Ο Κ.Π. Καβάφης (1863-1933) υπήρξε ένας ποιητής που μέσα στις δεκαετίες έχει μελοποιηθεί πολύ, πάρα πολύ – καταρχάς από τους εντεχνολαϊκούς συνθέτες. Αυτό εκ πρώτης είναι περίεργο, επειδή η ποίηση του Καβάφη δεν είναι αυτονόητα μελοποιήσιμη. Δεν είναι ομοιοκατάληκτη, είναι πεζολογική, έχοντας όμως ταυτόχρονα μια δική της ροή, έναν εσωτερικό παλμό και ρυθμό, τον οποίον καλούνται κάθε φορά να ανακαλύψουν και να αποκαλύψουν οι συνθέτες και οι τραγουδοποιοί.
Φαίνεται, λοιπόν, πως η «δυστροπία» του καβαφικού λόγου είναι εκείνη που εξιτάρει, εκ πρώτης, τους συνθέτες, τοποθετώντας τους απέναντι στα όριά τους με αποτέλεσμα να επιχειρούν, συχνότατα, να «δαμάσουν» τη γλώσσα του Αλεξανδρινού ποιητή, κάνοντάς τη συμβατή με τις δικές τους μελοποιητικές ιδέες. Το αν είναι θεμιτό να μελοποιείται με τέτοια συχνότητα ο Καβάφης είναι ένα ερώτημα περισσότερο... μεταφυσικό. Κάποιοι λένε «όχι», ενώ κάποιοι άλλοι λένε, έχουν πει ή θα πουν στο μέλλον «γιατί όχι;».
Σίγουρα, λοιπόν, δεν υπάρχει απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ή μάλλον τις απαντήσεις τις δίνει κάθε συνθέτης ξεχωριστά, είτε με το έργο του πάνω στον Καβάφη είτε με την άρνησή του (το λέμε γιατί υπάρχουν και εκπεφρασμένες αρνήσεις από σημαντικούς δημιουργούς).
Φαίνεται, λοιπόν, πως η «δυστροπία» του καβαφικού λόγου είναι εκείνη που εξιτάρει, εκ πρώτης, τους συνθέτες, τοποθετώντας τους απέναντι στα όριά τους, με αποτέλεσμα να επιχειρούν, συχνότατα, να «δαμάσουν» τη γλώσσα του Αλεξανδρινού ποιητή, κάνοντάς τη συμβατή με τις δικές τους μελοποιητικές ιδέες.
Ο Καβάφης μελοποιείται απ’ όλων των ειδών τους συνθέτες, και από τους λεγόμενους «κλασικούς» και «σύγχρονους κλασικούς», τους αβανγκάρντ και τους πρωτοποριακούς, μα και από τους «λαϊκούς», τους «έντεχνους», τα συγκροτήματα και τους καλλιτέχνες της ποπ, της ηλεκτρονικής μουσικής κ.λπ. Είναι, δε, αυτονόητο πως το φάσμα είναι ευρύτατο και βεβαίως δύσκολο να καλυφθεί στη λεπτομέρειά του στο πλαίσιο ενός άρθρου, καθώς είναι θέμα ειδικής μελέτης. Θα αναφερθούν, όμως, πολλά.
Οι «κλασικές» μελοποιήσεις
Ο πρώτος που μελοποιεί Καβάφη είναι ο μεγάλος αρχιμουσικός και συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960). Προτού εγκαταλείψει τον τομέα της σύνθεσης προς χάριν του πόντιουμ, ο Μητρόπουλος σκύβει στην καβαφική ποίηση και σε ανύποπτη εποχή, στο μέσον της δεκαετίας του 1920, σχεδόν πριν από εκατό χρόνια, δίνει μουσική υπόσταση σε δεκατέσσερα επιλεγμένα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη από το σώμα των «ηδονιστικών» του. Πρόκειται για το έργο «14 Invenzioni – Απάνω σε τραγούδια του Κ.Π. Καβάφη (1925-26)» για φωνή και πιάνο, το οποίο στην τυπωμένη του έκδοση θα περιλάμβανε δέκα τραγούδια.
Το τόλμημα ήταν τεράστιο και πολύπλευρο σε μια εποχή που η ποίηση του Καβάφη, πόσο μάλλον η «ηδονιστική» του, δεν ήταν ευρέως αποδεκτή. Έτσι, λοιπόν, η επιλογή των συγκεκριμένων ποιημάτων («Ηδονή», «Εν απογνώσει», «Γκρίζα», «Μέρες του 1903», «Εν τη οδώ», «Έτσι πολύ ατένισα», «Ο ήλιος του απογεύματος», «Επήγα» κ.λπ.) μα και ο τρόπος μελοποίησής τους –καθώς αναφερόμαστε σε ένα ατονικό έργο με επιρροές από τον Άρνολντ Σένμπεργκ– δημιουργεί κάτι το εντελώς προχωρημένο, εφάμιλλο με ό,τι πιο μοντέρνο παραγόταν τότε στην Ευρώπη. Μάλιστα, το έργο είχε την έμμεση έστω έγκριση του ίδιου του Κ.Π. Καβάφη (λέμε «έμμεση» επειδή δεν το είχε ακούσει), όπως διαφαίνεται από τη διασωθείσα αλληλογραφία του μουσουργού με τον ποιητή, κι αυτό το καθιστά μοναδικό. Από πλευράς ηχογραφήσεων, τώρα, να προτείνουμε εκείνη με τον Σπύρο Σακκά στο τραγούδι και τον Γιώργο Κουρουπό στο πιάνο από το CD της Yafka Records του 2009.
Ο επόμενος συνθέτης, πάντα της «σύγχρονης κλασικής», που θα μελοποιούσε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη («Επέστρεφε», «Ηδονή», «Του μαγαζιού»), πάλι για φωνή και πιάνο, θα ήταν ο Γεώργιος Πονηρίδης το 1934 (έναν χρόνο μετά τον θάνατο του ποιητή), ενώ σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα ο Γ.Α. Παπαϊωάννου θα μελοποιούσε, κι αυτός για φωνή και πιάνο, τα «Κεριά» (1953).
Θα ακολουθούσαν κι άλλες καβαφικές μελοποιήσεις του Παπαϊωάννου, όπως και άλλων συνθετών, έως και το τέλος της δεκαετίας του ’60 (ανάμεσά τους και αυτές των Αργύρη Κουνάδη, Μιχάλη Αδάμη, Λεωνίδα Ζώρα, Δίωνα Αρύβα Αττικού και Αντίοχου Ευαγγελάτου), ενώ και ο Μίκης Θεοδωράκης από νωρίς (1952-53;) καταπιάνεται με ποιήματα του Καβάφη («Τελειωμένα», «Μακρυά», «Che fece… il gran rifiuto», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον») στο έργο του «Θέματα και παραλλαγές από τον Καβάφη», με απαγγελία και συνοδεία ορχήστρας αποτελούμενης από βιόλα, όμποε, κλαρινέτο και φαγκότο.
Ο Μ. Θεοδωράκης θα επανερχόταν στον Καβάφη πολλά χρόνια αργότερα, το 1980-81, στην «3η Συμφωνία» του, βασισμένη σε ποίηση Δ. Σολωμού, ύμνους βυζαντινούς και σ’ έναν στίχο του Καβάφη («Δεν έχει πλοίο διά σε, δεν έχει οδό»).
Γενικά, θα λέγαμε πως ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε πολύ φειδωλός στη μελοποιητική σχέση του με τον Καβάφη (στην πρώτη απόπειρά του υπήρξαν απαγγελίες όχι μελοποιήσεις), καθώς θεωρούσε τον λόγο του ιδιόμορφο και ερμητικό (εννοούμε σε σχέση με το πώς τον αντιλαμβανόταν ο ίδιος μουσικά).
Από τον χώρο της πρωτοπορίας να αναφέρουμε, από τις δεκάδες περιπτώσεις που καταγράφονται, τις «καβαφικές» εργασίες των Θεόδωρου Αντωνίου, Χάρη Βρόντου, Γιώργου Σισιλιάνου και Νικηφόρου Ρώτα. Ο Ρώτας, μάλιστα, θα είχε τη δυνατότητα να ηχογραφήσει από νωρίς και να κυκλοφορήσει σε δίσκο τη συνθετική προσπάθειά του στο διπλό LP «Τραγούδια Καβάφη - Αντιφωνίες» (Μούσα, 1974). Στον δίσκο καταγράφονταν δεκατέσσερα ποιήματα, ενώ στη CD-επανέκδοση του 2007 δεκαοκτώ. Πολύ ιδιαίτερες μελοποιήσεις για φωνή και ανά περίπτωση για πιάνο, κιθάρα, τύμπανο, μηχανικούς ήχους ή ηλεκτρονικά.
Οι «έντεχνες» μελοποιήσεις
Πότε καταγράφηκε όμως σε δίσκο, για πρώτη φορά, ένα τραγούδι (και όχι απαγγελία) σε ποίηση Κ.Π. Καβάφη; Όπως όλα δείχνουν, αυτό θα συνέβαινε στο άλμπουμ «Ο Μεγάλος Ερωτικός» (Νότος, 1972) του Μάνου Χατζιδάκι. Μπαίνουμε έτσι σ’ ένα νέο κεφάλαιο, πιο οικείο σε όλους και όλες, εκείνο του «έντεχνου» τραγουδιού.
Ο Χατζιδάκις στον «Μεγάλο Ερωτικό» μελοποιεί το ποίημα «Μέρες του 1903», το οποίο ερμηνεύει ο Δημήτρης Ψαριανός. Πρόκειται για το πιο σύντομο τραγούδι του δίσκου, αφού διαρκεί λιγότερο από δύο λεπτά, με τη μουσική να ακολουθεί σφιχτά την ανάπτυξη του λόγου, χωρίς ιδιαίτερες λεκτικές επαναλήψεις (βασικά επαναλαμβάνεται μόνον η λέξη «ήθελα», για να προσδώσει ακόμη μεγαλύτερη συναισθηματική ένταση στην ερμηνεία, άρα και στην επιθυμία του ποιητή). Το γεγονός πως ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ασχολήθηκε ξανά με τον «καβαφικό» λόγο δείχνει πως και αυτός αντιμετώπιζε την ποίηση του Καβάφη με μεγάλη περίσκεψη σε σχέση με τη μελοποίησή της.
Ο Δήμος Μούτσης είναι ο επόμενος έντεχνος συνθέτης που μελοποιεί Καβάφη στο άλμπουμ του «Τετραλογία» (EMI / Columbia, 1975). Είναι τρία ποιήματα, «Η πόλις», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Θάλασσα του πρωιού», που αποδίδουν η Άλκηστις Πρωτοψάλτη και ο Χρήστος Λεττονός (στον δίσκο τραγουδούσε και ο Μανώλης Μητσιάς). Οι εισαγωγές στην «Πόλι» και στο «Απολείπειν...» είναι εντυπωσιακές –με το moog synthesizer, που χειρίζεται ο ίδιος ο Μούτσης, να κάνει την ενορχηστρωτική διαφορά–, αλλά το τραγούδι εκείνο που μάλλον έχει μείνει έως και σήμερα από τον δίσκο είναι η «Θάλασσα του πρωιού» με τη συγκινητική ερμηνεία του Χρήστου Λεττονού.
Το 1979 ο συνθέτης Γιάννης Γλέζος κυκλοφορεί το άλμπουμ «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» (Lyra) που είναι εξ ολοκλήρου στηριγμένο στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη. Τα συνθεσάιζερ έχουν κι εδώ έναν ρόλο, με ορισμένες μελοποιήσεις να έχουν ενδιαφέρον («Τρώες»), αν και το άλμπουμ δεν είχε πάρει ενθαρρυντικές κριτικές σε πρώτο χρόνο. Σήμερα, πάντως, θα λέγαμε πως ανήκει στα υποτιμημένα.
Την ίδια χρονιά, το 1979, δυο αδέλφια, η Angélique Ionatos (Αγγελική Ιωαννάτου) και ο Photis Ionatos (Φώτης Ιωαννάτος), που ζούσαν στο εξωτερικό, στη Γαλλία και στο Βέλγιο αντίστοιχα, θα κυκλοφορήσουν δίσκους στους οποίους ακούγονται μελοποιήσεις ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη. Στο LP «I Palami sou» (Arc En Ciel) η Angélique Ionatos, με τη συνοδεία κιθάρας, μελοποιεί και ερμηνεύει με ενδιαφέροντα τρόπο στα ελληνικά το ποίημα «Ίμενος», ενώ ο Photis Ionatos, στο δικό του LP, «Chante Kavafis Elytis Ritsos» (MD), μελοποιεί την «Ιθάκη» και τα «Τείχη», επίσης τραγουδισμένα στα ελληνικά και με ωραία κιθαριστική συνοδεία, σε συνδυασμό με σύνθια κ.λπ.
Δύο αξιόλογες προσπάθειες. Τόσο η Angélique Ionatos όσο και ο Photis Ionatos θα ασχολούνταν με την ποίηση του Καβάφη και σε επόμενους δίσκους τους. Για παράδειγμα, η Angélique, στο «Δάσος των Ανθρώπων» (Arc En Ciel, 1983), θα μελοποιούσε το «Ομνύει», ενώ ο Photis στο «Ελεγείο» (home records, 2017) θα έπραττε το ίδιο για την «Πόλι».
Το 1981, στους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας ο Λουκάς Αδαμόπουλος θα διαγωνιζόταν με το «Επέστρεφε», το οποίο θα απέδιδε ο Ηλίας Λιούγκος. Το ίδιο ποίημα θα μελοποιούσε και ο Θάνος Μικρούτσικος το 1983 στο LP του «Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας / Ιχνογραφία» (CBS). Ο Γιώργος Μεράντζας («Γενάρης 1904», «Μονοτονία», «Σύγχυσις»), ο Κώστας Θωμαΐδης («Επέστρεφε», «Επήγα», «Δεκέμβρης 1903», «Επιθυμίες») και ο Σάκης Μπουλάς θα απέδιδαν τα τραγούδια του δίσκου, που είχαν ακουστεί και αγαπηθεί, κάποια εξ αυτών, στην εποχή τους. Βασικά, η εισαγωγή με το πιάνο και με τον Μεράντζα να τραγουδά «Α(χ) οι νύχτες του Γενάρη αυτουνού / που κάθομαι και ξαναπλάττω με τον νου» είναι μάλλον κλασική και αναγνωρίσιμη απ’ όλους.
Το 1990 στη Γερμανία και το 1991 στην Ελλάδα κυκλοφορεί το άλμπουμ ανεξάρτητης παραγωγής του Αλέξανδρου Καρόζα «Hommage à K. Kavafis», με την Αλεξάνδρα Γριζοπούλου και τον συνθέτη να τραγουδούν τα «Κεριά», «Επέστρεφε», «Ηδονή», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» κ.λπ. Η προσέγγιση είναι πάντα η έντεχνη. Αργότερα (2014), ο Καρόζας θα επανερχόταν με το άλμπουμ του «Καβάφης», με τον Γιώργο Νταλάρα, την ορχήστρα Wiener Kammerorchester και τη χορωδία Wiener Singakademie.
Το 1996 προβάλλεται η ταινία του Γιάννη Σμαραγδή, Καβάφης, με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου να γράφει το υποβλητικότατο σάουντρακ, ενώ ανέλπιστη ήταν η μελοποίηση του ποιήματος του Κ.Π. Καβάφη «Γκρίζα» από τον Χρήστο Νικολόπουλο, με ερμηνεία από την Ελευθερία Αρβανιτάκη, στο άλμπουμ του «Άνθη Ευλαβείας» (Μεσόγειος, 1996). Την ίδια χρονιά, το ροκ συγκρότημα Επόμενη Κίνηση βάζει μουσική στο «Όσο μπορείς» από το φερώνυμο άλμπουμ του (FM Records), με τον συνθέτη Χρήστο Παρμενίδη να κυκλοφορεί το «καβαφικό» CD του «You are still far away / Είσαι ακόμα μακριά» (Hax Records), που ανήκει στον χώρο της «σύγχρονης κλασικής».
Από «καβαφικής» πλευράς, η δεκαετία θα έκλεινε με τον Σωκράτη Μάλαμα να τραγουδά το «Δεκέμβρης 1903» στο δικό του άλμπουμ «13000 Μέρες» (Lyra, 1998).
Μετά το 2000
Και κάπως έτσι μπαίνουμε στα χρόνια μετά το 2000, με το ενδιαφέρον για την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη να θεριεύει στις τάξεις των συνθετών, των τραγουδοποιών και των συγκροτημάτων, αφού οι σχετικές προσεγγίσεις είναι πλέον δεκάδες. Η άποψη πως η καβαφική ποίηση προσεγγίζεται καλύτερα με τον έναν ή με τον άλλον ηχητικό τρόπο (όποιος και να είναι αυτός) γενικώς καταλύεται, αφού ο λόγος του ποιητή θα ενδυθεί όλα τα είδη των ηχοχρωμάτων. Τα σύγχρονα κλασικά και τα εντεχνολαϊκά μπορεί να κυριαρχούν, αλλά, όπως θα δείτε, θα υπάρξουν προσεγγίσεις και από τελείως «άλλους» χώρους – κάτι που φανερώνει, συν τοις άλλοις, και τη διάχυση της «καβαφικής» ποίησης σε διαφορετικές γενιές συνθετών, μουσικών και τραγουδοποιών.
Το 2002 κυκλοφορεί το άλμπουμ του Μιχάλη Καρρά «Cavafy» (ΜΙΝΟS-EMI). Γνωστός συνθέτης από τα ’60s ήδη, ο Μ. Καρράς συνθέτει άλλοτε απαλή μουσική και άλλοτε πιο δυναμική, με έφεση στη μελωδία, χρησιμοποιώντας ενίοτε ήδη υπάρχουσες αναγνώσεις της καβαφικής ποίησης (Έλλη Λαμπέτη).
Ο Γιάννης Πετρίτσης είναι ένας γνωστός τραγουδοποιός στους φίλους του παλαιού ελληνικού ροκ. Κάποιοι γνωρίζουν πως ο Πετρίτσης ήταν εκείνος που είχε επιχειρήσει να μεταφέρει το μιούζικαλ Hair στα ελληνικά το 1970, κάποιοι άλλοι θα τον θυμούνται από τη ροκ όπερα «Τρωικός Πόλεμος» (1975), ίσως κάποιοι και από το Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού της Θεσσαλονίκης, όμως η επανεμφάνισή του το 2005 με το CD+book «Αγαπητέ κύριε Καβάφη...» [Bonus] ήταν οπωσδήποτε μια έκπληξη. Ο Πετρίτσης ακολουθεί τον έντεχνο δρόμο στην καβαφική μελοποίηση.
Η βασική και κυρίαρχη φόρμα στη δική του προσπάθεια είναι εκείνη της μπαλάντας, με τις ενορχηστρώσεις του (ακούμε κιθάρες, πλήκτρα, τρομπέτες, ακορντεόν, κλαρίνο, μπουζούκι, φυσαρμόνικα) να το αποδεικνύουν. Ενδιαφέρουσες είναι και οι επιλογές σε τραγουδιστές (Αλέξανδρος Χατζής, Γρηγόρης Βαλτινός, Νέλλη Βαβάση) και απαγγελία (Μιχάλης Κακογιάννης, Κάτια Δανδουλάκη), με την «Ιθάκη» ή «Ithaca» να είναι το μοναδικό ποίημα του άλμπουμ που ακούγεται και στην αγγλική γλώσσα, και τις μελοποιήσεις στα «Ο ήλιος του απογεύματος», «Φωνές», «Εν πορεία προς την Σινώπην», «Δέησις», «Ιθάκη», «Θάλασσα του πρωιού», «Μακρυά», «Εύνοια του Αλεξάνδρου Βάλα», «Μονοτονία» και «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» να ξεχωρίζουν. Μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια.
Το 2006 η Κριστέλλα Δημητρίου θα μελοποιούσε Καβάφη στο άλμπουμ της «Σαπφώ, Καβάφης» (Πολύτροπον). Ο Σπύρος Σακκάς θα ερμήνευε τα μελοποιημένα ποιήματα «Για να ’ρθουν», «Πολυέλαιος», «Ομνύει» και «Επήγα». Το πιάνο, το μαντολίνο και τα έγχορδα είναι όργανα που πολύ συχνά τα ακούμε να κυριαρχούν στις «καβαφικές» ενορχηστρώσεις – αυτό συμβαίνει και εδώ.
Από το 2006 φαίνεται να ξεκινά και η επαφή των εναλλακτικών Lost Bodies με τον Καβάφη, καθώς στο «Brutal» (Smallmusictheatre) εκείνης της χρονιάς θα ακούγαμε τον Θάνο Κόη να απαγγέλει το «Ομνύει», ενώ στο «Φιγουρίνι» (Phase! Records, 2013) θα συμπεριλαμβάνονταν και τα «Θυμήσου, σώμα», «Το σύνταγμα της ηδονής» και «Ηδονή».
Το 2007 ο συνθέτης Δημήτρης Παπαδημητρίου δίνει το άλμπουμ «Κ.Π. Καβάφης / “που γι’ Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός”» (Cobalt Music) που θα τυπωνόταν σε τριπλό CD μαζί με πολυσέλιδο booklet, εμπνεόμενος επίσης από την ποίηση του Καβάφη, με πολύ ενδιαφέροντα κατά τόπους αποτελέσματα. Στο άλμπουμ τραγούδησαν οι Φωτεινή Δάρρα, Ειρήνη Καραγιάννη, Τάσος Αποστόλου, Ανδρέας Σμυρνάκης και Νικόλας Στυλιανού, ενώ φιλικά συμμετείχαν και οι Ελευθερία Αρβανιτάκη, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Γεράσιμος Ανδρεάτος, Αντώνης Λουδάρος και Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, υπό τον Μίλτο Λογιάδη, να μεταφέρει προς το κοινό τα ηχοχρώματα των συνθέσεων.
Το άλμπουμ συνολικά σού αφήνει μια αίσθηση μεγαλεπήβολου, μετατοπίζοντας την ταπεινή καβαφική ποίηση σε άλλες, υπέργειες διαστάσεις. Οι μελωδικές αναγνώσεις του Δ. Παπαδημητρίου είναι εντυπωσιακές το δίχως άλλο, όμως η παρουσία της Ορχήστρας των Χρωμάτων ενίοτε «σκεπάζει» τον «καβαφικό» λόγο, κερδίζοντας εκείνη τις εντυπώσεις.
Το 2008 θα κυκλοφορούσε το άλμπουμ του Νίκου Μαμαγκάκη «Αόρατος Θίασος / 24 τραγούδια σε ποίηση Κ.Π. Καβάφη» (ιδαία) με βασικό ερμηνευτή τον βαρύτονο Τάση Χριστογιαννόπουλο (ακούγονται και ο Αλέξης Κωστάλας μαζί με τον συνθέτη). Έχουν αξία εκείνα που είχε πει ο ίδιος ο Ν. Μαμαγκάκης για τη δική του προσέγγιση:
«Το πρώτο ενσυνείδητο τραγουδιστικό μου σκαρίφημα ήταν το ποίημα “Εν τω μηνί Αθύρ” του Κ.Π. Καβάφη, το 1957, στον πρώτο χρόνο της σπουδής μου στην Ακαδημία του Μονάχου, και το οποίο δυστυχώς δεν περιλαμβάνεται σ’ αυτή την εργασία. Έκτοτε η ποίηση του Καβάφη και η πρόθεσή μου για μια σύνθεση πάνω στην ποίηση αυτή υπέφωσκε, μέχρι που πριν από μια τετραετία (σ.σ. 2003) άρχισα να δουλεύω πάνω στα 24 αυτά τραγούδια. Κινήθηκα σε δύο άξονες. Στην καθαρή μελοποιία, με ό,τι αυτή συνεπάγεται, που όμως εμένα δεν με ικανοποιούσε πλήρως, επειδή συνήθως η μελοποιημένη ποίηση αδικεί τον λόγο και την κατανόησή του. Γι’ αυτό προσπάθησα να συνθέσω περιοδικά και με όση μπορούσα καλύτερη άρθρωση μια παράλληλη ομιλούμενη μελωδία, έτσι που ο σπουδαίος καβαφικός λόγος ν’ ακούγεται και να κατανοείται στην πλήρη μεγαλοσύνη του. Όμως και πάλι μου ’λειπε κάτι. Τα περισσότερα ποιήματα του Καβάφη είναι ηδονιστικά – κατά την έκφραση του Δημήτρη Μητρόπουλου. Η γλώσσα όμως που διαλέγει ο Κ.Π. Καβάφης τις περισσότερες φορές δεν συνάδει με τις καυτές ατμόσφαιρες των ποιημάτων του. Επομένως, μου ’λειπε η ατμόσφαιρα των χώρων που βίωσε και γενικά το ηχητικό περιβάλλον, όπως εγώ το φανταζόμουν. Γι’ αυτό προσέφυγα σε μια απλή λύση. Δημιούργησα μια ανατολίτικη ατμόσφαιρα, μια φανταστική αλεξανδρινή ηχητικότητα, στοιχείο που κατά τη γνώμη μου δεν είχε χρησιμοποιηθεί από τους μελοποιημένους καβαφικούς στίχους».
Είναι αληθινά σεμνός άνθρωπος ο Νίκος Ξυδάκης, γι’ αυτό στο κείμενο που συνοδεύει την έκδοση Rue Lepsius / Μια μουσική προσωπογραφία του Κ.Π. Καβάφη (Lyra, 2009) γράφει πως «…το βέβαιο ήταν πως δε με ενδιέφερε ιδιαίτερα να μελοποιήσω ποιήματα του Καβάφη. Έπειτα, ως Αιγυπτιώτης, δεν το θεωρούσα αυτονόητο να ασχοληθώ με τον Καβάφη, για να μην πω ότι ήταν και αυτό που φοβόμουν περισσότερο απ’ όλα».
Και προς το τέλος: «Πάντως, τίποτα δεν ζητάμε να αποδείξουμε, ούτε καν να προσθέσουμε, γύρω από τον αλεξανδρινό ποιητή». Οριοθετώντας έτσι ο συνθέτης, και από την αρχή, το συγκεκριμένο πλαίσιο, εκείνο που αναμένεις να διαπιστώσεις στην πορεία είναι αν (αυτό το πλαίσιο) παραμένει ενεργό και κατά τη διάρκεια της ακρόασης. Ο Ν. Ξυδάκης περνά, ανεπαίσθητα, στο διά ταύτα. Δεν μελοποιεί Καβάφη αλλά συνθέτει επί ευρύτερων αλεξανδρινών στίχων που έγραψε για την περίπτωση (ή είχε γράψει ήδη) ο Διονύσης Καψάλης, τραγουδώντας τους ο ίδιος, όπως και ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Ενδιαμέσως, παρεμβάλλονται ορχηστρικά θέματα, αφηγήσεις (Δ.Ν. Μαρωνίτης) και δείγματα αραβικού μέλους. Σκηνοθετείται εν ολίγοις μια παράσταση που σε κερδίζει έτσι όπως εξελίσσεται, με την καθαρή γραμμή της.
Ο γνωστός από τις συνεργασίες του με τον Μανώλη Ρασούλη συνθέτης και τραγουδοποιός Χάρης Παπαδόπουλος θα έδινε το 2010 τον δίσκο 45 στροφών «4 τραγούδια του Καβάφη με τον Β. Λέκκα» (Le Grande Ours). Μελοποιούνται τα «Ο Δεκέμβρης του 1903», «Έτσι πολύ ατένισα», «Επέστρεφε» και «Πρόσθεσις». Αξιοπρόσεκτη προσπάθεια που, λόγω και της συγκεκριμένης φυσικής μορφής της, θα περνούσε απαρατήρητη.
Ο γνωστός τραγουδοποιός Κώστας Γανωτής δίνει το 2010 το άλμπουμ του «Εκποίηση 1.» (Ammos Music). Το LP αυτό «διεκδικείται» από τρεις ανθρώπους, τον Κώστα Γανωτή, τον μπασίστα Αλέξανδρο Παρασκευόπουλο και τον κιθαρίστα Δημήτρη Μπαρμπαγάλα. Σ’ αυτό, λοιπόν, το άλμπουμ ο Γανωτής μελοποιεί δικούς του στίχους και ακόμη Κική Δημουλά και Κ.Π. Καβάφη («Επήγα», «Θάλασσα του πρωιού»). Τα καβαφικά τραγούδια κινούνται σε folk-rock δρόμους και έχουν ενδιαφέρον.
Από το 2010 προέρχεται και το άλμπουμ του συνθέτη Σταύρου Σοφιανόπουλου «Κ.Π. Καβάφης - μια ανάγνωση» (Ankh Productions). Εδώ έχουμε απαγγελία του καβαφικού λόγου και απαλή οργανική συνοδεία (ένα πιάνο, ένα τσέλο, μία έξτρα φωνή). Ο Σοφιανόπουλος συνθέτει, ενορχηστρώνει και παίζει πιάνο (υποθέτουμε), ο ιστορικός τέχνης και συγγραφέας του βιβλίου Κωνσταντίνος Καβάφης - Αιγύπτιος ποιητής ελληνικής γραφής, Γιώργος Κουρούπης, διαβάζει τα 36 ποιήματα, κάπου ακούγεται το τσέλο του Κώστα Θέου, κάπου αλλού η φωνή της Αθηνάς Δημητρακοπούλου. Η σεμνότητα και οι ταιριαστοί χαμηλοί τόνοι είναι εκείνο που μένει από τη συγκεκριμένη ανάγνωση.
Νέα απόπειρα το 2011 από τον Αθανάσιο Σίμογλου στο άλμπουμ «Cavafy / Shades of Love…» (The Human Voice) με ερμηνείες από τη σοπράνο Σόνια Θεοδωρίδου, τον βαρύτονο Κώστα Ραφαηλίδη και την Orchestra Mobile υπό τον Θεόδωρο Ορφανίδη. Και αυτή η απόπειρα έχει να προτείνει τον δικό της λόγο. Το 2011 θα ακούγαμε και την άποψη της Λένας Πλάτωνος για την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη στο άλμπουμ της «Καβάφης / 13 Τραγούδια» (Inner Ear) με ερμηνευτή τον Γιάννη Παλαμίδα.
Ένας άλλος τραγουδοποιός, που σχετίζεται περισσότερο με το ροκ και έχει χρησιμοποιήσει ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη στους δίσκους του, είναι ο Μανώλης Αγγελάκης. Στο «Άνθρωπος Βόμβα» (Inner Ear, 2012) κάνει μια βουτιά στο τότε κοινωνικό γίγνεσθαι, ανασύροντας στίχους, μουσικές και τραγούδια. Ανάμεσα σε αυτά και η απαγγελία του «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον».
Περαιτέρω, στο «Εμείς αποστάσαμε...» (Inner Ear, 2021), ένα σκοτεινό LP που αντιμετωπίζει τον ζόφο της εποχής ως κάτι που εισβάλλει ανεξέλεγκτα και απ’ όλες τις μεριές, σκεπάζοντας τα πάντα, ο Αγγελάκης κλείνει με το «Η πόλις», κομμάτι που προσθέτει ακόμη περισσότερο στο αίσθημα του θλιβερού και του μάταιου, και μεγεθύνεται από την ηχητική μπάντα με τις κιθάρες που «στριγγλίζουν» και τη χαοτική εν γένει ατμόσφαιρα. Επίσης, ο Μ. Αγγελάκης έχει χρησιμοποιήσει το ποίημα «Τείχη» (τραγουδισμένο στα αγγλικά) στο άλμπουμ του ροκ γκρουπ Illegal Operation «The 3rd Day» (Inner Ear, 2011).
Το 2013 ήταν η σειρά του αγαπητού απ’ όλους συνθέτη Γιάννη Σπανού να τυπώσει την καβαφική εργασία του στο άλμπουμ «... Πλησιάζοντας τον Καβάφη» (Music Links Knowledge), έχοντας για ερμηνευτή τον Μανώλη Μητσιά. Υπό προϋποθέσεις αυτό το άλμπουμ θα μπορούσε να κάνει τη διαφορά, καθώς ο Γ. Σπανός ασχολούνταν χρόνια με τη μελοποίηση της καβαφικής ποίησης και τα συμπεράσματά του δεν είναι άνευ σημασίας.
Ο Γιώργος Σταυριανός, ένας από τους πιο σημαντικούς συνθέτες του έντεχνου από το 1980 και μετά, στο άλμπουμ του «Πηγή των Θαυμάτων» (Μετρονόμος, 2017) μας προτείνει οκτώ τραγούδια και ένα ορχηστρικό. Ένα από αυτά τα τραγούδια αφορά τη μελοποίηση του ποιήματος «Η πόλις», το οποίο ερμηνεύεται από τον ίδιο τον συνθέτη. Η εκδοχή του Σταυριανού διαθέτει κάποια δραματικά στοιχεία που σε κερδίζουν.
Στον Μετρονόμο θα ηχογραφούσε και η Φένια Χρήστου το άλμπουμ της «el3ven» το 2018, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται και τρεις συνθέσεις της βασισμένες σε ποιήματα του ποιητή («Σύγχυσις», «Τρόμος», «Δυνάμωσις»). Οι μελωδίες της Χρήστου διαθέτουν μια χατζιδακική ευφράδεια, ενώ η ποικιλία των αναφορών της από την κλασική μουσική, την όπερα και την ποπ μέχρι κάποιες όψεις της contemporary jazz και του αυτοσχεδιασμού είναι άμεσες και μετρήσιμες.
Στην ομάδα των Ελλήνων συνθετών που θα δοκίμαζαν να μελοποιήσουν Καβάφη θα εμφανιζόταν το 2018 και ο 72χρονος Μπάμπης Κουλούρας από την Ερμούπολη. Όπως διαβάσαμε στο επιμελημένο digipak του CD του, ο Μ. Κουλούρας ήταν «εθελοντής διευθυντής προγράμματος-παρουσιαστής της Δημοτικής Αιγαίο-Ραδιοτηλεόρασης Σύρου-Ερμούπολης, πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου Άνω Σύρου και επικεφαλής της μουσικοποιητικής ομάδας Καβάφης».
Με αυτήν ακριβώς την ομάδα ο Μ. Κουλούρας θα παρουσίαζε το άλμπουμ «Κ.Π. Καβάφης / Απέξω και τραγουδιστά» (Πολιτιστικός Σύλλογος Άνω Σύρου, Action Εστί / Μετρονόμος) με καβαφικά τραγούδια που απέδωσαν οι Χρυσούλα Κεχαγιόγλου, Αλέξανδρος Καψοκαβάδης, Θοδωρής Μέρμηγκας, Μιχάλης Καταχανάς κ.ά., ενώ δύο τραγούδια τα ερμήνευσε ο ίδιος ο συνθέτης. Το «Για να ’ρθουν» ήταν η ωραιότερη μελοποίηση του δίσκου.
Το συγκρότημα Ξέφρενο Αερόστατο στο άλμπουμ του «Το πρώτο καλοκαίρι του κόσμου» (Ιδιωτική Έκδοση, 2021) περιλαμβάνει κι ένα καβαφικό κομμάτι, το «Μονοτονία», που ως απαγγελία τοποθετείται σ’ ένα σταθερό electro-rock υπόστρωμα. Ενδιαφέρον.
Συνθέτρια με έντεχνες καταβολές, η Μάρθα Μεναχέμ στο άλμπουμ της «Homo Poëticus / XIV φωνές της ποίησης» (Εκδόσεις Παρισιάνου, 2022) συμπεριλαμβάνει τρία τραγούδια βασισμένα σε αντίστοιχα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, με τα «Παράθυρα» (ερμηνεία Αγγελική Τουμπανάκη) να ξεχωρίζουν.
Καλός συνθέτης της τζαζ, ο Βασίλης Παπαδόπουλος στον δίσκο του «Different Moods» (Orfeas, 2023) και στη σύνθεσή του «Walls» χρησιμοποιεί κλαρίνο, βιόλα και κιθάρα μαζί με απαγγελία από τη Σάρα Παπαδοπούλου στην αγγλική γλώσσα του ποιήματος «Τείχη» του Κ.Π. Καβάφη.
Συνθέτης με πολύ μεγάλη προσφορά στη σύγχρονη ελληνική μουσική, ο Γιώργος Κουρουπός στο πρόσφατο άλμπουμ του «Αρχή του κόσμου πράσινη» (Subways Music, 2023) μελοποιεί Οδυσσέα Ελύτη, Σαπφώ, Αρχίλοχο, Ανδρέα Εμπειρίκο, μα και Κ.Π. Καβάφη (τα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Ο καθρέπτης στην είσοδο»). Τραγουδά ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος και συνοδεύει ο πιανίστας Θανάσης Αποστολόπουλος. Μια σοβαρή, έντεχνη προσέγγιση του καβαφικού ποιητικού λόγου από έναν συνθέτη που και στην ωριμότητά του δεν παύει να εκπλήσσει.
H τραγουδίστρια της τζαζ Νάσια Γκόφα και το συγκρότημα που τη συνοδεύει, οι Jazz Tales, κυκλοφορούν νέο CD με τον τίτλο «Έρκυνα» (Jazz Breeze, 2023). Στο σετ και η απαγγελία του ποιήματος «Che fece… il gran rifiuto», επί του οποίου αυτοσχεδιάζει ο Στέφανος Κοζάνης στο πιάνο. Η ποίηση του Κ.Π. Καβάφη δηλώνει παρούσα και στον ελληνικό τζαζ χώρο.
Να σημειώσουμε, τέλος, πως απαγγελίες-αναγνώσεις ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη έχουμε ακούσει σε δίσκους από τους Έλλη Λαμπέτη, Γ.Π. Σαββίδη, Δημήτρη Μαλαβέτα, Γιάννη Τσαρούχη, Sean Connery, Vittorio Gassman και άλλους.
Και κάτι από το εξωτερικό
Στο εξωτερικό ο Κ.Π. Καβάφης μελοποιείται από παλιά, τόσο από κλασικούς όσο και από έντεχνους συνθέτες και τραγουδοποιούς, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην Ελλάδα.
Αν πρέπει, εδώ, να μνημονεύσουμε ένα μόνο όνομα, αυτό θα είναι του μεγάλου Καταλανού τροβαδούρου Lluis Llach. Ο Llach το 1975 κυκλοφόρησε άλμπουμ με τίτλο «Viatge a Itaca» (Movieplay), «Ταξίδι στην Ιθάκη» δηλαδή, την πρώτη πλευρά του οποίου καταλαμβάνει το κομμάτι «Itaca», μελοποίηση της «Ιθάκης». Ο Llach τραγουδά τους καβαφικούς στίχους βασισμένος στη μετάφραση του Καταλανού ποιητή Carles Riba.
Χωρισμένη σε τρία μέρη, η «Ιθάκη» αντιστοιχεί σε τρία διαφορετικά μελοποιητικά μέρη. Έχοντας στα υπέρ την πλούσια βαρύτονη φωνή του, την άνεσή του στη μελωδία και στις κάπως σύνθετες αρμονικές δομές, όπως και τη «γεμάτη» (ανά φάσεις) ενορχήστρωση του Manuel Camp, ο Llach μπαίνει στα βαθιά και βγαίνει δίχως να βραχεί.
Δύο χρόνια αργότερα (1977), ο Llach θα κυκλοφορούσε το άλμπουμ «Campanades a morts» (Movieplay), μελοποιώντας κι εκεί ένα ακόμη ποίημα του Καβάφη, το «Ένας γέρος». Πρόκειται για το «A la taverna del mar», που είναι προσαρμοσμένο στην καταλανική από τον αυτόχειρα ποιητή Gabriel Ferrater. Εντυπωσιακή μελοποίηση, ερμηνεία μεγάλης κλάσης, πιάνο από τον ίδιον τον Llach – ένα σπάνιο τραγούδι.
Πιο πρόσφατα, συγκεκριμένα τον περασμένο Απρίλιο, στο φεστιβάλ «Archive of Desire» που διοργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη με αφορμή τα 160 χρόνια από τη γέννηση του Καβάφη, ο Rufus Wainwright τραγούδησε ζωντανά το νέο του κομμάτι «Chandelier», η Laurie Anderson ερμήνευσε μια ηλεκτρονική σύνθεση και spoken απόδοση του «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» και της «Ιθάκης», ενώ οι Πέτρος Κλαμπάνης και Helga Davis παρουσίασαν το έργο τους «Cavafy Ghost» για άρπα, κοντραμπάσο και τις φωνές της Brooklyn Youth Chorus.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
