Πώς να μετατρέψουμε μία ανθρώπινη δραστηριότητα σε τέχνη;
Philippe Godin
Libération - Blog la Diagonale de l'art - 17 Δεκεμβρίου 2020
Μπορεί κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα να γίνει δυνητικά τέχνη; Εάν ναι, υπό ποιες προϋποθέσεις και μέσα από ποια βασικά στάδια; Ο ιστορικός της τέχνης Eric Monsinjon προσπαθεί να απαντήσει σε αυτά τα πολύπλοκα ερωτήματα ανατρέχοντας σε παραδείγματα τόσο διαφορετικά όσο η ακροβατική τέχνη, ο κινηματογράφος, τα βιντεοπαιχνίδια, η δημοσιογραφία, η μαγεία και οι εκφράσεις ευγένειας. Τη συνέντευξη πήρε η Odile Lefranc, συγγραφέας και δημοσιογράφος.
*
Odile Lefranc - Ως ιστορικός τέχνης, γιατί ενδιαφέρεστε για τις συνθήκες εμφάνισης μιας τέχνης στην εποχή μας;
Eric Monsinjon - Με ενδιαφέρει γιατί παρατηρούμε τα τελευταία τριάντα χρόνια την εμφάνιση νέων μορφών τέχνης. Πρόκειται για μία σημαντική αισθητική επανάσταση. Αναφέρομαι ειδικά στο τσίρκο, τη μαγεία ή ακόμα και το θέατρο αντικειμένων που είναι πλέον μέρος των παραστατικών τεχνών. Στην αρχή, αυτά τα τρία είδη δεν ήταν τέχνες, αλλά έγιναν σταδιακά.
Θα μπορούσες, ως παράδειγμα, να αναπτύξεις την ανάλυσή σου για το τσίρκο;
Το τσίρκο ήταν αρχικά μια θεαματική ψυχαγωγία που την αποτελούσαν μία σειρά από νούμερα. Ας πάρουμε το παράδειγμα των ακροβατικών, που είναι το κυρίαρχο θέαμα στις παραστάσεις. Υπογράμμιζε δύο αρχές, την επίδειξη μιας υπεράνθρωπης δεξιοτεχνίας και την πρόκληση απέναντι στον θανάτο. Ως εκ τούτου, το αισθητικό μέρος που περιλάμβανε δεν είχε ποτέ αναπτυχθεί, επειδή την μπλόκαρε, την παρέλυε η παράδοση του κατορθώματος. Ο Johann le Guillerm, ένας από τους μεγαλύτερους ανανεωτές του σημερινού τσίρκου, έχει πει σχετικά μ' αυτό ότι "όλες οι τέχνες είχαν εξελιχθεί, ενώ το τσίρκο παρέμεινε παραδοσιακό". Γι 'αυτό, το τσίρκο θα προσπαθήσει να εξευγενιστεί πλησιάζοντας το θέατρο. Τέλος η επίδειξη άγριων ζώων, τέλος οι κόκκινες μύτες των κλόουν, και κυρίως, τέλος το κατόρθωμα για το κατόρθωμα.
OL - Επομένως, το τσίρκο θα καταφέρει να μεταμορφωθεί σε τέχνη ξεπερνώντας το κατόρθωμα;
Απολύτως, η υπέρβαση αυτή θα ελευθερώσει την καθαρά καλλιτεχνική αναζήτηση. Η εξέλιξη γίνεται εύκολα αντιληπτή όταν βλέπουμε ότι περνάμε από ένα νούμερο του τσίρκου, που το δομεί η κλιμακούμενη δυσκολία, σε παραστάσεις μίας ώρας, όπου εισάγεται μια μυθοπλαστική δυναμική. Αν κοιτάξουμε την ιστορία του, τα ακροβατικά δεν υπήρξαν ποτέ από μόνα τους. Αρχικά, ήταν ένα ιερό και θρησκευτικό είδος, το οποίο αργότερα ενσωματώθηκε στο τσίρκο. Οι σημερινοί ακροβάτες επινοούν μια σωματική γλώσσα στην υπηρεσία μιας δραματουργίας, όπως γίνεται στο θέατρο και στο χορό. Τα πρώτα ίχνη της εντοπίζονται τη δεκαετία του 1970, με την ανάπτυξη μη παραδοσιακών τσίρκων οργανωμένων ως θίασοι. Αλλά η πραγματική μετεξέλιξη πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία του 1990.
'Αν η ακροβατική έχει ιερή προέλευση, ισχύει το ίδιο και για τις άλλες τέχνες;
Ναι, φυσικά, όλα τα είδη των τεχνών που γεννήθηκαν κατά την Αρχαιότητα στην Ευρώπη ή αλλού στον κόσμο, ήταν άρρηκτα συδεδεμένα με τη θρησκεία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ελληνικό θέατρο ήταν αφιερωμένο στη λατρεία του Διονύσου. 'Οτι η ποίηση ήταν το έργο της θεϊκής έμπνευσης του ποιητή. Ή, ακόμη, ότι η ζωγραφική και η γλυπτική κοσμούσαν την ιερή αρχιτεκτονική του ναού. Η κατηγορία "τέχνη", όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, δεν υπήρχε στη συνείδηση των Αρχαίων. Το θεϊκό και το χρηστικό ήταν πάνω από την ομορφιά. Είχε αφομοιωθεί η ιδέα της σύνδεσης των ανθρώπινων όντων με ένα μεταφυσικό υπερπέραν. Η θρησκεία υπήρξε πριν από την τέχνη. Στη συνέχεια, η διαδικασία αντιστράφηκε με την εκκοσμίκευση, και η τέχνη άρχισε να απελευθερώνεται από τη θρησκευτική σφαίρα. Μου αρέσει η ιδέα του Régis Debray, ο οποίος τα συνοψίζει ωραία όλα αυτά όταν λέει ότι η θρησκεία είναι το υποσυνείδητο της τέχνης.
Με ποιο τρόπο χειραφετείται η τέχνη από τη θρησκεία;
Στην Αναγέννηση, στην Ιταλία, άρχισε να συντελείται μία αλλαγή. Η ανθρωπότητα βρίσκεται στο επίκεντρο των προβληματισμών των καλλιτεχνών και η θρησκεία χάνει σταδιακά τη σημασία της. Οι καλλιτέχνες στρέφονται τότε σε καθαρά αισθητικές αναζητήσεις, δουλεύοντας για παράδειγμα πάνω στις μορφές και το ύφος, ή τον τρόπο σύλληψης ενός θέματος. Αυτή η εξέλιξη θα οδηγήσει στη γέννηση των Καλών Τεχνών τον 18ο αιώνα, δηλαδή στην εδραίωση της ομορφιάς ως πρωταρχική αξία, και επίσης της τέχνης για την τέχνη.
Τι ισχύει για τις τέχνες που γεννήθηκαν στη σύγχρονη εποχή;
Προφανώς δεν έχουν θεολογική προέλευση. Ας πάρουμε το παράδειγμα του κινηματογράφου, το οποίο παρουσιάζει ενδιαφέρον. Πρώτα απ 'όλα είναι μια καθαρά τεχνική εφεύρεση των αδελφών Lumière, την οποίοι οι ίδιοι δεν θεωρούσαν εξάλλου ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης. Το αποδεικνύει και η δήλωση που έκανε κάποτε ο Louis Lumière: "Ο κινηματογράφος είναι μια εφεύρεση χωρίς μέλλον". Για να κερδίσουν χρήματα, οργανώνουν προβολές σε πανηγύρια. Στη συνέχεια, θα εξελιχθεί σε ένα είδος "κινηματογραφημένου θεάτρου" με τον Georges Méliès. Αν ο κινηματογράφος δανείζεται από το θέατρο, για παράδειγμα το παίξιμο του ηθοποιού, τους διαλόγους, την παντομίμα, τα σκηνικά, το κάνει για να εξευγενιστεί και να πλησιάσει μια τέχνη πιο εξελιγμένη. 'Οταν όμως ο κινηματογράφος εφευρίσκει το μοντάζ, περνάει σε ένα νέο στάδιο.
Εννοείς ότι με το μοντάζ που εφηύρε ο Griffith, ο κινηματογράφος γίνεται πραγματικά μια τέχνη αποκτώντας το δικό του τρόπο έκφρασης;
Ναι, αυτό ακριβώς. Το μοντάζ προσφέρει στον κινηματογράφο τον τρόπο να επεξεργαστεί τη δική του φορμαλιστική γλώσσα, και του επιτρέπει να απελευθερωθεί από την επιρροή του θεάτρου. Η εφεύρεση νέων πλάνων όπως το γκρο πλαν και το αμερικανικό πλάνο εμπλούτισαν πολύ τη γραμματική του. Το μοντάζ επιτρέπει επίσης τη δημιουργία πιο εξελιγμένων σεναρίων. Μέσα σε δέκα χρόνια, περνάμε από το ανεκδοτολογικό L'Arroseur arrosé των Αδελφών Lumière, το οποίο διαρκεί λίγα δευτερόλεπτα, στο Intolerance, τη μεγάλη ιστορική τοιχογραφία του Griffith που διαρκεί σχεδόν τρεις ώρες. Αργότερα, βλέπουμε να γεννιούνται διαφορετικά ειδη: το film noir, η ταινία περιπέτειας, τρόμου, ή η ερωτική ταινία. Με όλες αυτές τις καινοτομίες, ο κινηματογράφος δοξάζεται στην αυγή του 20ου αιώνα ως έβδομη τέχνη, ενώ βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα.
'Εχουμε την τάση σήμερα να θεωρούμε πολλούς κλάδους ως τέχνες, όπως η γαστρονομία, η μόδα, τα βιντεοπαιχνίδια και πολλά άλλα. Πως το βλέπεις εσύ αυτό;
Παρατηρείται αυτό που αποκαλώ γενικευμένη αισθητικοποίηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Συχνά ο όρος "τέχνη" δεν είναι πάντοτε δικαιολογημένος, παρότι τα μέσα ενημέρωσης και η κοινή γνώμη μπορεί να τείνουν να τον χρησιμοποιούν. Αλλά, επειδή αποκαλούμε έτσι μία δραστηριότητα δεν σημαίνει κιόλας ότι είναι τέχνη, ότι γίνεται de facto, ως δια μαγείας. Νομίζω ότι είναι σημαντικό να διακρίνουμε, αφενός, τη γενική τάση που συνίσταται στην αισθητικοποίηση ενός είδους από τα έξω και, αφετέρου, την τάση που οδηγεί σε έναν πραγματικό εσωτερικό μετασχηματισμό του είδους. Δεν είναι το ίδιο πράγμα. Αυτή είναι η δεύτερη περίπτωση που με ενδιαφέρει περισσότερο και που προσπαθώ να εξετάσω.
'Ισως αυτό που λές να επιδέχεται αντίρρηση αν αναλογιστούμε το ready-made του Marcel Duchamp. Δεν νομίζεις ότι η απόφαση του να κάνεις ένα κοινό αντικείμενο έργο τέχνης, συνεπάγεται, κατ' επέκταση, ότι κάθε δραστηριότητα μπορεί δυνητικά να γίνει τέχνη;
Ναι, καταλαβαίνω τι θέλεις να πεις. Αλλά στην περίπτωση του Duchamp, είναι η αρχή του ready-made που του επιτρέπει να οικειοποιηθεί οτιδήποτε για να το μετατρέψει άμεσα σε τέχνη. Για μένα, πρόκειται εδώ για έναν απλό μετασχηματισμό. Η άποψή μου αφορά περισσότερο τον περίπλοκο μετασχηματισμό, ο οποίος συνίσταται στην πλήρη ανατροπή ενός είδους που το μεταβάλει σε μία αυτόνομη και περίπλοκη τέχνη. Είναι πολύ διαφορετικό, γιατί αυτό συνετελείται μέσα σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αυτό συνεπάγεται διαδοχικά στάδια, ξεκινώντας από μία φάση τυπικής κωδικοποίησης της νέας τέχνης, την οποία διαδέχεται μία φάση προοδευτικής αμφισβήτησης της πρώτης κωδικοποίησης. Για παράδειγμα, η κλασική ζωγραφική κωδικοποιήθηκε έχοντας ως αφετηρία την έννοια της αναπαράστασης ενώ η μοντέρνα τέχνη αναπτύχθηκε μέσα από την άρνησή της.
Μετά από όλα όσα μόλις είπαμε, είναι ακόμα εφικτό σήμερα να δημιουργήσουμε μία νέα τέχνη;
Τολμώ να πιστεύω ότι είναι ακόμα εφικτό. Υπάρχουν πολλοί υποψήφιοι για μία μετεξέλιξη. Έχουμε το βιντεοπαιχνίδι που διστάζει ακόμα ανάμεσα στο άθλημα και την τέχνη, τη γαστρονομία με το διφορούμενο καθεστώς της, τη μόδα που έχει ακόμα προσπάθειες να κάνει. Η περίπτωση της σύγχρονης μαγείας είναι συναρπαστική, ειδικά όταν ξεπερνά το απλό νούμενο για να εφεύρει μια πιο εξελιγμένη δραματουργία. 'Οπως στην περίπτωση του υπέροχου έργου του Raphaël Navarro. Θα ήθελα επίσης να αναφερθώ στον Isidore Isou, τον ιδρυτή του λετρισμού, ο οποίος προσδιόρισε διάφορα είδη που θα μπορούσαν ενδεχομένως να μετεξελιχθούν σε τέχνη στο μεγάλο του βιβλίο La Créatique. Αναφερόταν στον αθλητισμό, τη δημοσιογραφία και πιο απροσδόκητα, στις εκφράσεις ευγένειας. Αν αυτές οι προτάσεις μπορούν σήμερα να φανούν αλλόκοτες, θα ήθελα να σας υπενθυμίσω ότι προς τιμήν του ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε το πλήρες δυναμικό της ακροβατικής τέχνης, και αυτό ήδη από τη δεκαετία του 1950. Στο La Créatique, υπάρχει αυτή η προφητική πρόταση: "Η ακροβατική τέχνη μπορεί επίσης να γίνει ένας αισθητικός τομέας, αν αφαιρέσουμε τον κίνδυνο, τη συγκίνηση του κινδύνου, για να αναπτύξουμε απλώς την ομορφιά των κινήσεων". Πολύ δυνατό! Τέλος, πρέπει να είμαστε σε θέση να εντοπίζουμε το αισθητικό μέρος που περιλαμβάνει μία δραστηριότητα για να αναπτύξουμε όλη τη δυναμική της, και ίσως τότε θα δούμε το θαύμα της δημιουργίας.
Ο Eric Monsinjon είναι ιστορικός τέχνης με ειδίκευση στις πρωτοπορίες. Διδάσκει Ιστορία των Τεχνών στην École Intuit Lab, την Comédie-Française και την Ecole nationale d'art.
Η Odile Lefranc είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Μτφ. Σ.Σ.
