Έχουν περάσει 23 χρόνια από την πρώτη ταινία του Δημήτρη Κουτσιαμπασάκου «Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η γιαγιά μου», ένα ντοκιμαντέρ-προσωπική κατάθεση για το υπερφιλόδοξο πρότζεκτ της εκτροπής του Αχελώου και την οικολογική, ιστορική και συναισθηματική καταστροφή ενός μαγικού τοπίου.
Ο γνωστός κινηματογραφιστής έκανε τότε μια αναδρομή στον τόπο των παιδικών, ειδυλλιακών χρόνων που πέρασε στο σπίτι της γιαγιάς του δίπλα στον μυθικό ποταμό που κινδύνευε να εξαφανιστεί, αν προχωρούσε η εκτροπή.
Υπήρχε, μάλιστα, και μια συναισθηματική πτυχή, μια ξεχωριστή αναφορά στη «θυσία» του πατέρα του, ο οποίος έπεσε θύμα εργατικού ατυχήματος κατά τη διάρκεια των πρώιμων εργασιών του φράγματος το 1970 ‒ δραματικό γεγονός που μοιάζει βγαλμένο από τη λαϊκή παράδοση, σύμφωνα με την οποία κάποιος πρέπει να δώσει τη ζωή του για να στεριώσει ένα έργο.
Τώρα επιστρέφει με ένα νέο ντοκιμαντέρ με τίτλο «Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η Μεσοχώρα», παραγωγής ΕΡΤ, το οποίο έκανε πρεμιέρα στο επίσημο πρόγραμμα του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Ο λόγος είναι ότι πρόσφατα δόθηκε το πράσινο φως για την ολοκλήρωση του Φράγματος της Μεσοχώρας. Έτσι, για μια ακόμα φορά απειλείται η περιοχή και οι κάτοικοί της, ενώ τα στοιχεία που βλέπουν το φως της δημοσιότητας είναι σκανδαλώδη και εγείρουν πολλά ερωτηματικά.
Το έργο έχει ξεπεράσει σχεδόν είκοσι φορές τον αρχικό του προϋπολογισμό και κανείς δεν έχει απολογηθεί. Αρκετά μέλη οργανώσεων μιλάνε για κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος, για την οποία δεν έχει γίνει κανένας έλεγχος.
— Ποιος ήταν ο λόγος που σε έκανε να επιστρέψεις στο ίδιο θέμα 23 χρόνια μετά;
Από το 1996, που γύρισα το πρώτο ντοκιμαντέρ, περιμέναμε από μέρα σε μέρα να γίνει η έμφραξη και να πλημμυρίσει η περιοχή. Έκτοτε έχουν περάσει 23 χρόνια και αυτό δεν συνέβη. Μέχρι που το 2017, δηλαδή πριν από ενάμιση χρόνο, το Φράγμα της Μεσοχώρας με υπουργική απόφαση ανεξαρτητοποιείται από την εκτροπή του Αχελώου, η οποία ακυρώνεται, κι έτσι δίνεται το πράσινο φως για να λειτουργήσει το έργο. Να γίνει, δηλαδή η απαλλοτρίωση των περιουσιών των κατοίκων που πλήττονται, να μετεγκατασταθούν σε καινούργιο οικισμό και κατόπιν να προχωρήσει η έμφραξη.
— Πώς είναι δυνατόν να ανεξαρτητοποιείται το Φράγμα της Μεσοχώρας;
Η εκτροπή του Αχελώου είναι ένα σύνθετο έργο. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το Φράγμα της Μεσοχώρας, το Φράγμα της Συκιάς και την τεράστια σήραγγα που θα οδηγήσει το νερό στην πεδιάδα της Θεσσαλίας. Τα τρία αυτά έργα είναι περίπου ολοκληρωμένα ‒ αυτό της Μεσοχώρας είναι το πιο ολοκληρωμένο.
Αυτά τα δύο φράγματα μπορούν να λειτουργήσουν και ανεξάρτητα από την έκτροπη, ως υδροηλεκτρικά εργοστάσια. Η κυβέρνηση, λοιπόν, με υπουργική απόφαση ακύρωσε την εκτροπή και έδωσε το πράσινο φως για να προχωρήσει το Φράγμα της Μεσοχώρας, ενώ το Φράγμα της Συκιάς θα ακολουθήσει.
Έτσι κατάλαβα ότι φτάσαμε στο τέλος. Αυτό μου έδωσε και το έναυσμα. Εκείνη την περίοδο εργαζόμουν στην ΕΡΤ και πρότεινα το ντοκιμαντέρ να ενταχθεί στο πλαίσιο της εκπομπής «Close Up», κάτι που έγινε δεκτό.
— Ποια ήταν η αρχική σου πρόθεση;
Ξεκίνησα να κάνω μια ταινία «ομιλούντων κεφαλών» με αντιπαράθεση επιχειρημάτων, τα υπέρ και τα κατά, περισσότερο ένα «τηλεοπτικό» ντοκιμαντέρ όσον αφορά τη μορφή. Στο στάδιο του μοντάζ, όμως, με τον συνεργάτη μου Γιώργο Σαβόγλου διαπιστώσαμε πως κάτι τέτοιο δεν εμπεριέχει τον ανθρώπινο παράγοντα, τη μνήμη, τη σχέση με την πατρογονική εστία, πράγματα σημαντικά όταν αναφέρεται κανείς σε τέτοιας κλίμακας έργα.
Έτσι, δοκιμάσαμε να εντάξουμε στην αφήγηση αρχειακό υλικό τόσο από το προσωπικό μου αρχείο όσο και Μεσοχωριτών. Το γεγονός ότι τόσο εγώ όσο και η οικογένειά μου αποτελούμε μέρος του προβλήματος, μιας και το πατρικό σπίτι πλημμυρίζει από το φράγμα, είναι κάτι που ήθελα να εντάξω στην αφήγηση.
Δηλαδή, μέσω του ντοκιμαντέρ αποπειραθήκαμε να δημιουργήσουμε μια αντίστιξη μεταξύ του ανθρώπινου παράγοντα και του πολιτικο-τεχνοκρατικού λόγου.
— Πήρες μέσα σου την απόφαση ότι δεν θα είναι μόνο για την τηλεόραση αλλά ότι θα το εξέλισσες;
Ναι, τουλάχιστον όσον αφορά τη διάρκεια. Γιατί η εκτροπή του Αχελώου είναι μια υπόθεση που ξεκινάει από τη δεκαετία του 1920 και έχει μια μεγάλη και ενδιαφέρουσα ιστορία, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες. Δεν θα μπορούσα να εμβαθύνω στο θέμα μέσα σε πενήντα λεπτά μόνο. Είχα την εμπιστοσύνη και την υποστήριξη της διοίκησης της ΕΡΤ κι έτσι προχώρησα.
Είναι μεγάλης διάρκειας για τηλεοπτικό προϊόν και θα το χαρακτήριζα προσωπικό φιλμ. Άλλωστε, εμπνέεται και από τη «Σκεπή», το διήγημα του αδελφού σου Πέτρου, που έφυγε πρόωρα από τη ζωή.
Ο Πέτρος έγραψε αυτό το υπέροχο διήγημα το 2004, το οποίο έδωσε τον τίτλο στην πρώτη του συλλογή που εκδόθηκε από την Εστία. Στη «Σκεπή», λοιπόν, περιγράφει με έναν πολύ γλαφυρό και βαθύ τρόπο τι σημαίνει «πατρικό σπίτι» και πώς μπορεί η επαφή που έχει κάποιος μαζί του να είναι λυτρωτική.
Έτσι, λοιπόν, το ενέταξα στην αφήγηση. Όπως είπα προηγουμένως, έβαλα ένα στοίχημα, τόσο υφολογικά όσο και δομικά, να αντιπαραθέσω το προσωπικό στοιχείο σε έναν πολιτικό και τεχνοκρατικό λόγο, ώστε να τεθεί με σαφήνεια το πρόβλημα.
— Αυτή η ιστορία, βέβαια, αφορά μια μικρή κοινωνία, η οποία όντως θα χάσει τις μνήμες της, ενώ ένας πανέμορφος τόπος θα χαθεί οριστικά. Εδώ υπάρχει και οικολογική διάσταση.
Σίγουρα. Βλέπουμε ότι ο Αχελώος, ένας πανάρχαιος ποταμός, κινδυνεύει να πάψει να είναι ποτάμι, ήδη τρία φράγματα λειτουργούν (Κρεμαστά, Καστράκι, Στράτος), η Μεσοχώρα με τη Συκιά είναι σχεδόν έτοιμες και για άλλα τρία, αν δεν κάνω λάθος, έχουν δοθεί ήδη άδειες σε ιδιώτες. Έτσι, το ποτάμι χάνει τα φυσικά χαρακτηριστικά του και μετατρέπεται σε μια σειρά από ταμιευτήρες, δηλαδή πισίνες.
Αλλά σκέψου ότι αυτό που συμβαίνει στη Μεσοχώρα με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συμβαίνει σε ολόκληρη τη χώρα, π.χ. στην Ήπειρο με τους υδρογονάνθρακες, στα Άγραφα με τις ανεμογεννήτριες, στις Σκουριές, στα Γεράνεια Όρη.
— Εννοείς ότι κινδυνεύουμε να θυσιάσουμε τη φύση για μια ανεξέλεγκτη ανάπτυξη;
Δεν είμαι εναντίον της ανάπτυξης, είμαι εναντίον αυτού του είδους της καταστροφικής και παρωχημένης ανάπτυξης.
— Οι ντόπιοι είχαν συμφωνήσει σε ένα φράγμα ύψους 60 μέτρων.
Και έκαναν 150 μέτρα.
— Γιατί;
Γιατί αλλιώς δεν μπορούσε να γίνει η εκτροπή του Αχελώου. Το Φράγμα της Μεσοχώρας, ως έργο κεφαλής, έπρεπε να έχει κάποιες προδιαγραφές, μεταξύ των οποίων και το ύψος των 150 μέτρων. Το αποτέλεσμα είναι ένα από τα μεγαλύτερα, αν όχι το μεγαλύτερο φράγμα αυτού του είδους στην Ευρώπη. Και όλα αυτά γιατί; Για να φτάσουμε στο σημείο να ακυρώσουμε την εκτροπή, ενώ το έργο αμφισβητήθηκε τόσο από επιστήμονες όσο και από την παρούσα κυβέρνηση.
— Υπάρχει, πάντως, αντίλογος.
Ο αντίλογος ακούγεται στο ντοκιμαντέρ τόσο από τη μεριά της πολιτείας όσο και από μια μερίδα κατοίκων της Μεσοχώρας. Διότι υπάρχουν και κάτοικοι που πιστεύουν ότι το φράγμα θα βοηθήσει την περιοχή τουριστικά και ότι θα δημιουργηθούν θέσεις εργασίας.
— Όπως στην περίπτωση της λίμνης Πλαστήρα, που βέβαια είναι η μόνη.
Η μόνη ανάμεσα σε 60 φράγματα. Πουθενά τέτοια φαραωνικά έργα δεν ξανάδωσαν ανάπτυξη. Το σκάνδαλο, όμως, είναι αλλού. Πώς είναι δυνατόν οι θεσμοί ενός σύγχρονου κράτους να προβαίνουν στην κατασκευή ενός τέτοιας κλίμακας έργου, δίχως να έχουν εξασφαλίσει νομικά ότι αυτό θα πραγματοποιηθεί απρόσκοπτα;
Πώς είναι δυνατόν να ξοδεύεις 500 εκατομμύρια ευρώ και το Συμβούλιο της Επικρατείας να σου ακυρώνει την εκτροπή έξι φορές επειδή την κρίνει παράνομη; Και το έργο να είναι ολοκληρωμένο από το 2001 και μέχρι σήμερα να μην έχει λειτουργήσει; Πώς είναι δυνατόν να ολοκληρώνεις πρώτα το έργο και μετά να σκέφτεσαι πού θα εγκαταστήσεις τους κατοίκους; Και να τους έχεις όμηρους του φράγματος για 30 χρόνια;
— Η καθυστέρηση δεν είναι αποτέλεσμα της αντίστασης των κατοίκων της Μεσοχώρας, που βλέπουμε στο ντοκιμαντέρ πόσο σθεναρά αγωνίζονται εναντίον του;
Φυσικά και έχει συμβάλει η αντίσταση των κατοίκων, όχι μόνο του Συλλόγου Κατακλυζομένων αλλά και άλλων φορέων πανελλαδικά, όπως οικολογικές οργανώσεις από τον κάτω ρου του Αχελώου, ο Αχελώος Μεσοχώρα SOS, η WWF. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, κατά την άποψή μου, είναι ότι το έργο είναι διάτρητο νομικά και παρωχημένο από πλευράς υλοποίησης. Γι' αυτό πιστεύω πως ως έναν βαθμό ο αγώνας των κατοίκων της Μεσοχώρας μπορεί να βολεύει κάποιους.
— Τι ζητάτε; Την πλήρη ακύρωση του έργου;
Ο Σύλλογος Κατακλυζομένων ζητά το γκρέμισμα. Μια άλλη μερίδα κατοίκων ζητά μια δίκαιη και επωφελή μετεγκατάσταση του χωριού.
— Εσύ τι πιστεύεις;
Ξέρεις, τα φράγματα έχουν 40-50 χρόνια ζωής, μετά καταστρέφονται. Και το φράγμα της Μεσοχώρας μετρά ήδη τα πρώτα 20, χωρίς να έχει λειτουργήσει! Σε 30 χρόνια, λοιπόν, θα είναι άχρηστο, ενώ μία από τις ομορφότερες περιοχές της χώρας μας θα έχει καταστραφεί. Αυτό που θέλω να αναδείξω στο ντοκιμαντέρ είναι αυτό που χάνεται και να αφυπνίσω τον κόσμο σχετικά με τέτοιου είδους προβλήματα.
— Δεν συμφωνείς με κανένα επιχείρημα της άλλης πλευράς;
Εγώ προσπαθώ να θέσω ένα ερώτημα όσο πιο σωστά γίνεται. Πολλές φορές, παρακολουθώντας τον διάλογο, ακούω να γίνεται λόγος για αριθμούς, για δαπάνες, για οφέλη. Όμως υπάρχει και ο ανθρώπινος παράγοντας, για τον οποίο δεν μιλάμε. Ήθελα να ξαναθέσω το ερώτημα για να συμβάλω σε αυτή την πτυχή του διαλόγου.
— Ποιες ήταν οι συνέπειες στις υπόλοιπες περιπτώσεις που δημιουργήθηκαν φράγματα;
Ο τόπος ερήμωσε, δεν υπήρξε καμία ανάπτυξη και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον μη αναστρέψιμες.
— Πώς προέκυψε το κόστος των 500 εκατ.; Ακούγεται στο ντοκιμαντέρ ότι ο αρχικός προϋπολογισμός ήταν 27 εκατ. Το γεγονός ότι έχει καθυστερήσει τόσο πολύ είναι που το κάνει τόσο ακριβό;
Ναι, το έργο έχει ξεπεράσει σχεδόν είκοσι φορές τον αρχικό του προϋπολογισμό και κανείς δεν έχει απολογηθεί. Αρκετά μέλη οργανώσεων μιλάνε για κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος, για την οποία δεν έχει γίνει κανένας έλεγχος. Η καθυστέρηση, πιστεύω, δεν έπαιξε κανέναν ρόλο στη σκανδαλώδη υπέρβαση του αρχικού προϋπολογισμού.
— Άρα, η εκτροπή είναι αναπόφευκτη;
Δεν ξέρω αν είναι αναπόφευκτη, σίγουρα όμως δρομολογείται με έναν πονηρό τρόπο. Η κυβέρνηση λέει «δυστυχώς, εμείς το έργο το παραλάβαμε έτσι». Ναι, είναι λάθος κατασκευαστικά και δεν έχει κανένα νόημα να σχεδιαστεί ένα τέτοιο έργο σήμερα, αλλά τι να κάνουμε; Πρέπει να το λειτουργήσουμε. Ξοδεύτηκαν πολλά λεφτά και στην κατάσταση που βρισκόμαστε ως χώρα δεν έχουμε περιθώρια.
Επίσης, για τους ίδιους λόγους είναι θετική και για τη λειτουργία του φράγματος της Συκιάς. Πρέπει να λειτουργήσουν και τα δύο έργα για να παράγουν ηλεκτρική ενέργεια. Ναι, αλλά τότε η εκτροπή του Αχελώου είναι θέμα πατήματος ενός κουμπιού! Γιατί, στο μεταξύ, όλα τα έργα της εκτροπής έχουν ολοκληρωθεί ως έργα φιλικά προς το περιβάλλον! Θα έρθει, λοιπόν, μια άλλη κυβέρνηση, θα πατήσει αυτό το κουμπί, ο ποταμός θα εκτραπεί προς τον Θεσσαλικό Κάμπο και η καταστροφή θα ολοκληρωθεί.
— Όπου εκεί, στον Θεσσαλικό Κάμπο, περιμένουν το νερό για να ποτίσει τις καλλιέργειές τους.
Ναι, βεβαίως. Αλλά η θέση της κυβέρνησης ‒γι' αυτό, άλλωστε, ακύρωσε την εκτροπή‒ είναι ότι αν ο Θεσσαλικός Κάμπος κάνει καλύτερο κουμάντο, μπορεί να λύσει αυτό το πρόβλημα. Άλλωστε, δεν είναι λογικό, για να σώσουμε μια περιοχή, να καταστρέψουμε μια άλλη. Πολλοί επιστήμονες λένε ότι δεν χρειάζεται να γίνει η εκτροπή για να σωθεί ο κάμπος της Θεσσαλίας και προτείνουν συγκεκριμένα μέτρα.
— Ο εκπρόσωπος της ΔΕΗ μιλάει για μεγάλα ενεργειακά κέρδη.
Είναι μόλις 0,74% το ποσοστό που θα προσφέρει το Φράγμα της Μεσοχώρας στον ενεργειακό κουμπαρά της χώρας. Και το τραγελαφικό είναι πως η ενέργεια αυτή θα μπορούσε να παραχθεί από ένα πολύ μικρότερο φράγμα! Είναι λυπηρό να καταστρέφονται κοινότητες όπως η Μεσοχώρα, που έχουν αδιάλειπτη παρουσία από τα αρχαία χρόνια, και ένας ποταμός που έχει λατρευτεί ως θεός, που έχουν γραφτεί ιστορίες και μύθοι γι' αυτόν, ένα κόσμημα της πατρίδας μας.
Με ποιο δικαίωμα απέναντι στην Ιστορία και στις επόμενες γενιές προβαίνουμε σε τέτοιες καταστροφές; Όταν, μάλιστα, σε προηγμένες χώρες γκρεμίζουν τα μεγάλα φράγματα, γιατί αυτού του είδους τα έργα ανήκουν σε μια ξεπερασμένη και εν τέλει ζημιογόνα αναπτυξιακή λογική του παρελθόντος, των δεκαετιών του '60 και του '70.
— Εσένα σε έχει στοιχειώσει το έργο λόγω της «θυσίας» του πατέρα σου.
Ίσως είναι ένας επιπλέον λόγος για να κάνω το ντοκιμαντέρ, αλλά δεν είναι ο πιο σημαντικός. Θα το γύριζα ακόμη και να ζούσε ο πατέρας μου. Το οφείλω στον τόπο που γεννήθηκα, στους ανθρώπους του και στην παιδική μου ηλικία. Γιατί είχα την τύχη να γεννηθώ σε έναν ειδυλλιακό τόπο, δίπλα σε ένα πανέμορφο ποτάμι, τον Αχελώο. Ήταν ένας πραγματικός παράδεισος κι αυτό δεν το ξεχνάω. Ώσπου ήρθε το φράγμα.
Η αθηναϊκή πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ «Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η Μεσοχώρα» θα πραγματοποιηθεί στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος την Κυριακή 7 Απριλίου στις 12:00.
