Το παγκόσμιο κύπελο και ο θάνατος του κινηματογραφιστή
Από το ένα άκρο στο άλλο
Ivan Segré
lundimatin#362, 5 Δεκεμβρίου 2022
Την Κυριακή 20 Νοεμβρίου 2022, δύο γεγονότα σημάδεψαν την επικαιρότητα, δύο γεγονότα που τίποτα δεν θα συνέδεε μεταξύ τους αν δεν ήταν, από μία ειρωνεία της τύχης, η έντονη αντινομία που αναδεικνύουν.
Από τη μία πλευρά, ήταν η ημέρα έναρξης του Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου 2022 στο Κατάρ, μία εντελώς αισχρή κωμωδία.
Από την άλλη πλευρά, ήταν η μέρα που ανακοινώθηκε ο θάνατος του Jean-Marie Straub, του δημιουργού, μαζί με τη σύντροφό του Danièle Huillet, ενός κινηματογραφικού έργου του οποίου η ηθική και καλλιτεχνική ιδιαιτερότητα είναι απολύτως άσχετη με ό, τι η λέξη "κινηματογράφος" εκφράζει στο καπιταλιστικό φαντασιακό.
Στη μία πλευρά της ζυγαριάς, το Παγκόσμιο Κύπελλο στο Κατάρ, μια χυδαία κωμωδία, επομένως, αυτή της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, όπου 200 δισεκατομμύρια δολάρια προσφέρονται στη ναρκισσιστική απόλαυση των ραντιέρηδων του φυσικού αερίου και των κατασκευαστών άχρηστων γηπέδων, δουλέμποροι οι μεν και οι δε με την πλήρη σημασία της λέξης.
Στην άλλη πλευρά της ζυγαριάς, ο θάνατος του Jean-Marie Straub, του αγίου του σύγχρονου κινηματογράφου που με ένα βλέμμα μπορούσε να μετατρέψει την αυτάρεσκη ματαιοδοξία των αφεντάδων του κόσμου σε σωρό σάπιων οστών.
Τι παράξενη, υπέροχη σύμπτωση λοιπόν, αυτή την Κυριακή, 20 Νοεμβρίου 2022! Σαν να είχαν ειπωθεί όλα. Τουλάχιστον για όσους γνωρίζουν.
Οι αστέρες του επαγγελματικού ποδοσφαίρου σίγουρα δεν είναι μεταξύ αυτών που γνωρίζουν. Αφού εξέφρασαν κάποιες αόριστες προθέσεις για μια δημόσια διαμαρτυρία στο Παγκόσμιο Κύπελλο, μία υποψία αμφισβήτησης, όπως το να φορέσουν ένα διακριτικό περιβραχιόνιο στα χρώματα του ουράνιου τόξου, επέστρεψαν γρήγορα στην κανονικότητα, καθώς η FIFA, ο μαφιόζικος φορέας του παγκόσμιου ποδοσφαίρου, εξήγησε στο ποίμνιό της ότι η πολιτική πρέπει να παραμείνει έξω από τα γήπεδα, δηλαδή στα γραφεία της FIFA, ή ακόμη και στα σαλόνια του Μεγάρου των Ηλυσίων.
Στις 23 Νοεμβρίου 2010, ο Michel Platini προσκλήθηκε σε γεύμα στο Μέγαρο των Ηλυσίων. Συναντήθηκε εκεί με τον τότε πρόεδρο Nicolas Sarkozy, τον εμίρη του Κατάρ, Tamin ben Hamad Al Thani, συνοδευόμενο από τον πρωθυπουργό του, και, απ' ό, τι φαίνεται, ακόμη και με τον Claude Guéant [γενικός γραμματέας του Sarkozy, ο οποίος κατάδικάστηκε στη συνέχεια σε ποινές φυλάκισης για σωρεία αδικημάτων -σ.σ.]. Σκοπός ήταν μία άτυπη ανταλλαγή απόψεων "περί ανέμων και υδάτων". Κάποιοι λένε ότι συζητήθηκε και η διοργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 2022: αν τυχόν ο Platini μπορούσε να συνηγορήσει υπέρ του Κατάρ και να πείσει τους φίλους του στη διοίκηση του παγκόσμιου ποδοσφαίρου, τότε, ως κίνηση καλής θέλησης, το Κατάρ θα μπορούσε να αγοράσει την Παρί Σεν Ζερμέν, που ανήκει στον Sébastien Bazin, πρόεδρο του ομίλου Accor και φίλο του Nicolas Sarkozy, ο οποίος δεν κατάφερνε να ανορθώσει τα οικονομικά του συλλόγου και έχανε πολλά χρήματα... Και τότε, σε βάθος χρόνου, ο όμιλος Accord και το Κατάρ θα μπορούσαν να κάνουν και κάποιες άλλες δουλειές μαζί... Εν ολίγοις, το Μέγαρο των Ηλυσίων φέρεται να φιλοξένησε, με έξοδα των φορολογουμένων, ένα είδος ιδιωτικού γεύματος μεταξύ φίλων στις 23 Νοεμβρίου 2010.
Μόλις ένα μήνα νωρίτερα, θυμηθείτε, στις 22 Οκτωβρίου 2010, το ανακρητικό τμήμα του Εφετείου του Παρισιού είχε απορρίψει την αίτηση ακύρωσης της ακεραιότητας της δικαστικής διαδικασίας κατά των κατηγορουμένων του Tarnac. Η γαλλική δικαιοσύνη δεν σκόπευε να το αφήσει να περάσει: είχε στα χέρια της μια ομάδα επικίνδυνων εν δυνάμει "τρομοκρατών" και δεν επρόκειτο να πληγεί το δημόσιο συμφέρον. Είναι αλήθεια ότι "αναρχοαυτόνομοι" ακτιβιστές είχαν τολμήσει να επιτεθούν στην αστυνομία στο Βισύ στις 3 Νοεμβρίου 2008, κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης των υπουργών Εσωτερικών της ΕΕ για τη μετανάστευση. Λιγότερο από δέκα ημέρες αργότερα, στις 11 Νοεμβρίου 2008, οι Ευρωπαίοι υπουργοί πήραν την εκδίκησή τους: η αντιτρομοκρατική αστυνομία συνελάμβανε τα μέλη μιας επικίνδυνης ακροαριστερής ομάδας στο Ταρνάκ [η υπόθεση εξελίχθηκε σε απόλυτο φιάσκο της γαλλικής αστυνομίας με την αθώωση όλων των κατηγορουμένων -σ.σ.].
Περισσότερα από 200 δισεκατομμύρια δολάρια: αυτός είναι ο προϋπολογισμός που αφιερώσε το Κατάρ για τη διοργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 2022. Το διαμαντένιο σπαθί που έλαβε η Michèle Alliot-Marie το 2013 είναι επομένως μια ασήμαντη μπαγκατέλα, όπως και η αγορά της Παρί Σεν Ζερμέν έναντι του ταπεινού ποσού των 70 εκατομμυρίων ευρώ.
Για να δώσουμε μια ιδέα για τα ποσά που δαπανήθηκαν για αυτή την ποδοσφαιρική ψυχαγωγία τεσσάρων εβδομάδων, ο προϋπολογισμός μιας χώρας όπως η Αιθιοπία, με πληθυσμό περίπου 120 εκατομμυρίων κατοίκων, είναι λίγο πιο πάνω από 15 δισεκατομμύρια δολάρια.
Συγκριτικά, το Κατάρ είναι μια μικρή χώρα τριών εκατομμυρίων κατοίκων, αποτελούμενη από δύο εκατομμύρια επτακόσιες χιλιάδες ξένους εργάτες (90% του πληθυσμού) και τριακόσιες χιλιάδες υπηκόους του Κατάρ (10% του πληθυσμού), ένα είδος κακομαθημένων παιδιών.
Αν έχουν όμως τόσα πολλά χρήματα για ξόδεμα στο Κατάρ, πώς γίνεται να φέρονται τόσο άθλια στους ξένους εργάτες; Η απάντηση είναι απλή: τα χρήματα χρησιμοποιούνται για την εκμετάλλευση των φτωχών, όχι για την αμοιβή τους.
Γιατί τότε αυτές οι μοναρχίες του πετρελαίου και του φυσικού αερίου είναι σύμμαχοι των δυτικών δημοκρατιών εδώ και έναν αιώνα; Η απάντηση είναι απλή: ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός είναι βαθιά μέσα του δουλοκτητικός.
Ο Straub, αναφερόμενος στον καπιταλιστικό κινηματογράφο, τα είχε συνοψίσει όλα μέσα με μια φόρμουλα: "Ο Goebbels κέρδισε τον πόλεμο". Και, αν πιστέψουμε κάποιους, η επιλογή της πόλης του Vichy [η έδρα της φιλογερμανικής κυβέρνησης που σχηματίστηκε από τον Γάλλο στρατάρχη Philippe Pétain -σ.σ.], να φιλοξενήσει μια συνάντηση των υπουργών της αστυνομίας για τη μετανάστευση τον Νοέμβριο του 2008 δεν ήταν άσχετη με μια ορισμένη αντίληψη για τον κινηματογράφο.
'Οπως και να 'χει, την ίδια μέρα της έναρξης του Παγκοσμίου Κυπέλλου της ντροπής, ο άγιος άνθρωπος μας αποχαιρέτησε. Σαν να μην ήθελε να τα δει όλα αυτά.
Αντίο, Jean-Marie Straub.
Ο Ivan Segré είναι Γάλλος φιλόσοφος και ταλμουδιστής.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ: Με τον θάνατο των Straub, οι γάμοι της επανάστασης και της τέχνης έμειναν στη μέση
Το 1997, ο Jean-Marie Straub και η Danièle Huillet είχαν δώσει μία μεγάλη συνέντευξη στο γαλλικό περιοδικό Les Inrockuptibles. Αναδημοσιεύουμε εδώ την αρχή της συνέντευξης.
'Ενας μόνο σκηνοθέτης στον κόσμο, εμείς* : Jean-Marie Straub & Danièle Huillet
*"Υπήρξε μια εποχή που για τον Wenders υπήρχε μόνο ένας κινηματογραφιστής στον κόσμο, εμείς". J-M. S.
F. Bonnaud/S. Kagan
Les Inrockuptibles - 12.02.1997
Jean-Marie Straub: Με την Danièle, συναντηθήκαμε στο Παρίσι τον Νοέμβριο του '54, το θυμόμαστε πολύ καλά γιατί ήταν η αρχή της αλγερινής επανάστασης. Είχα πάει μερικές φορές στο Παρίσι με ωτοστόπ για να δω ταινίες που δεν προβάλλονταν στην περιοχή μου, το Los Olvidados του Buñuel, το The Quiet Man του Ford, το Le Fleuve του Renoir, το Le Journal d’un curé de campagne του Bresson... Είχα ανακαλύψει τον κινηματογράφο στο Metz επειδή υπήρχε μια κινηματογραφική λέσχη την οποία μου ζητήθηκε αργότερα να αναλάβω. Οι πρώτες ταινίες που με άγγιξαν ήταν ένας Grémillon, το La Partie de campagne του Renoir και το Les Dames du bois de Boulogne του Bresson. Σπούδασα λογοτεχνία για ένα χρόνο στο Στρασβούργο και ένα χρόνο στο Νανσί. Αλλά στο Παρίσι, δεν έκανα απολύτως τίποτα, πήγα για λίγο στη Σορβόννη και στο Lycée Voltaire [το σχολείο μου! -σ.σ.], στην προπαρασκευαστική τάξη για το Idhec, όπου γνώρισα την Danièle. Είχα μόλις επιστρέψει από το Φεστιβάλ της Βενετίας, για το οποίο είχα γράψει μερικά άρθρα για τις εφημερίδες εκείνης της εποχής.
Πώς γνωρίσατε τους ανθρώπους των Cahiers du Cinéma;
Jean-Marie Straub: Στη Cinémathèque, avenue de Messine. Τους έφερα στηn κινηματογραφική μου λέσχη στο Μετς: τον Truffaut, τον Doniol και τον Bazin, δύο φορές, για να παρουσιάσουν το Farrebique και το Le Journal d'un curé de campagne. Τότε γνώρισα τον Godard, τον Rohmer και κυρίως τον Rivette. Δούλεψα λίγο στην πρώτη του ταινία μικρού μήκους, Le Coup du berger, κουβαλούσα έναν γερανό στις σκάλες του σπιτιού του Chabrol και στο τέλος βρέθηκα να φιγουράρω στους τίτλους ως βοηθός σκηνοθέτη. Με τον Chabrol, κάναμε διάφορες πλάκες και τα πηγαίναμε καλά. Μια μέρα, είπα αστειευόμενος: "Ο χρόνος και ο χώρος είναι το ίδιο πράγμα για κάποιον που κάνει ταινίες" και ο Chabrol μου απάντησε: "Να ένα αγόρι που έχει πολύ μέλλον μπροστά του" (γέλια)... Πριν αποφασίσω να φύγω το 1958, είχα στην τσέπη μου ένα γράμμα από τον Rivette, ο οποίος μου ζητούσε με καλοσύνη να γίνω βοηθός του στο Παρίσι μας ανήκει. Του απάντησα: "Είμαι στη Γερμανία, αν επιστρέψω θα πάω φυλακή. Δεν θα είμαι εδώ." Έφυγα επειδή είχα Αλγερινούς φίλους και όταν εξερράγη η πρώτη χειροβομβίδα στην Αλγερία το 1954, πείστηκα ότι οι Αλγερινοί είχαν δίκιο. Και μετά είχα Γάλλους φίλους που επέστρεφαν από εκεί με σκυμμένο το κεφάλι, που δεν μιλούσαν και για τους οποίους μαθαίναμε έξι μήνες αργότερα ότι έπρεπε να δεχτούν ή να μη δεχτούν τα βασανιστήρια... Επιπλέον, αν δεν είχα εγκαταλείψει τη Γαλλία, η Danièle θα με είχε αποκηρύξει. Δεν είχα άλλη επιλογή, αρχικά από πεποίθηση και ύστερα από αγάπη.
Εσείς, πότε αποκτήσατε την επιθυμία να γυρίσετε ταινία;
Danièle Huillet: Εγώ ήθελα να κάνω ντοκιμαντέρ στην Αφρική. Δεν θα έπρεπε να είχα γνωρίσει αυτόν, αλλά τον Jean Rouch (γέλια)... Έτσι γράφτηκα στο Idhec γιατί ήξερα ότι, μη όντας μέλος αυτής της κάστας, το Idhec ήταν ένας τρόπος να κερδίσω χρόνο. Είχε περάσει η εποχή που μπορούσες έτσι απλά να μπεις στον κινηματογράφο. Αλλά για το διαγωνισμό, έπρεπε να αναλύσουμε μια ταινία του Yves Allégret, το Manèges: παρέδωσα ένα φύλλο χαρτί όπου έγραψα απλώς ότι ήταν σαν να μας κορόιδευαν ζητώντας μας να γράψουμε για μια τέτοια ταινία. Εμένα μου άρεσαν οι Los Olvidados ή Η Ζωή του Oharu. 'Οπως και να το κάνεις, δεν ήταν το ίδιο.
Η Danièle σας έσπρωξε να κάνετε ταινίες, ήταν η κινητήρια δύναμη στη σχέση σας;
Jean-Marie Straub: Χωρίς την Danièle, δεν θα είχα κάνει ποτέ ταινία, είμαι πολύ τεμπέλης. Θα σταματούσα στη μέση, γιατί μόνος σου δεν μπορείς να αντισταθείς σε ένα τέτοιο σύστημα. Όπως λέει ο Leterrier στο Un Condamné à mort s'est échappé: "Είναι πιο εύκολο με δύο." Δεν μπορούσαμε να κάνουμε την παραγωγή για τον Μπαχ ή βρίσκαμε ανθρώπους που μας έδιναν τριπλάσια χρήματα απ' όσα χρειάζονταν για να το κάνουμε με τον Karajan. Κανείς δεν ήθελε να το κάνει με τον Gustav Leonardt και τον Nicklaus d'Harnoncourt. Ήθελαν να μετατρέψουν την ταινία μας σε λουκάνικο. Κάποιοι μάλιστα ήθελαν να μας αγοράσουν το ντεκουπάζ - θα ήμασταν πλούσιοι αν το είχαμε πουλήσει.
Πώς συγκροτήσατε αυτή την οικογένεια συγγραφέων πάνω στους οποίους δουλεύετε;
Jean-Marie Straub: Τυχαία, οι συναντήσεις της ζωής. Κι ύστερα κάτι βγαίνει από κάτι άλλο: αν δεν είχαμε κάνει τον Pavese πριν, ίσως να μην είχαμε ενδιαφερθεί για τον Hölderlin..
Danièle Huillet: Ανακάλυψα τον Schönberg όταν ήμουν 16 ετών, ακούγοντας ραδιόφωνο. Δεν ήξερα τι ήταν, αλλά είπα στον εαυτό μου: "Γαμώτο, τι υπέροχο που είναι αυτό!" Είναι το είδος της συνάντησης που ελπίζεις ότι θα συμβεί στους ανθρώπους με τις ταινίες μας, ότι θα ενδιαφερθούν γι' αυτούς για τους οποίους μιλούν οι ταινίες μας. Με τον Μαρξ, το ίδιο έγινε, δεν αρχίσαμε να τον διαβάζουμε έτσι στα καλά καθούμενα: αποκτάμε εμπειρίες και μια μέρα διαβάζουμε κάτι και λέμε "Να πάρει, τι τύπος το έγραψε αυτό!". Είναι συγκεκριμένα πράγματα, με βάση αυτά που έχουμε βιώσει, αντιλαμβανόμαστε ότι λειτουργεί.
Jean-Marie Straub: Δεν μπορείς να μεταφέρεις ένα βιβλίο αν δεν σε έχει αγγίξει, και ένα έργο δεν μπορεί να σε αγγίξει αν δεν το έχεις συναντήσει βίαια, στη ζωή, επειδή είχες τουλάχιστον τις μισές κοινές εμπειρίες με τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Αν κάναμε το Non réconciliés, εμπνεόμενοι από τον Heinrich Böll, ήταν επειδή είχα προβληματιστεί με την Αλγερία. Και ο 'Οθων, διασκευή από ένα έργο του Corneille, δεν ήταν μόνο για να αφηγηθούμε την ανάληψη της εξουσίας από τον διάδοχο του Νέρωνα, ούτε επειδή μας θύμισε τον Μεγάλο Ύπνο του Hawks, αλλά επειδή συνειδητοποιήσαμε ότι δεν υπήρχε ούτε μια σκηνή σε αυτό το κείμενο που να μην ήταν μια προσωπική εμπειρία για μένα ή την Danièle, στις οικογένειές μας ή με ανθρώπους μέσα στην κοινωνία. Δεν μπορείς να κάνεις πράγματα που γίνονται οπτικοακουστικές μορφές και υλικά αν δεν είναι καρπός των δικών σου εμπειριών. Και μετά, αν οι άνθρωποι μας πουν, αφού δουν το Moïse et Aaron, ότι εγκατέλειψαν τις προκαταλήψεις τους για τον Schönberg, ότι πρόκειται για όμορφη μουσική, τότε είμαστε ευτυχείς. Όταν το Leçons d’histoire προβλήθηκε στη γερμανική τηλεόραση, πολλοί έγραψαν για να μάθουν ποιος είχε γράψει το βιβλίο, άνθρωποι που δεν γνώριζαν τον Brecht και που δεν διέφεραν και πολύ από εμάς.
Όταν σας δόθηκε αμνηστία, γιατί δεν επιστρέψατε να ζήσετε στη Γαλλία;
Jean-Marie Straub: Αυτή η υπόθεση κράτησε ωστόσο έντεκα χρόνια! Η αμνηστία δόθηκε την εποχή που προβλήθηκε ο Όθων, κι εγώ μπόρεσα να επιστρέψω μόνο το '71. Ζούσαμε ήδη στη Ρώμη καθώς είχαμε κάνει εκεί τον Όθωνα, και δεν επιστρέφεις στο Παρίσι μόνο και μόνο για να είσαι, απλά έτσι, στο Παρίσι! Είχαμε σχέδια στην Ιταλία... Κι έπειτα η Danièle, που είναι περισσότερο Παριζιάνα, μαραίνεται όταν μένει για κάποιο διάστημα στο Παρίσι, χρειάζεται λίγο ήλιο. Κι έτσι επιστρέφουμε στην Ιταλία, αλλά μας τη δίνει επειδή αυτοί οι βλάκες οι Ιταλοί αφήνουν να τους στριμώχνουν κάθε μέρα και λίγο περισσότερο. Είναι δύσκολο γιατί βλέπει κανείς όλα όσα πάνε λάθος σε κάθε χώρα και κυρίως πώς όλα γίνονται ομοιόμορφα.
Δεν ήταν κάπως περίπλοκο να δουλεύετε έτσι σαν απάτριδες;
Jean-Marie Straub: Δεν μπορούσαμε να γυρίσουμε το Χρονικό της Άννας Μαγδαληνής Μπαχ στο Παρίσι, έπρεπε φυσικά να είμαστε στη Γερμανία... Και εν πάση περιπτώσει, όπου κι αν βρισκόμαστε με τις ταινίες μας, ξεκινήσαμε σαν ζητιάνοι και θα τελειώσουμε σαν ζητιάνοι! Όλες οι ταινίες μας ήταν πάντα καλυμμένες οικονομικά, κανείς δεν έχασε δεκάρα. Οι μεγάλες εμπορικές εταιρείες δεν πληρώνουν τα εργαστήρια, καταστρέφουν τα πάντα. Εμείς πάντα πληρώναμε τους πάντες, σε μετρητά και χωρίς καθυστέρηση. Ποτέ δεν θελήσαμε να δημιουργήσουμε τη δική μας εταιρεία παραγωγής, επειδή το να ζούμε στο εξωτερικό ήταν πολύ περίπλοκο. Αλλά για να λαμβάνεις επιχορηγήσεις, πρέπει να είσαι εταιρεία. Γι' αυτό πάντα ψάχνουμε κάποιον να μας προσφέρει μία στέγη. Η μόνη από τις ταινίες μας που δεν έχει καλυφθεί πλήρως είναι η τελευταία, λείπουν ακόμη 2,5 εκατομμύρια φράγκα. Στη Γαλλία, το CNC αρνήθηκε, όπως και η Arte, και έτσι χρεωθήκαμε.
Και πώς βιώνετε αυτήν την κατάσταση του ζητιάνου;
Jean-Marie Straub: Μα ζούμε πολύ καλά, κοιτάξτε, υπάρχει μάλιστα και μπύρα. Πριν από είκοσι χρόνια, δεν θα μπορούσαμε να σας είχαμε προσφέρει μια μπύρα.
Είναι οδυνηρό να το αποδεχτείτε, ή έχετε την ικανοποίηση ότι δεν σας τρώει το σύστημα της αγοράς;
Jean-Marie Straub: Δεν μου αρέσει η λέξη ικανοποίηση. Στην 42η οδό της Νέας Υόρκης, την οδό των οίκων ανοχής και των peep show, γράφουν σε κάθε πόρτα "You will be satisfied", μια μνημειώδης απάτη, επειδή το πορνό δεν έχει φέρει ποτέ ικανοποίηση σε κανέναν. Αλλά είναι αλήθεια ότι μετά από κάθε ταινία, λες ότι είναι η τελευταία, ότι δεν αντέχεις άλλο. Αυτό που είναι οδυνηρό είναι ότι πιστεύουμε ότι τις ταινίες μας θα μπορούσαν να τις δουν πολύ περισσότεροι άνθρωποι αν ζούσαμε σε μια δημοκρατική κοινωνία που θα ενημέρωνε πραγματικά.
Danièle Huillet: Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που μας μοιάζουν, δεν είμαστε και τόσο σπάνιο είδος, και κατά συνέπεια, θα μπορούσε να ενδιαφέρει αρκετό κόσμο. [...]
'Ολη η συνέντευξη εδώ.
