Μια πιθανή αγάπη για την πατρίδα σου
"Οι Ρώσοι θα μπορούσαν να πουν: αν δεθείς στο δέντρο, απλά θα σε κόψουν μαζί με το δέντρο. Σε αυτόν τον αγώνα, όλα τα μέσα είναι κατάλληλα: αν δεν μπορείς να αγαπήσεις την πατρίδα σου σαν άνθρωπος, αν ο εχθρός σε διώξει, αγάπησέ την σαν φυτό - μείνε, αντιστάσου- ή αγάπησέ την σαν θηρίο - τρέξε, όρμα τους ή δραπέτευσε, αλλά μην τους αφήσεις την πατρίδα σου- απλά μάζεψέ την στην καρδιά σου και πάρε την μαζί σου όπου κι αν πας".
Oxana Timofeeva
Lina Attalah
Mada Masr - 30.12.2022
Η Oxana Timofeeva διδάσκει σύγχρονη φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Κέντρο Φιλοσοφίας Stasis του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Εκτός από τη διδασκαλία, εκδίδει και γράφει βιβλία, όπως την Ιστορία των ζώων (2018), το Πώς να αγαπάς μία πατρίδα (2020) και την Ηλιακή πολιτική (2022). Το Πώς να αγαπάς μια γενέτειρα, από το οποίο δημοσιεύουμε εδώ ένα απόσπασμα, εκδόθηκε έπειτα από παραγγελία και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Kayfa ta, μαζί με μια μετάφραση στα αραβικά. Σε αυτό, μεταφέρει τη σκέψη της πέρα από τον ανθρωποκεντρισμό στις πρακτικές της πατρίδας, της αγάπης και του ανήκειν σε μια περίπλοκη πολιτική στιγμή που συνδυάζει τον εθνικισμό με τον ιμπεριαλισμό. Το διαβάζουμε και μιλάμε μαζί της γι' αυτό με φόντο τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
Η συζήτηση μαζί της έχει δεχτεί μία μικρή επεξεργασία για λόγους σαφήνειας.
Mada Masr: Ήθελα να ξεκινήσω με αυτή την ιδέα της απογύμνωσης της ρητορικής της πατρίδας ως ιδεολογικής αφήγησης. Τι μένει όταν απογυμνώνεις αυτή τη ρητορική;
Οξάνα Τιμοφέεβα: Ποια είναι αυτή η ρητορική, η ιδεολογική αφήγηση για την οποία μιλάμε; Μπορεί να είναι ο εθνικισμός ή ο ιμπεριαλισμός, όπως στην περίπτωση της Ρωσίας. Η ιδεολογική αφήγηση συνδέει ένα συγκεκριμένο έδαφος με συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες εξουσίας. Χαρακτηρίζει τα εδάφη ως ανήκοντα σε αυτά τα άτομα ή τις ομάδες.
Η πατρίδα είναι η χωρική κατασκευή που κληρονομήθηκε από τις εποχές που τα πάντα καταλαμβάνονταν με τη βία. Η μητρική χώρα είναι μια ρητορική της ιθαγένειας, του αίματος, του βιολογικού ντετερμινισμού και της εθνικότητας. Αντίθετα, η λέξη "γενέτειρα" ακούγεται ως μια εναλλακτική λύση σε αυτές τις γονικές μεταφορές που έχουν δηλητηριαστεί από τις κυρίαρχες ιδεολογίες σε διάφορες χώρες σε όλο τον κόσμο.
Η γενέτειρα είναι ένας τόπος, μια τοποθεσία όπου αισθάνεσαι σαν στο σπίτι σου. Η συναισθηματική σου προσκόλληση σε αυτό το μέρος μπορεί να προέρχεται από τη μνήμη του ίδιου του σώματος. Πριν από οποιαδήποτε γλώσσα, συνδέει ένα ζωντανό σώμα με το περιβάλλον του, με αυτό το συγκεκριμένο τοπίο, τα λουλούδια, τα ποτάμια ή τα βουνά. Αυτή η αισθητηριακή εμπειρία αποτελεί την υλική υπόσταση της γενέτειρας, του τόπου εκείνου όπου θα ήθελε κανείς να επιστρέψει.
Από την αρχή του πολέμου του Πούτιν κατά της Ουκρανίας, τόσοι και τόσοι άνθρωποι έχασαν τα σπίτια τους. Στη Ρωσία, δεν υπάρχει μόνο αστυνομική τρομοκρατία στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και αναγκαστική επιστράτευση: τώρα όλοι μπορούν να στρατολογηθούν στο στρατό και να σταλούν στην Ουκρανία, όπου πιθανότατα θα πεθάνουν. Ως εκ τούτου, πολλοί Ρώσοι πρέπει να μεταναστεύσουν. Εγώ ακόμα δεν πήρα αυτή την απόφαση και συνεχίζω να ταξιδεύω μπρος-πίσω. Κάθε φορά που επιστρέφω στην Αγία Πετρούπολη, βρίσκω όλα μου τα πράγματα στη θέση τους. Αλλά αυτό είναι ένα προνόμιο. Σκεφτείτε ένα άτομο που επιστρέφει αλλά δεν μπορεί να βρει πια το σπίτι του. Οι ουκρανικές πόλεις βομβαρδίζονται από τον ρωσικό στρατό, τα σπίτια καταστρέφονται και οι άνθρωποι γίνονται πρόσφυγες.
Από τον Φεβρουάριο του 2022, υπήρξαν δύο μαζικά κύματα μετανάστευσης από τη Ρωσία. Το πρώτο συνέβη στις αρχές Μαρτίου, όταν υπήρχαν φήμες ότι ο Πούτιν θα έκλεινε τα σύνορα του κράτους και θα κήρυττε στρατιωτικό νόμο. Οι άνθρωποι έκλειναν αμέσως πτήσεις χωρίς επιστροφή, κυρίως προς τη Γεωργία, την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν ή το Κιργιστάν, τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες (χώρες στις οποίες οι Ρώσοι μπορούσαν να εισέλθουν χωρίς βίζα). Ταξίδεψα με τρένο μέσω Ελσίνκι, και το τρένο ήταν επίσης γεμάτο Ρώσους, που προφανώς έφευγαν για πάντα. Είχαν τις αποσκευές τους, καροτσάκια με γάτες και σκύλους και μουσικά όργανα. Είδα πώς οι άνθρωποι έκρυβαν τα μάτια τους. Ένιωθαν ντροπή. Τρέχουν μακριά από τον τόπο τους με τη σκέψη ότι μάλλον δεν θα επιστρέψουν ποτέ. Τους διώχνει το ιμπεριαλιστικό κράτος, η Ρωσική Ομοσπονδία. Αλλά αυτή δεν είναι η πραγματική γενέτειρα. Η Ρωσική Ομοσπονδία είναι μια κενή αφαίρεση, ένα όνομα για μια τεράστια εδαφική μονάδα που καταλαμβάνεται από μια ομάδα άπληστων και μοχθηρών ανθρώπων. Η γενέτειρα έχει να κάνει με συγκεκριμένες τοποθεσίες, όχι με αυτοκρατορίες και κράτη.
Υπάρχει ένα απόσπασμα στο βιβλίο όπου η διαδικασία της αναζήτησης των καταβολών παρομοιάζεται με τη φιλοσοφία, καθώς και η φιλοσοφία η ίδια είναι μια αναζήτηση των καταβολών, μια μορφή νοσταλγίας, μια ανάγκη να είσαι παντού στο σπίτι σου, όπως λέτε. Μιλάτε εδώ για την πατρίδα ως τόπο, μια ουσία με την οποία υπάρχει μια συναισθηματική σχέση, αλλά τι συμβαίνει αν προστεθεί και το στοιχείο του χρόνου;
Η φιλοσοφία ως νοσταλγία του γενέθλιου τόπου προέρχεται από τον Νοβάλις και αναπτύσσεται από τον Χάιντεγκερ. Θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι η ίδια η ιδέα της καταγωγής στη φιλοσοφία είναι διφορούμενη, καθώς δεν δείχνει μόνο την αρχή των πάντων, αλλά και το τέλος. Εδώ υπάρχει μια διαλεκτική. Ο Φρόυντ θα την αποκαλούσε ορμή θανάτου, Θάνατο. Έτσι, στον Φαίδωνα, τον αγαπημένο μου από τους διαλόγους του Πλάτωνα, ο Σωκράτης υπονοεί ότι, πριν έρθει στο θνητό σώμα, η αθάνατη ψυχή κατοικεί στο βασίλειο του θανάτου. Αυτή είναι η προέλευση όλων των ιδεών που έχουμε, όπως η ιδέα του καλού, του δίκαιου κ.λπ. Δεν μπορούμε πραγματικά αυτά τα πράγματα να τα πάρουμε απευθείας από τις εμπειρίες μας. Η ψυχή μας, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θυμάται αυτά που έμαθε πριν γεννηθούμε.
Σε ορισμένες αρχαϊκές τελετουργίες, υπάρχει ένα ταμπού για την επιστροφή. Όταν αυτό το ταμπού παραβιάζεται, συμβαίνει κάτι τρομερό. Μπορούμε να το συγκρίνουμε με τις δικές μας κοινωνίες και να βρούμε παρόμοια μοτίβα. Το 2020, ο διάσημος Ρώσος πολιτικός Αλεξέι Ναβάλνι δηλητηριάστηκε από τη ρωσική υπηρεσία ασφαλείας FSB, αλλά επέζησε ως εκ θαύματος και έλαβε καλή θεραπεία στη Γερμανία. Όταν συνήλθε, αποφάσισε να επιστρέψει στη Ρωσία, όπου συνελήφθη αμέσως. Εξακολουθεί να βασανίζεται στη φυλακή. Γιατί επέστρεψε;
Για να μείνουμε στη διαλεκτική, υπάρχει μια αναφορά στη μετανάστευση στο βιβλίο ως το ανώτερο σχολείο της διαλεκτικής. Και σε μια περαιτέρω διαλεκτική κίνηση, φτάνετε στην άρνηση μέσω αυτής της ιδέας ότι η μετανάστευση είναι μια σχέση άρνησης προς την πατρίδα. Πώς ξεδιπλώνεται αυτή η άρνηση και πώς μπορεί να δημιουργήσει έναν διανοητικό τόπο από τον οποίο να γεννηθεί όταν θα βρίσκεσαι στην εξορία;
Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ γράφει για την αρνητικότητα της εμπειρίας της μετανάστευσης. Ο ίδιος ο Μπρεχτ μετανάστευσε από τη φασιστική Γερμανία. Το 2018, όταν έγραφα αυτό το βιβλίο, ο πόλεμος με την Ουκρανία ήταν ήδη εκεί, αλλά δεν ήταν ένας πόλεμος πλήρους κλίμακας. Η προοπτική ενός φασιστικού καθεστώτος στη Ρωσία του Πούτιν δεν ήταν ακόμη ξεκάθαρη και η αναφορά μου στον Μπρεχτ ήταν ένα είδος πρόβλεψης. Διάβαζα τις συνομιλίες του με τους πρόσφυγες. Ένας από αυτούς έλεγε ότι θα ήταν ωραίο να διαλέγουμε μια πατρίδα.
"Από πού είσαι;" Τις περισσότερες φορές, ακούμε αυτή την ερώτηση όταν είμαστε ήδη κάπου αλλού, κάπως εκτοπισμένοι. Υπάρχει μια στιγμή αρνητικότητας σε αυτή την κίνηση: σκέφτεσαι την πατρίδα όταν δεν είσαι εκεί. Η εντοπιότητα γίνεται επίκαιρη η ίδια μέσα από την απόσταση.
Στη ρωσική εμιγκράτσια υπάρχει αυτή τη στιγμή μεγάλος πολιτισμικός προβληματισμός. Η διανόηση συζητά συνεχώς για τη ρωσική κουλτούρα, τη λογοτεχνία ή την ποίηση στην εξορία, και ορισμένες από αυτές τις συζητήσεις φέρουν ακόμη ίχνη ιμπεριαλισμού. Οι άνθρωποι μπορούν να ταξιδέψουν από τη Μόσχα στο Ερεβάν ή την Τιφλίδα, αλλά το πρόβλημα είναι ότι μπορεί να εξακολουθούν να είναι πιστοί στη Μόσχα ως ένα είδος ιμπεριαλιστικής φαντασίωσης. Νομίζω ότι αυτή η ταυτότητα, η "ρωσική", πρέπει τώρα να παλέψει κατ' αρχάς με αυτό: πρέπει κανείς να σκοτώσει την αυτοκρατορία μέσα του.
Η μεγάλη διαλεκτική εμπειρία που μπορεί και πρέπει να παράγει η μετανάστευση είναι η αποταυτοποίηση, το να γίνεις κάποιος άλλος, να ζήσεις ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς, να μάθεις άλλες γλώσσες και τρόπους ζωής και να επικοινωνήσεις με άλλα τοπία και περιβάλλοντα.
Περνώντας στο τι κάνει δυνατό αυτό το γίγνεσθαι, όπως και την άρνηση, χρησιμοποιήσατε τις θεωρίες του Αριστοτέλη και του Χέγκελ για την ψυχή για να μιλήσετε για τις διαφορετικές ψυχές μέσα μας. Ποια είναι η διαλεκτική που προκύπτει από αυτές τις συνυπάρχουσες ψυχές μέσα μας, τις ψυχές που τρέφουν, που αισθάνονται, που εκλογικεύουν, που ριζώνουν, που ανυψώνονται και κινούνται;
Χρησιμοποιώ την έννοια της ψυχής με παραστατικό τρόπο. Δεν πρόκειται πράγματι για μια "σοβαρή" ακαδημαϊκή έρευνα, αλλά για έναν καθαρό χουλιγκανισμό. Παίρνω την ιδέα των τριών ειδών ψυχής από τον Αριστοτέλη, την επεξεργάζομαι και της δίνω μια queer ακτιβιστική ανάγνωση. Η ψυχή είναι μια πολύ παλιά έννοια, τόσο παλιά όσο και η ίδια η ανθρωπότητα, αλλά νομίζω ότι εξακολουθεί να είναι ενδιαφέρουσα και θέλω να της δώσω μια νέα χρήση.
Σύμφωνα με αρχαίους φιλοσόφους όπως ο Αριστοτέλης, το φυτό δεν κινείται, ενώ το ζώο όχι μόνο κινείται, αλλά έχει και αισθήσεις. Η ανθρώπινη ψυχή είναι τριμερής, καθώς περιέχει τόσο τις φυτικές όσο και τις ζωικές αρχές, και επιπλέον τη νόηση. Ο Πλάτων λέει ότι η δομή της ιδανικής πολιτικής κοινότητας πρέπει να αντιστοιχεί στη δομή της ψυχής. Υπάρχουν, λοιπόν, τρεις βασικές τάξεις: οι παραγωγοί, οι πολεμιστές και οι σοφοί, οι οποίοι κυβερνούν το κράτος. Οι παραγωγοί αντιστοιχούν στο φυτικό μέρος της ψυχής (θετικό και παραγωγικό), οι πολεμιστές στο ζωικό (αρνητικό και καταστροφικό) και οι κυβερνήτες στο ανθρώπινο ή λογικό (που εξισορροπεί αυτές τις δύο δυνάμεις, τις δύο ενέργειες). Μου αρέσουν αυτοί οι κλασικοί διαχωρισμοί, όπου υπάρχουν τρία είδη των πάντων. Τι θα γινόταν αν τις εφαρμόζαμε όχι στην ιδανική διακυβέρνηση, αλλά σε τρόπους πρακτικής αντίστασης και επανάστασης; Πώς να αντισταθούμε όπως ένα ζώο ή ένα φυτό;
Τα φυτά δεν κινούνται. Βέβαια, αυτό δεν είναι απόλυτα αληθές, τα φυτά κινούνται, αλλά οι τρόποι κίνησής τους είναι διαφορετικοί από εκείνους των ζώων. Ένα φυτό μπορεί να αναπτύσσεται προς τα πάνω και προς τα κάτω, να πολλαπλασιάζεται και να χορεύει, αλλά ταυτόχρονα παραμένει εκεί που βρίσκεται. Ο τρόπος ύπαρξης των φυτών είναι να μένουν στο ίδιο σημείο. Αντισταθείτε σαν το φυτό! είναι ο τίτλος ενός δοκιμίου που έγραψε ο Michael Marder. Έγραψε επίσης ένα σπουδαίο βιβλίο για τη σκέψη των φυτών, καθώς και πολλά άλλα κείμενα για τα φυτά ως μορφή ζωής. Ο Marder δίνει ένα παράδειγμα περιβαλλοντικών ακτιβιστών που δέθηκαν στα δέντρα προκειμένου να προστατεύσουν το δάσος ή το πάρκο από τους καπιταλιστές εργολάβους. Όταν δένουν τους εαυτούς τους με τα δέντρα, γίνονται σαν τα δέντρα.
Ο ζωικός τρόπος αντίστασης είναι η κίνηση - όπως ένα λαϊκό κίνημα, ένα επαναστατικό κίνημα. Μια συγκέντρωση διαμαρτυρίας κινείται σαν αγέλη ζώων. Στη Ρωσία τώρα, υπάρχει ένας διχασμός μεταξύ εκείνων που έφυγαν και εκείνων που παραμένουν στη χώρα. Αυτοί που μένουν σκέφτονται τις δυνατότητες άμεσης δράσης και κομματικής δουλειάς, αλλά βρίσκονται συνεχώς σε κίνδυνο, ενώ αυτοί που έφυγαν είναι ασφαλείς και μπορούν να οργανωθούν, να προσφέρουν εθελοντική εργασία και να εκφράσουν τη δημόσια γνώμη. Είναι καιρός να σκεφτούμε πώς θα συντονίσουμε αυτές τις δύο μορφές αντίστασης στο καθεστώς Πούτιν.
Χρησιμοποιείτε το φυτό και το ζώο ως μεταφορές, ως αφηρημένες έννοιες ή αντιμετωπίζετε επίσης αυτά τα όντα ως οργανική ύλη που συνυπάρχει και καλλιεργεί αυτό που είμαστε και με την οποία μπορούμε να αποκτήσουμε συγγένεια; Και αν το (έθνος) κράτος τα χρησιμοποιεί αυτά ως μεταφορές, πώς τα χρησιμοποιείτε εσείς στην πρακτική σας για τη δημιουργία γνώσης;
Μιλάω φυσικά για υλικές πρακτικές. Για μένα, τα άλλα είδη, τα ζώα και τα φυτά, είναι παλαιότερα συστήματα με πολύ πιο ανεπτυγμένες μορφές κοινωνικότητας, επικοινωνίας και συλλογιστικής. Πρόκειται πάντα για ένα ζήτημα επικοινωνίας μεταξύ αυτών των διαφορετικών ειδών, οπότε στην πραγματικότητα, αυτή η αγάπη για την πατρίδα δεν είναι καν διεθνιστική, αλλά είναι ένα μοντέλο μεταξύ ειδών. Είναι κάτι που σε κάνει να σκέφτεσαι ή να αντιλαμβάνεσαι μια γη ή έναν τόπο από τον οποίο κατάγεσαι ως μια κοινότητα όλων των διαφορετικών πραγμάτων, ζωντανών και μη ζωντανών. Γιατί οι άνθρωποι αγαπούν τόσο πολύ αυτά τα λουλούδια ή αυτά τα δέντρα; Γιατί οι άνθρωποι διακινδυνεύουν τη ζωή τους όταν οι καπιταλιστές θέλουν να κόψουν τα δέντρα; Αυτή η αγάπη και η αλληλεγγύη για τον άλλον που δεν είναι απαραίτητα άνθρωπος είναι κάτι που προϋπήρχε των γλωσσών, των ιδεολογιών και άλλων ανθρώπινων πραγμάτων.
Πάρτε το παράδειγμα του αντάρτικου, στο οποίο αναφέρομαι στο βιβλίο. Ο αντάρτικος πόλεμος είναι πάντα ο πόλεμος των ντόπιων εναντίον των εισβολέων. Αλλά ποιοι είναι οι ντόπιοι; Είναι οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά και τα πάντα- ολόκληρο το τοπίο βρίσκεται σε πόλεμο. Για τους κατακτητές, αυτό το έδαφος είναι αφηρημένο, είναι απλώς ένας χάρτης στον οποίο οι στρατιωτικοί στρατηγοί δεν βλέπουν ποτέ ζωντανά όντα. Ο εισβολέας έχει μόνο ένα χάρτη μιας περιοχής, και αυτός είναι ένας αφηρημένος χάρτης. Αλλά υπάρχουν λύκοι που κρύβονται στο δάσος, και υπάρχει ένας μικρός βάλτος εκεί, και υπάρχουν και άλλα πλάσματα που όλα γίνονται αντάρτες. Το έδαφος είναι ζωντανό. Ζω στην Αγία Πετρούπολη. Αγαπώ την πόλη μου και την ξέρω, τους δρόμους, τα σοκάκια και τις αυλές της. Τη νιώθω, ενώ ο αστυνομικός δεν τη νιώθει. 'Οταν γίνονται διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, οι οποίες απαγορεύονται στη Ρωσία, η πόλη κρύβει τους διαδηλωτές. Το 2021, ένα τεράστιο κίνημα διαμαρτυρίας καταστέλλεται με σφοδρότητα. Θυμάμαι μια μέρα, ήταν χειμώνας, η αστυνομία απέκλεισε όλους τους δρόμους στο κέντρο της πόλης και οι άνθρωποι απλώς κατέβηκαν στον παγωμένο ποταμό· οι αστυνομικοί με τα όπλα τους είχαν πολύ βάρος για να πατήσουν τον πάγο.
Συμπερασματικά, και αφού γράψατε αυτό το βιβλίο στο πλαίσιο μιας σειράς "how-to publishing": πώς αγαπάει κανείς μια πατρίδα χωρίς να είναι φασίστας και χωρίς να είναι εθνικιστής;
Δεν υπάρχει καθολική απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Για τη δεδομένη στιγμή, θα έλεγα ότι το να αγαπάς μια πατρίδα σημαίνει να παίρνεις το ρίσκο να λες την αλήθεια.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ ένα ακόμη κείμενο της Οξάνα Τιμοφέεβα:
This Is Not That: Στρατιώτες και πόρνες
