Ο όρθιος δεσμώτης
Alexander Berkman, Prison Memoirs of an Anarchist, The New York Review of Books, 1999
Alexandre Berkman, Mémoires de prison d’un anarchiste. Εκδ. L’Échappée, 2021
Ulysse Baratin
En attendant Nadeau - 24.04.2021
Σε ηλικία είκοσι δύο ετών, ο Alexander "Sacha" Berkman(1870-1936) πέρασε δεκατέσσερα χρόνια στις φυλακές της Πενσυλβάνια. Ρώσος αναρχικός που είχε μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες, είχε προσπαθήσει να δολοφονήσει έναν απεργοσπαστικό εργοδότη που είχε μόλις διατάξει να σκοτωθούν δώδεκα μεταλλεργάτες. Ο Berkman έγραψε αυτά τα βαθύτατα συγκινητικά απομνημονεύματα για την περίοδο της φυλάκισής του, τα οποία αποτελούν ταυτόχρονα μια αμείλικτη καταδίκη του σωφρονιστικού συστήματος, ένα αναρχικό μανιφέστο, μια εθνογραφική έρευνα και μια προσωπική αφήγηση μέσα στο ιστορικό της πλαίσιο. Υπάρχει εδώ μια ανθρωπιά που επιμένει να στέκεται όρθια.
Η αγωνία του έγκλειστου μπροστά στην αδιανόητη διάρκεια της ποινής του είναι μεταδοτική. Καθώς ο συγγραφέας δεν δημιουργεί έναν μυθοπλαστικό εαυτό, η φρίκη είναι πάντα χειροπιαστή. Ο αέρας δεν μπαίνει στο ατομικό του κελί και ο αναγνώστης βρίσκεται θαμμένος μαζί του. Κατά τη διάρκεια αυτών των δεκατεσσάρων ετών, ο Αλεξάντερ Μπέρκμαν είχε τον χρόνο να υποστεί τα πιο άθλια μαρτύρια και τις πιο τραγικές τιμωρίες, αλλά συνέχιζε να αγωνίζεται και να παρατηρεί. Συγκεντρώνοντας έναν πλούτο πληροφοριών, τα Απομνημονεύματα αυτά αποσυνθέτουν μηχανισμούς, διερευνούν ένα σύστημα και αφήνουν ένα ίχνος αυτών των "ξεχασμένων από όλους" ανθρώπων.
Εισάγοντας ένα είδος κοινωνιολογίας των φυλακών, ο Berkman εντοπίζει δίκτυα και κουλτούρες, μιλάει με όλους, ακόμη και με τους δεσμοφύλακες, και παραθέτει μακροσκελείς συνεντεύξεις. Οι διάδρομοι κατοικούνται από Μαύρους, πρόσφατους μετανάστες, επαναστατημένους εργάτες, περιθωριακούς και προλετάριους που φεύγουν από τη φυλακή για να επιστρέψουν εκεί την άλλη μέρα. Από αυτή την εναλλαγή αποκαλυπτικών σκηνών και αναλύσεων των δομών προκύπτει μια παρατήρηση: πίσω από τους τοίχους, η ταξική πάλη και ο ρατσισμός εντείνονται. Η ανομία και η αυθαιρεσία βασιλεύουν:
"Θέλω να μάθω γιατί μου αρνούνται το μεσημεριανό γεύμα.
Ο υποδιευθυντής απαντά.
- Χμμμ, δεν χρειάζεται να ξέρετε το γιατί. Αρκεί να το ξέρουμε εμείς."
Σε αυτό το σωφρονιστικό-βιομηχανικό σύμπαν, η ζωή βασίζεται στην καταναγκαστική εργασία, τους εξευτελισμούς και τους συσχετισμούς δυνάμεων. Ο απομνημονευματογράφος δεν παραβλέπει ποτέ τις ψυχολογικές διαστάσεις, τα μίση και τις καθημερινές κομπίνες, έναν διαρκή και εξαντλητικό αγώνα. Συνδυάζονται νεωτερισμοί και παλιές μέθοδοι. Πότε ένα μπουντρούμι με σφραγισμέναους κρίκους, πότε ένας ζουρλομανδύας που δεν αφαιρείται για μέρες ολόκληρες. Αφόρητη, η πειθαρχία σε φθείρει και σε σπρώχνει στην τρέλα: "Ο ένας μετά τον άλλον, οι άντρες γεμίζουν τη σειρά· περπατούν αργά, σκυφτοί λόγω του βήχα, κατεβαίνουν τις απότομες σκάλες κουτσαίνοντας με πόνο. Έρχονται από κάθε όροφο: εξασθενημένοι γέροι, νεαροί φυματικοί, κουτσοί και ασθματικοί, ένας ηλικιωμένος Μαύρος που τρεκλίζει, ένας ηλίθιος νεαρός Λευκός άνδρας - με ύφος ταλαιπωρημένο, άδειο - σχηματίζουν μια τρομακτική πομπή από χλωμούς σακάτηδες με μάτια θωλά στην κοιλάδα του θανάτου".
Αργότερα, βγαίνοντας από αυτόν τον εφιάλτη, ο συγγραφέας υπήρξε ένας από τους ιδρυτές του Κέντρου Francisco Ferrer στη Νέα Υόρκη. Δημιουργώντας αυτό το σχολείο με την ελευθεριακή παιδαγωγική του, ο Μπέρκμαν θυμόταν ίσως αυτόν τον δεκατετράχρονο συγκρατούμενό του, ο οποίος είχε βρεθεί σε αναμορφωτήριο σε ηλικία δέκα ετών και δεν είχε βιώσει ποτέ κάτι άλλο εκτός από τον εγκλεισμό. Πέθανε από ασθένεια στη φυλακή, χωρίς να γνωρίσει ποτέ την ελευθερία. Ο Μπέρκμαν θυμάται: "Η σιωπή σπαράζει".
Το σωφρονιστικό ίδρυμα εκμεταλλεύεται τους κρατούμενους και τους διαλύει. Σε αυτήν την μακροσκελή περιγραφή ενός παθογόνου οργανισμού, η φυλακή δεν προβάλλει ως μια βίαιη ανωμαλία της σύγχρονης κοινωνίας. Οικονομικά προσοδοφόρα, η φυλακή χρησιμεύει επίσης για να υποτάσσει όλους εκείνους που απορρίπτουν την κοινωνική τάξη αυτής της θριαμβευτικής φάσης του αμερικανικού καπιταλισμού. Ο Μπέρκμαν αναφέρεται εκτενώς στις διάτρητες από τη διαφθορά και τις πολιτικές πιέσεις επιθεωρήσεις. Κάποιες δειλές μεταρρυθμίσεις γίνονται, για να ακυρωθούν λίγο αργότερα. Νέοι διευθυντές και φύλακες έφταναν μερικές φορές με τις καλύτερες προθέσεις, αλλά αυτές υπονομεύονταν σταδιακά από την ενσωμάτωση των τρέχοντων πρακτικών και την πίεση των συναδέλφων: "Στη φυλακή, το αποκαλούμε αυτό "εκπαίδευση". Ο νέος δεσμοφύλακες τοποθετείται συστηματικά στην "ταξιαρχία του ξύλου", όπου οι πιιο παλιοί του δίνουν το παράδειγμα της σκληρότητας".
Πώς επιβιώνεις σε αυτές τις συνθήκες; Τα γράμματα των φίλων και τα σχέδια διαφυγής μπορούν να βοηθήσουν. Τα τελευταία αποτελούν την πιο μυθιστορηματική πτυχή του βιβλίου, με ένα διάγραμμα της σήραγγας που έσκαψαν αναρχικοί σύντροφοι, Ιταλοί ανθρακωρύχοι. Υπάρχει η παράνομη εφημερίδα Zuchthausblüthen (Λουλούδια της φυλακής), την οποία μια ομάδα συντρόφων καταφέρνει να μοιράζει. Σε όλες αυτές τις προσπάθειες, οι φιλίες που δημιουργούνται αποδεικνύονται σωτήριες για τη ζωή. Και έπειτα υπήρχε η αναρχική πίστη. Ο Μπέρκμαν δεν ήρθε από το πουθενά. Συστηνόταν περήφανα ως "τρομοκράτης κατά τη ρωσική παράδοση", εμπνεόμενος από τον παλιό εβραϊκό μεσσιανισμό και την κλασική ηθική του τυραννοκτόνου. Έχοντας γνωρίσει φυλακισμένους που είχαν επιστρέψει από τη Σιβηρία, όταν ήταν έφηβος στην Αγία Πετρούπολη, συγκρίνει τη Ρωσία με τις Ηνωμένες Πολιτείες: "Όποια κι αν είναι τα βάσανα και τα μαρτύρια της καθημερινής τους ύπαρξης, οι πολιτικοί κρατούμενοι, ακόμη και στη Σιβηρία, απολαμβάνουν μια ατμόσφαιρα αλληλεγγύης και εκτίμησης".
Ακόμη και στην απομόνωση, ο Μπέρκμαν ξέρει ότι ο πόνος του έχει ένα πολιτικό νόημα, που εντάσσεται σε μια ιστορία και μια κοινότητα. Αυτή η συνείδηση του επέτρεψε να αντέξει. Εξασθενημένος όταν απελευθερώθηκε, του πήρε σχεδόν δύο χρόνια για να ανακάμψει ψυχικά από τη δοκιμασία του, γράφοντας ιδίως αυτά τα Απομνημονεύματα, με τη βοήθεια της τεράστιας του φίλης, της Emma Goldman, η οποία αφηγείται την (ελεύθερη!) ζωή της στα δικά της Απομνημονεύματα. Ο αναρχικός αγώνας έσωσε τον άνθρωπο που έμελλε να γίνει μία φυσιογνωμία της επαναστατικού αγώνα, πρωτοστατώντας, μεταξύ άλλων, σε μια μεγάλη αντιμιλιταριστική εκστρατεία κατά του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, και καταγγέλοντας έντονα στη συνέχεια την καταστολή στη Ρωσία των ναυτών της Κρονστάνδης.
Με τρόπο πιο απροσδόκητο, αυτό το σπουδαίο βιβλίο παρουσιαζει μία συνταρακτική όψη της φιλίας, της μόνης σωτηρίας για την χαμένη ανθρωπιά. Κάθε μια από αυτές τις υπέροχες σελίδες απηχεί μεταθανάτια τιμητικά αφιερώματα σε φίλους από τη φυλακή. Οι πιο όμορφες γραμμές, αλλά και οι πιο σπαρακτικές, αφορούν αυτήν την ομοφυλοφιλική αγάπη που ο Μπέρκμαν δεν περίμενε να βρει. Σπίθες σε έναν κόσμο όλο στάχτες, αποτελούν την κορύφωση της ιστορίας, τον συναισθηματικό και πολιτικό πυρήνα της. Ακούμε αυτούς τους άνδρες να εκμυστηρεύονται ο ένας στον άλλον την αγάπη τους, τραυλίζοντας αλλά και παθιασμένα, ψηλαφιστά μέσα από τις απαγορεύσεις και το σκοτάδι ενός θεσμού που προσπαθεί να τους απανθρωποιήσει. Μερικές φορές περιμένουν ολόκληρες μέρες μόνο και μόνο για να μπορέσουν να αγγίξουν ένα χέρι που απλώνεται μέσα από το παραθυράκι ενός κελιού. Οι τελευταίες προκαταλήψεις του Μπέρκμαν κατέρρευσαν για πάντα. Μία εξέλιξη διαμορφώθηκε που έδινε προσοχή σε κάθε απόχρωση, σε κάθε ανθρώπινη δυνατότητα. Προέκυψε ένας λιγότερο αφηρημένος και πιο απόλυτος αναρχισμός, ένας μεταβολισμένος αναρχισμός.
Δείτε ακόμα στο Αλμανάκ:
Τα μικρά μπλε βιβλία
Η επίσκεψη του Νέστορ Μαχνό στον Λένιν
Anarchism on film
