμα της μη φαντασιωμένης αιμομιξίας, χωρίς να εκπληρώνονται απαραίτητα οι γενετήσιες μορφές".
Το αιμομικτικό χαρακτηρίζεται από "μια εξαιρετικά στενή, ακατάλυτη σχέση μεταξύ δύο ανθρώπων που θα μπορούσαν να ενωθούν με αιμομιξία και οι οποίοι ωστόσο δεν την ολοκληρώνουν, αλλά συμμετέχουν σε αυτήν κάτω από μία φαινομενικά κοινότυπη και αβλαβή μορφή". Η πράξη δεν είναι γενετήσια, αλλά εμπίπτει σε καθημερινές συμπεριφορές που δεν επιτρέπουν τον καθορισμό ορίων και επομένως τοποθετούν το παιδί "σε μια θέση όπου είναι το αντικείμενο και το διακύβευμα μιας αλλοτριωτικής ναρκισσιστικής αποπλάνησης που εμποδίζει την εξατομίκευση και διατηρεί μια μη-διαφοροποίηση". Μία τέτοιου είδους αιμομικτική σχέση έχει συνεπώς σοβαρές τραυματικές συνέπειες.
Η δυσφορία της Σαρλότ ήταν εμφανής. Οι δηλώσεις της τον Μάιο του 2017 ρίχνουν ένα σκληρό φως πάνω σε αυτόν τον πατέρα-χταπόδι. Το παιδί με την πνιγμένη φωνή μιλάει επί τέλους στα 46 του και τα λόγια του δείχνουν μια επιστροφή του καταπιεσμένου: "Ο πατέρας μου το παρατραβούσε μαζί μου, με ανάγκασε να κάνω πράγματα που με ενοχλούσαν. Ήταν δύσκολο. Δεν καταλάβαινε ότι δεν μου άρεσε". Αν αυτές οι λέξεις μας παγώνουν, είναι επειδή θα μπορούσαν να είχαν ειπωθεί από ένα παιδί θύμα αιμομιξίας.
Ακόμη και σήμερα, η Σαρλότ μιλάει για την αμφιθυμία της σχετικά με το τραγούδι: "Το Lemon Incest με ανατριχιάζει. Δεν μπορώ να το ακούω πολύ συχνά, αλλά νομίζω ότι είναι πολύ πετυχημένο". Το 1984, σε ηλικία 13 ετών, η Σαρλότ ζήτησε να πάει σε ένα οικοτροφείο στην Ελβετία: "Ήμουν πολύ ελεύθερη και αναζητούσα περιορισμούς", εξηγεί. Προσπάθησε να ξεφύγει, αλλά έμεινε εκεί μόνο για ένα χρόνο και άλλαξε σχολείο για να μάθει ρωσικά, τη γλώσσα των παππούδων και των γιαγιάδων της... από την πλευρά του πατέρα της. Και πράγματι, το συντριπτικό πατρικό αποτύπωμα είναι αισθητό ακόμη και στη γλώσσα, παρά το γεγονός ότι τα αγγλικά είναι η "μητρική της γλώσσα": "Χωρίς τον πατέρα μου, δυσκολεύομαι να φανταστώ τον εαυτό μου να τραγουδά στα γαλλικά. "Την Αγγλία, παραδόξως, δεν καταφέρνω να την οικειοποιηθώ σαν να μην είχα κανένα δικαίωμα πάνω της"· "Το λεξιλόγιό μου προέρχεται από τα δικά του κείμενά, τα τραγούδια του, οι λέξεις μου είναι αγκιστρωμένες σε προτάσεις που του ανήκουν".
Τα τελευταία της λόγια καταδεικνύουν τη σύγχυση των ταυτοτήτων που είναι ίσως ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των διαστροφικών φαινομένων. Μας μιλάνε για μια κυριαρχία, για μια άρρηκτη ένωση και για τις δυσκολίες της εξατομίκευσης, και αυτό σε παγώνει: "Αγαπώ τον πατέρα μου περισσότερο από οτιδήποτε άλλο (προσέξτε τον ενεστώτα του "αγαπώ τον πατέρα μου"), αλλά δυσκολεύτηκα τόσο πολύ να φτιάξω μια ζωή για μένα την ίδια"· "Ο κόσμος μού ανοίχτηκε ξαφνικά όταν γεννήθηκε το πρώτο μου παιδί. Πριν, ο Yvan μου έλεγε ότι το μόνο που έκανα ήταν να κοιτάω τον θάνατο". Και ξαναθυμάται κανείς τους στίχους του τραγουδιού Charlotte forever: "Χωρίς εσένα, δεν είμαι πια εγώ... παραπαίω στο άπειρο..."· "η ψυχή μου"· "η σάρκα και το αίμα μου". Μόνο που θα λέγαμε ότι είναι ο "papa forever " για τη Σαρλότ, η οποία φαίνεται καταδικασμένη σε μια σύγχυση ταυτοτήτων με τον πατέρα της ακόμη και μετά το θάνατό του. Σαν να είχε διατηρήσει ο πατέρας της μια ισχυρή επιρροή πάνω στην ψυχή της. Η επιδειξιομανής πλευρά της σε ταινίες όπως το AnteChrist (γυρισμένη με ηθοποιούς του πορνό) και το Nymphomaniac φαίνεται επίσης να επιβεβαιώνει αυτήν τη σύγχυση ταυτοτήτων. Το αποδεικνύουν οι εξομολογήσεις του Yvan Attal που αποκάλυψε ότι ήταν "ένα δράμα" για τα τρία παιδιά τους, αλλά ότι η Σαρλότ "δεν είχε συνειδητοποιήσει τον αντίκτυπο που θα μπορούσε να έχει αυτό στην αυλή ενός σχολείου". Παράξενη αίσθηση déjà vu...
Πώς εκφράζεις την αποστροφή σου απέναντι σε έναν "ιδιοφυή" γεννήτορα, τον οποίο λατρεύει μια ολόκληρη χώρα; Πώς το παραδέχεσαι; Ο πόνος της Σαρλότ ήταν αισθητός. Το ίδιο και η ηδονή του πατέρα της. Ωστόσο, δεν θέλαμε να το δούμε, προτιμώντας να το ερμηνεύουμε σαν μια "λοξή" καλλιτεχνική έμπνευση. Γιατί ήμασταν τόσο ανίκανοι να φανταστούμε την ανήκουστη βία που ένιωθε αυτό το 12χρονο παιδί, το οποίο ήταν αναγκασμένο να αντιμετωπίζει τη σεξουαλικότητα με τον πατέρα του σε υποτιθέμενες καλλιτεχνικές σκηνοθεσίες; Γιατί δεν μπορέσαμε να ταυτιστούμε με αυτό το αλλοτριωμένο παιδί; Πώς μπορεί μια κοινωνία να απονείμει σε έναν πατέρα που αναγκάζει την κόρη του να τον φιλήσει στο στόμα τον Σταυρό του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών; Και η μητέρα, η Τζέιν Μπίρκιν; "Δεν κατηγορώ τον εαυτό μου που επέτρεψα αυτό το τραγούδι. Ο Σερζ ήταν πολύ σεμνότυφος μαζί της και καθόλου ο τύπος του πατέρα που δίνει φιλάκια", είπε. Φιλάκια, ίσως όχι, αλλά μήπως τα "παθιασμένα" φιλιά, όπως το δημόσιο φιλί στην τελετή απονομής των Césars, σημαίνουν κάτι άλλο; "Ο μόνος τρόπος που μπορούσε να δείξει ότι αγαπούσε την κόρη του ήταν να την ανεβάσει σε ένα βάθρο και να γράψει τραγούδια και ταινίες γι' αυτήν... Δεν υπήρχε απολύτως τίποτα το σκανδαλώδες στα αισθήματά του γι' αυτήν".
Η Σαρλότ δεν μπόρεσε να ακουστεί ούτε κι από τη μητέρα της. Και πώς θα μπορούσε η φωνή της Σαρλότ να μην είναι πνιγμένη; Όλα ήταν έκδηλα, εξωτερικευμένα, "μοστραρισμένα" ακόμη, από έναν πατέρα που απολάμβανε εμφανώς τον τρόμο που προκαλούσε στον ψυχισμό μας αυτή η δημόσια επίδειξη. Λίγο σαν τους επιδειξιομανείς που ανοίγουν τα παλτά τους για να αποκαλύψουν το πέος τους. Ωστόσο, αρνηθήκαμε να δούμε. Αρνηθήκαμε να ακούσουμε. Πιθανώς επειδή αυτό που ίσως να έλεγε η Σαρλότ δεν μπορούσε να ακουστεί. Και υπήρξαμε θύματα μιας πραγματικής συλλογικής απώθησης.
Η Caroline Bréhat είναι Γαλλίδα συγγραφέας, ψυχοθεραπεύτρια και ψυχαναλύτρια που εργάστηκε επί δεκαπέντε χρόνια στον ΟΗΕ και δέκα χρόνια ως δημοσιογράφος στη Νέα Υόρκη. Στο βιβλίο της Mauvais Père (Κακός πατέρας - εκδ. Les Arènes), αφηγείται την εσκεμμένη επίθεση του πρώην συζύγου της εναντίον της μέσω της στοχευμένης κακοποίησης της κόρης τους, αφότου κατέθεσε αίτηση διαζυγίου μετά από αρχικές πράξεις βίας. Πριν από αυτό, έγραψε άλλα δύο μυθιστορήματα, το Kill, Kill, Kill, Crimes de guerre en Irak και το Hot Dogs and Croissants, που κυκλοφόρησαν με το δημοσιογραφικό της όνομα, Natasha Saulnier.
