«Μια ώρα απόκοσμου, συνωμοτικού, λοξού, queer καλλιτεχνικού οργασμού»: έτσι περιέγραφα, ενθουσιασμένος, την «Κωνσταντινουπολιάδα» της Sister Sylvester που είχα την τύχη να παρακολουθήσω τον περασμένο Απρίλιο στη Νέα Υόρκη, στο χιπ National Sawdust του Μπρούκλιν, στο πλαίσιο του Archive of Desire, ενός δεκαημέρου καλλιτεχνικών δράσεων εμπνευσμένων από τον Καβάφη, που διοργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση.
Και κατά γενική ομολογία, απ’ όσους Έλληνες βρεθήκαμε στο φεστιβάλ, δημοσιογράφους, καλλιτέχνες και ανθρώπους του ιδρύματος, αυτή η περφόρμανς ήταν ένα από τα αδιαφιλονίκητα highlights του, μια αξέχαστη εμπειρία που ήταν εύλογο να παρουσιαστεί κάποια στιγμή και στην Αθήνα.
Ιδανική αφορμή τα εγκαίνια του νέου χώρου που στεγάζει το Αρχείο Καβάφη στη Φρυνίχου, όμως η περφόρμανς θα παρουσιαστεί στην επιβλητική Ωνάσειο Βιβλιοθήκη που μέχρι σήμερα φιλοξενούσε το αρχείο και έχει συνδεθεί με τη συλλογή, την παρουσίαση και τη μελέτη του τα προηγούμενα χρόνια, από τότε που το απέκτησε το ίδρυμα και ξεκίνησε το σπουδαίο έργο της οργάνωσης, ψηφιοποίησης και δωρεάν διαδικτυακής διάθεσής του.
«Ο εθνικισμός, η σεξουαλικότητα, σήμαιναν τότε εντελώς διαφορετικά πράγματα. Νομίζω πως αντί να τον μετατρέπουμε σε σύμβολο για τη δική μας εποχή, είναι καλύτερο να μαθαίνουμε από τη δική του».
Καθώς μιλώ με τη Sister Sylvester, καλλιτεχνικό nickname της περφόρμερ και new media artist Kathryn Karaoglu Hamilton, η οποία βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, θυμάμαι ξανά σχεδόν κάθε στιγμή αυτής της περφόρμανς-καινοτόμας προσέγγισης στο καβαφικό έργο, θέλοντας να την αποκρυπτογραφήσουμε μαζί. Στον συναυλιακό χώρο του Μπρούκλιν ο φωτισμός ήταν υποβλητικός, είχαν στηθεί τραπεζάκια με τέσσερις θέσεις το καθένα και πάνω τους βρίσκονταν κάποια αινιγματικά βιβλία.
Η ουσία της «Constantinopoliad» δύσκολα περιγράφεται, καθώς περιλαμβάνει μουσική, ηχητικό σχεδιασμό, περφόρμανς, ανάγνωση, σκίτσο, βιντεο-προβολή και τραγούδι – ο ορισμός της mixed media, πολυεπίπεδης καλλιτεχνικής προσέγγισης. Με την καθοδήγηση της Sister Sylvester και της Αιγύπτιας μουσικού Nadah El Shazly ξεφυλλίζαμε ανά ζευγάρια το παράξενο βιβλίο που περιλαμβάνει έξι ενότητες από τη ζωή του Καβάφη, βασισμένες στα ημερολόγια της εφηβείας και της νεότητάς του, ένα λαβυρινθώδες θαύμα χειροποίητης βιβλιοδεσίας γεμάτο κρυφά μηνύματα, σύγχρονα σχόλια, αναδιπλούμενες σελίδες και υπέροχα σκίτσα από την queer εικονογράφο efrîn nowar.
Η αφήγηση συνοδευόταν από εικαστικές λεπτομέρειες που προβάλλονταν σε video walls και μουσική της Αιγύπτου των αρχών του προηγούμενου αιώνα και ολοκληρώθηκε με ένα ανατριχιαστικό live από την El Shazly.
«Ζώντας στην Κωνσταντινούπολη, γνώριζα τον Καβάφη από την εγχώρια καλλιτεχνική σκηνή. Εκεί τον έχουν πολύ ψηλά, ειδικά η ελληνική κοινότητα τον θεωρεί Κωνσταντινουπολίτη ποιητή», ξεκινά να μου περιγράφει η Kathryn αναφορικά με το πώς ήρθε σε επαφή με τον ποιητή και τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα του έργου και του βίου του.
«Είναι ένα από τα στοιχεία που με συναρπάζουν σε αυτόν: η ιδέα ότι η ποίησή του υπερβαίνει την κλασική έννοια του έθνους. Παρά το γεγονός ότι σήμερα θεωρείται εθνικός ποιητής, ήταν κάποιος που δρούσε σε εντελώς διαφορετικό επίπεδο σε σχέση με τη χώρα και την ταυτότητα. Υπήρχε, νομίζω, ένα αντίτυπο των ποιημάτων του στα τουρκικά κάπου στα ράφια μας, οπότε εκεί τον γνώρισα πρώτη φορά».
Κοσμοπολίτισσα και η ίδια, καθώς μοιράζει τον χρόνο της και την καλλιτεχνική της δράση μεταξύ Νέας Υόρκης και Κωνσταντινούπολης, η Sister Sylvester βρίσκει ομοιότητες στη ζωή και στην καλλιτεχνική σκηνή των δύο μεγαλουπόλεων. «Είναι πολύ ζωντανές, με ισχυρό πολιτιστικό πυρήνα. Η Κωνσταντινούπολη μπορεί να είναι λιγότερο κοσμοπολίτικη από ό,τι πριν από δέκα χρόνια, αλλά όταν βρίσκομαι εκεί νιώθω κομμάτι της ιστορίας της. Περπατάς στον δρόμο και αισθάνεσαι όλες τις διαφορετικές εποχές».
Φιλοξενούμενη καλλιτέχνις του Onassis ONX, του υβριδικού πρότζεκτ του Onassis Culture στη Νέα Υόρκη, που εστιάζει στην εκτεταμένη πραγματικότητα, η Kathryn βρέθηκε στην Αθήνα το 2021 για να ξεναγηθεί και να ερευνήσει το Αρχείο Καβάφη, όταν της ανατέθηκε να δημιουργήσει ένα σχετικό έργο. Η ιδέα ότι είχε βρεθεί κι εκείνος ξένος στην Κωνσταντινούπολη, όταν η οικογένειά του εγκατέλειψε εσπευσμένα την Αλεξάνδρεια, ήταν η πρώτη που τη συνεπήρε και από εκεί ξεκίνησε να χτίζει στο μυαλό της τη δική της «Constantinopoliad».
«Μου έδειξαν το απίστευτο ημερολόγιό του, την Κωνσταντινουπολιάδα, που κρατούσε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του από την Αλεξάνδρεια στην Κωνσταντινούπολη. Μέσα σε αυτές τις σελίδες βρίσκεται μεγάλη γενναιοδωρία και εφηβική αλήθεια. Η ιδέα των σελίδων που λείπουν από το ημερολόγιο με κινητοποίησε. Θέλησα να μάθω περισσότερα για τη ζωή και την ποίησή του».
Οι κενές ή κατεστραμμένες σελίδες του ημερολογίου που κρατούσε ο ποιητής αποπνέουν ένα μυστήριο. Γιατί αφαιρέθηκαν; Τι περιλάμβαναν; Ήταν μια μορφή αυτολογοκρισίας; Αυτές τις σελίδες επιχειρεί να «γεμίσει» η Sister Sylvester, μεταφέροντας τον συνωμοτικό και μυστηριακό χαρακτήρα τους στην αίθουσα όπου διεξάγεται η περφόρμανς.
«Ήθελα να νιώθει ο θεατής ότι περιηγείται ο ίδιος στο αρχείο, τη χαρά τού να καταδύεσαι σε ένα αρχείο, τις παράξενες μικρές ανακαλύψεις που μπορεί να κάνει. Είναι όντως μυστηριώδης αυτή η επικοινωνία με κάποιον από το παρελθόν. Είναι μικρό το Αρχείο του Καβάφη, πυκνό και όμορφο. Αυτό που επίσης έχει ενδιαφέρον είναι η σύνδεση των κενών σελίδων με τα queer αρχεία γενικότερα, που συχνά δεν είναι καταγεγραμμένα. Πώς τα φανταζόμαστε; Αυτές οι σελίδες, απ’ όσο γνωρίζουμε, συμπίπτουν με την περίοδο που ο Καβάφης ανακάλυπτε τη σεξουαλικότητά του, τον εαυτό του στην πόλη, πράγματα που δεν μπορούσε τότε να μεταφέρει σε λέξεις. Πάντα έχει ενδιαφέρον οτιδήποτε δεν μπορεί να περιγραφεί γραπτώς, όταν οι λέξεις δεν είναι αρκετές».
Καθώς μιλάμε γι’ αυτά τα αριστουργηματικά χειροποίητα βιβλία που οι επισκέπτες της περφόρμανς θα βρουν πάνω στα τραπέζια τους, σκέφτομαι πως όσο λιγότερα spoilers κάνω γι’ αυτά, τόσο το καλύτερο. Η Kathryn συμφωνεί, ενόσω μου περιγράφει πώς η αγάπη της για το διάβασμα και για τις βιβλιοθήκες, τους ναούς της μελέτης, οδήγησε σε αυτή την ιδέα.
«Με συναρπάζουν οι χώροι μελέτης και η διαδικασία της ανάγνωσης. Είναι τόσο loud ο κόσμος μας πλέον, τόσο άγριος, τόσο γεμάτος αντικρουόμενες απόψεις και σιγουριά, που αυτοί οι χώροι όπου μπορούμε να είμαστε μέλη ενός συνόλου, αλλά ταυτόχρονα να διατηρούμε μια ιδιωτικότητα, να καθόμαστε ήσυχα μελετώντας, είναι μαγικοί! Η efrîn είναι η μάγισσα της κατασκευής αυτού του βιβλίου. Εγώ προσπάθησα να το δω ως μια χορογραφία. Η efrîn το σκέφτηκε να ξεδιπλώνεται μέσα στον χρόνο, μέσα από τις εμπειρίες του ποιητή, γι’ αυτό δημιούργησε τα διαφορετικά layers, τις δομές, τα σχήματα και τους τρόπους αλληλεπίδρασης με αυτόν που το ξεφυλλίζει.
Κάθε κεφάλαιο εκτυλίσσεται διαφορετικά, με μια άλλη δραματουργία, ανάλογα με το κομμάτι ζωής του ποιητή που περιγράφει. Η κρυφή, η αποσιωπημένη ιστορία έρχεται μπροστά. Το ίδιο το βιβλίο είναι εμπνευσμένο από το αρχείο, που περιλαμβάνει τόσα διαφορετικά πράγματα: βιβλία, επιστολές, τις αυτοεκδόσεις του. Όταν ανακάλυψα ότι ο ίδιος έφτιαχνε τις ποιητικές του συλλογές ένιωσα αυτόματα να συνδέομαι μαζί του. “Α, τον ξέρω αυτόν τον τύπο, θα γινόμασταν φίλοι!”».
Σε ένα από τα κεφάλαια του βιβλίου γίνεται έμμεση αναφορά και στη δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου. Της λέω πόσο με εξέπληξε αυτή η σύνδεση που επιχειρείται με τη ζωή του ποιητή. «Οι queer κοινότητες της Αθήνας και της Κωνσταντινούπολης βρίσκονται πολύ κοντά, συνδέονται. Είχα ακούσει για τη δολοφονία του, ήταν πολύ τραγικό γεγονός και για εμάς. Όταν βρέθηκα στην Αθήνα έβλεπα το πρόσωπό του σε αφίσες παντού. Φυσικά και έχει θέση ένα τέτοιο περιστατικό σε ένα έργο για τον Καβάφη. Η περφόρμανς διατρέχει τον χρόνο μπρος πίσω, η αφήγηση δεν είναι γραμμική. Η ιστορία της σεξουαλικότητας και της καταπίεσης της επιθυμίας, οι στρεβλώσεις γύρω από αυτά τα θέματα, όλη η προσπάθεια “κανονικοποίησης” των πραγμάτων έχουν προκαλέσει τόση βία και τόσο πόνο».
Τελικά, έχει εξελιχθεί σήμερα ο Καβάφης σε σύμβολο για τη διεθνή καλλιτεχνική queer κοινότητα; Ειδικά τα τελευταία χρόνια, με την εκ νέου συντηρητικοποίηση της κοινωνίας και την αντι-τρανς ρητορική, φαίνεται πως επιχειρείται –και μέσω των social media και της εύκολης κωδικοποίησης των νοημάτων του– μια ευρεία επαναπροσέγγιση του έργου του.
«Ο Καβάφης δεν ήταν γκέι γιατί ο όρος τότε δεν υπήρχε!» αναφέρει η Kathryn. «Το να ονοματίζεις τα πράγματα είναι ένας ισχυρός τρόπος να υποστηρίζεις τις νέες πραγματικότητες, αλλά ταυτόχρονα βάζεις περιορισμούς. Η ποίησή του είναι τόσο ρευστή. Είναι τελικά σύμβολο ή ένας τρόπος να μάθουμε από μια άλλη εποχή και από την ίδια του την ύπαρξη να ανακαλύψουμε άλλους, ρευστούς τρόπους δημιουργίας ταυτοτήτων; Ο εθνικισμός, η σεξουαλικότητα, σήμαιναν τότε εντελώς διαφορετικά πράγματα. Νομίζω πως αντί να τον μετατρέπουμε σε σύμβολο για τη δική μας εποχή, είναι καλύτερο να μαθαίνουμε από τη δική του».
Στο σημείο αυτό αναφέρω πως το έργο του έχουν το κατά καιρούς καπηλευτεί ακόμα και εθνικιστές. «Είχα ακούσει ότι ακόμα και η Χρυσή Αυγή χρησιμοποιούσε αποσπάσματά του. Αυτός είναι ο κίνδυνος των συμβόλων, ότι μπορούν να ερμηνευτούν με διαφορετικούς τρόπους», καταλήγει η Kathryn.
Λίγο πριν επιστρέψει στην Αθήνα για να παρουσιάσει τη δική της εκδοχή της «Κωνσταντινουπολιάδας», η Sister Sylvester δηλώνει ενθουσιασμένη και αγχωμένη ταυτόχρονα όταν της λέω ότι έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς θα εκλάβει το έργο της ένα αμιγώς ελληνικό κοινό. Της εξηγώ πως δεν περίμενα ποτέ να δω μια τόσο ρηξικέλευθη προσέγγιση στο έργο ενός ποιητή που έχω διδαχθεί στα σχολικά μου χρόνια και που στην Ελλάδα αντιμετωπίζεται σε μεγάλο βαθμό ως «τοτέμ».
«Ακόμα και η παρουσίαση στη Νέα Υόρκη ήταν αρκετά τρομακτική γιατί ήταν μια βραδιά στην οποία οι περισσότεροι από το κοινό ήταν Έλληνες. Είναι περίεργο να λες “α, έφτιαξα ένα έργο για τον δικό σας εθνικό ποιητή”. Είναι σαν τον Σαίξπηρ για τους Βρετανούς, που τον διδάσκονται στο σχολείο, ίσως με βαρετό τρόπο, και είτε πρέπει να επιστρέψουν σε αυτόν ως ενήλικες και να τον ανακαλύψουν από την αρχή είτε να μείνουν σε αυτά που είχαν μάθει ως παιδιά. Άκουσα επίσης ότι χάνονται πολλά στις μεταφράσεις του Καβάφη, από τον τρόπο που χρησιμοποιεί τα ελληνικά και αναμειγνύει διαφορετικές μορφές τους.
Στη Νέα Υόρκη παρουσιάσαμε το έργο δύο φορές. Στην Αθήνα θα κάνουμε οκτώ παρουσιάσεις. Το να μπούμε σε ρυθμό θα είναι τέλειο, μαθαίνουμε από την επανάληψη. Θα είναι μεγαλύτερο και το μουσικό κομμάτι της Nadah – μου το ζητήσατε στη Νέα Υόρκη! Και η παρουσίαση στον χώρο όπου ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή με το αρχείο θα είναι πολύ ξεχωριστή εμπειρία για μένα. Θα είναι πολύ διαφορετικά».
Προτού κλείσουμε σχολιάζω μια φράση που διάβασα στο βιογραφικό της και μου κίνησε την περιέργεια: «Από το 2013 ως το 2015 ήμουν μεταμφιεσμένη σε Γαλλίδα διπλωμάτη στη Νέα Υόρκη». «Δεν είναι τόσο συναρπαστικό όσο ακούγεται. Προσπαθούσα να ασχοληθώ με την τέχνη, ώσπου βρήκα μια δουλειά για λογαριασμό της γαλλικής κυβέρνησης στην Αμερική, που ήταν περίεργο γιατί δεν είμαι ούτε Γαλλίδα ούτε Αμερικανίδα. Έμαθα πολλά για την ισχύ των δύο χωρών και μολονότι δεν είχα σκοπό να ασχοληθώ με τη διπλωματία, ένιωθα σαν μυστικός πράκτορας!»
Sister Sylvester & Nadah El Shazly - Constantinopoliad
Ωνάσειος Βιβλιοθήκη, λεωφόρος Αμαλίας 56
22-24/11, 20:30, 25-26/11, 18:30 & 21:30
Είσοδος ελεύθερη με δελτία εισόδου, απαραίτητη η προκράτηση θέσης
Η περφόρμανς είναι στα αγγλικά χωρίς ελληνικούς υπέρτιτλους
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
To νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
