Το αρχαίο ελληνικό δράμα είναι αναπόσπαστο κομμάτι της θεατρικής ζωής στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Το νέο μάθημα του Κέντρου Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Mathesis με τίτλο «Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο και Δράμα» έρχεται να εισαγάγει το κοινό στην πολυδιάστατη φύση της αρχαίας ελληνικής θεατρικής ζωής.
Διδάσκων αυτού του μαθήματος είναι ο Καθηγητής στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Θεατρικών Σπουδών του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, Βάιος Λιαπής. Σπούδασε κλασική φιλολογία στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Γλασκώβης. Έχει διδάξει ως μέλος του ακαδημαϊκού προσωπικού στα Πανεπιστήμια Κύπρου, Μόντρεαλ και Πατρών, και ως επισκέπτης καθηγητής στην École Normale Supérieure (Παρίσι). Έχει διατελέσει μέλος του Institute for Advanced Study (Πρίνστον) και επισκέπτης ερευνητής στα Πανεπιστήμια του Πρίνστον, του Σινσινάτι και του Τορόντο. Έχει δημοσιεύσει μονογραφίες και άρθρα σχετικά με την τραγωδία του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ., την αρχαία ελληνική σοφιολογική γραμματεία, την αρχαία ελληνική θρησκεία, την επιβίωση της αρχαίας τραγωδίας στους νεότερους χρόνους κ.ά. Τέλος, έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Απόδοσης Έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά για τη μετάφραση του Κύκλωπα του Ευριπίδη.
Η σπουδή του θεάτρου, όπως και η σπουδή της λογοτεχνίας, έχει το εξής γοητευτικό: επιτρέπει στον μελετητή να διεισδύσει, νοερά, στο εργαστήριο του δραματουργού· να ανασυνθέσει (με βάση τόσο ιστορικά τεκμήρια όσο και λελογισμένες υποθέσεις) τα στάδια επεξεργασίας και να αναλύσει τη δραματουργική συγκρότηση του έργου· να διαμορφώσει εμπεριστατωμένη άποψη για τις δυνατότητες σκηνικής πραγμάτωσης του δράματος· και να αξιοποιήσει μεθόδους και θεωρητικές προσεγγίσεις προκειμένου να φωτίσει ερμηνευτικά το έργο.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μας ξεναγεί στον κόσμο του αρχαίου ελληνικού θεάτρου και μιλά για τη σημασία των διαδικτυακών μαθημάτων, τις θεατρικές σπουδές, τους νέους και το επίπεδο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
— Ποιος είναι ο σκοπός του μαθήματος Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο και Δράμα;
Από όλα τα είδη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, το δράμα είναι μάλλον εκείνο με το οποίο είμαστε περισσότερο εξοικειωμένοι σήμερα. Στην πραγματικότητα όμως το αρχαίο δράμα είναι ένας γνωστός άγνωστος, παρά το γεγονός ότι αποτελεί εδώ και πολλές δεκαετίες αναπόσπαστο (και εν πολλοίς θεσμοθετημένο) τμήμα της θεατρικής ζωής στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Οι σύγχρονες σκηνικές εκδοχές του αρχαίου δράματος, καθώς αναπόφευκτα —και πολλές φορές γόνιμα— ενσωματώνουν σύγχρονα σκηνικά ιδιώματα, ενδέχεται κάποτε να συγκαλύπτουν τη βαθύτατα αλλότρια φύση του αρχαίου δράματος, τόσο ως κειμένου όσο και ως σκηνικής πράξης. Εξάλλου, οι σημερινές παραστάσεις αρχαίου δράματος τείνουν να ευνοούν συγκεκριμένα δραματικά είδη ή συγκεκριμένα έργα, με αποτέλεσμα να μένει σε σχετική αφάνεια ένα σημαντικό μέρος της αρχαίας δραματουργικής παραγωγής: σπάνια παριστάνονται έργα όπως οι Ηρακλείδες του Ευριπίδη ή οι Μίμοι του Ηρώνδα.
Σκοπός του ανοικτού διαδικτυακού μαθήματος «Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και Θέατρο», που προσφέρεται στο πλαίσιο των ανοικτών διαδικτυακών μαθημάτων Mathesis, είναι να αξιοποιήσει την εξοικείωση των σημερινών Ελλήνων με το αρχαίο δράμα ως εφαλτήριο, προκειμένου να παρουσιάσει τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της αρχαιοελληνικής θεατρικής δραστηριότητας, συμπεριλαμβανομένων και των λιγότερο γνωστών ή ανοίκειων πλευρών της. Το στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί εδώ είναι να γίνει η παρουσίαση αυτή με τρόπο και εύληπτο και επιστημονικά έγκυρο.
Κεντρική θέση στο μάθημα κατέχουν, αυτονοήτως, οι κορυφαίες εκφάνσεις του αρχαιοελληνικού δράματος, δηλαδή η τραγωδία, η κωμωδία και το σατυρικό δράμα· παράλληλα όμως εξετάζονται και λιγότερο γνωστά είδη, όπως ο μίμος και ο παντόμιμος. Το μάθημα όμως δεν περιορίζεται στα δραματικά κείμενα: διερευνά και θέματα που αφορούν τη σκηνική πράξη, τη χωροταξία, τους συντελεστές της θεατρικής πράξης, το θεσμικό και θρησκευτικό πλαίσιο των παραστάσεων κ.ά.
— Σε τι διαφέρει το αρχαίο θέατρο από το σύγχρονο, τόσο ως θέαμα όσο και ως βιωμένη εμπειρία;
Οι διαφορές είναι πολυάριθμες και, σε αρκετές περιπτώσεις, προφανείς. Μερικές από αυτές είναι ότι στα περισσότερα είδη του αρχαίου δράματος είναι υποχρεωτική η παρουσία του Χορού και η χρήση προσωπείων, ότι οι παραστάσεις δίνονταν κατά τη διάρκεια της ημέρας με φυσικό φως κτλ. Επιπλέον, ο αρχαίος τραγικός ποιητής, κατά κανόνα (διότι υπήρχαν και εξαιρέσεις), δεν επινοούσε τον μύθο του δράματος εξ υπαρχής, αλλά βασιζόταν σε προϋπάρχον μυθικό υλικό, είτε αυτό ανήκε στην προφορική παράδοση είτε σε προηγούμενες επεξεργασίες του μύθου από τους επικούς ή τους λυρικούς ποιητές. Ο τραγικός δραματουργός λοιπόν ήταν εξαρχής αντιμέτωπος με μια σημαντική πρόκληση: πώς θα κρατήσει ζωντανό το ενδιαφέρον ενός κοινού, το οποίο γνώριζε ήδη, κατά το μάλλον ή ήττον, τα βασικά σημεία της πλοκής; Μία επιπλέον διαφορά είναι ότι ένα αρχαίο θεατρικό έργο έχει αρκετά αυστηρούς δομικούς κανόνες και απαρτίζεται εν πολλοίς από προκαθορισμένα συστατικά μέρη. Ειδικά στην περίπτωση της Παλαιάς Κωμωδίας (του κωμικού είδους που υπηρέτησε, μεταξύ άλλων, ο Αριστοφάνης), αυτή η δομική αυστηρότητα δημιουργεί μια ενδιαφέρουσα αντίστιξη με το φανταστικό, ουτοπικό, οργιώδες περιεχόμενο των κωμικών δραμάτων, όπου μπορούν να συμβούν σχεδόν τα πάντα. Θα μπορούσαμε να πούμε, λοιπόν, ότι το αρχαίο δράμα είναι ένα είδος που χορεύει αλυσοδεμένο.
Υπάρχουν και λιγότερο εμφανείς διαφορές ανάμεσα στο αρχαίο δράμα και στο νεότερο. Ένα θεατρικό έργο σήμερα τείνει να αντιμετωπίζεται, σε πολλές περιπτώσεις (ασφαλώς όχι πάντοτε), ως αυτόνομο αισθητικό γεγονός, χωρίς άμεση και προφανή συνάφεια με τα κοινωνικά ή πολιτικά περικείμενά του. Οπωσδήποτε, κατά τις τελευταίες δεκαετίες αυτή η αντιμετώπιση του θεάτρου έχει υποστεί ρωγμές (και καλώς τις έχει υποστεί), καθώς σπουδαίοι θεατράνθρωποι καλλιεργούν και ενθαρρύνουν ένα πιο παρεμβατικό και μετασχηματιστικό είδος θεάτρου, το οποίο επιδιώκει έμπρακτη εμπλοκή, έντονη παρουσία και ουσιαστική διείσδυση στις τοπικές κοινότητες. Ορισμένα είδη αρχαίου δράματος περιείχαν επίσης στοιχεία πολιτικής παρέμβασης (το προφανές παράδειγμα εδώ είναι οι περισσότερες κωμωδίες του Αριστοφάνη). Πάντως, σε κάθε περίπτωση, το αρχαίο δράμα ήταν γεγονός κατεξοχήν συλλογικό, δηλαδή δεν εξαντλούνταν στο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που παρουσιαζόταν στους θεατές. Αντίθετα, τουλάχιστον στην Αθήνα του 5ου αιώνα, το θέατρο εντασσόταν σε ένα πλέγμα πολιτειακών και θρησκευτικών εκδηλώσεων με θεσμικό χαρακτήρα, στις οποίες συμμετείχαν κεντρικοί παράγοντες της αθηναϊκής πόλης-κράτους. Και όχι μόνον αυτό: φανταστείτε ότι μόνο στις θεατρικές παραστάσεις και στις χορικές εκτελέσεις των Μεγάλων Διονυσίων θα πρέπει, κάθε χρονιά, να συμμετείχαν περίπου 1.165 Αθηναίοι πολίτες ως μέλη των χορικών συνόλων που εμφανίζονταν είτε σε θεατρικές παραστάσεις είτε σε εκτελέσεις διθυραμβικών ασμάτων. Γνωρίζετε εσείς κανένα σύγχρονο καλλιτεχνικό είδος που να απαιτεί τόσο αθρόα συμμετοχή απλών πολιτών;
— Τι είναι αυτό που θεωρείτε πιο σημαντικό σε αυτά τα διαδικτυακά μαθήματα;
Η σημαντικότερη, κατά τη γνώμη μου, προσφορά των διαδικτυακών μαθημάτων του Mathesis είναι ότι δίνουν τη δυνατότητα σε ένα ευρύ κοινό να μυηθεί, στον δικό του χρόνο και με τον δικό του ρυθμό μελέτης, σε επιστημονικά αντικείμενα που κατά κανόνα απαιτούν πολύχρονες εξειδικευμένες σπουδές και τακτική παρουσία σε πανεπιστημιακά αμφιθέατρα. Παρά τη σχετικά βραχύβια παρουσία του (λειτουργεί από το 2015), το Mathesis έχει ήδη καθιερωθεί ως ένας έγκυρος τρόπος ποιοτικής διάχυσης της επιστημονικής γνώσης, εφάμιλλος των ανοικτών διαδικτυακών μαθημάτων που προσφέρονται από μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Κάτι άλλο εξίσου σημαντικό είναι ότι το Mathesis προωθεί πολύ επιτυχημένα την ιδέα της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, μια ιδέα με την οποία το ευρύ κοινό ίσως δεν είναι ακόμη εντελώς εξοικειωμένο. Πρόκειται για ένα εξόχως δημοκρατικό, δηλαδή μη ελιτιστικό, μοντέλο ανώτερης εκπαίδευσης, το οποίο κερδίζει έδαφος διεθνώς, καθώς αξιοποιεί τις δυνατότητες που παρέχουν οι νέες τεχνολογίες, χωρίς όμως τον παραμικρό συμβιβασμό ως προς την ποιότητα της παρεχόμενης γνώσης. Αυτό είναι ακριβώς το είδος της εκπαίδευσης που υπηρετούμε στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, όπου άνθρωποι κάθε ηλικίας και με πολύ διαφορετικό επαγγελματικό ή κοινωνικό υπόβαθρο έχουν την ευκαιρία να αποκτήσουν πανεπιστημιακό τίτλο ισότιμο με οποιουδήποτε άλλου αναγνωρισμένου ιδρύματος, χωρίς να χρειαστεί να μετακινηθούν από τον τόπο διαμονής τους.
—Τι σας γοητεύει στις θεατρικές σπουδές;
Η σπουδή του θεάτρου, όπως και η σπουδή της λογοτεχνίας, έχει το εξής γοητευτικό: επιτρέπει στον μελετητή να διεισδύσει, νοερά, στο εργαστήριο του δραματουργού· να ανασυνθέσει (με βάση τόσο ιστορικά τεκμήρια όσο και λελογισμένες υποθέσεις) τα στάδια επεξεργασίας και να αναλύσει τη δραματουργική συγκρότηση του έργου· να διαμορφώσει εμπεριστατωμένη άποψη για τις δυνατότητες σκηνικής πραγμάτωσης του δράματος· και να αξιοποιήσει μεθόδους και θεωρητικές προσεγγίσεις προκειμένου να φωτίσει ερμηνευτικά το έργο. Στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Θεατρικές Σπουδές του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, έχω το προνόμιο να συζητώ για όλα αυτά τα πράγματα, και για πολλά άλλα ακόμη, με φοιτητές και φοιτήτριες από όλα τα μέρη της Κύπρου και της Ελλάδας, οι οποίοι/-ες διαπνέονται από γνήσιο ενδιαφέρον για το θεατρικό φαινόμενο.
— Το θέατρο είναι ένα από τα ζωτικότερα και μακροβιότερα λογοτεχνικά είδη. Γιατί ποτέ δεν έπαψε να είναι αντικείμενο μελέτης, σχολιασμού και μίμησης;
Πράγματι, ακόμη και σε περιόδους στις οποίες τα θεατρικά θεάματα ήταν απαγορευμένα, όπως για παράδειγμα στο Βυζάντιο, το αρχαίο ελληνικό θέατρο αποτελούσε κατά κανόνα αντικείμενο μελέτης και σχολιασμού (αν και όχι σκηνικής πραγμάτωσης). Όπως εξηγώ αναλυτικότερα στο μάθημα «Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και Θέατρο», ένα από τα πράγματα που διακρίνουν το αρχαίο δράμα, και ειδικότερα την αρχαία τραγωδία, από άλλα είδη θεάτρου είναι η πολυσυλλεκτικότητα. Το δράμα, και κυρίως το τραγικό δράμα, είναι ιστορικά το πρώτο λογοτεχνικό είδος που αποτέλεσε οργανικό, αρμονικό και άρτιο σύνθεμα από ποικίλες καλλιτεχνικές και τελετουργικές παραδόσεις και προϋπάρχουσες μορφές, όπως η παλαιότερη επική, ιαμβική και χορικολυρική ποίηση, ο τελετουργικός θρήνος, ενδεχομένως οι θυσιαστήριες ή οι μυητικές τελετουργίες κ.ά.
Η συγκολλητική ουσία όλων αυτών των παραδόσεων που συνέρρευσαν για να δημιουργήσουν την τραγωδία υπήρξε βεβαίως η μιμητική δράση, η αναπαράσταση. Όπως διέκρινε ο σπουδαίος Γερμανός μουσουργός Ρίχαρντ Βάγκνερ, η αρχαία τραγωδία, και πρωτίστως η τραγωδία του Αισχύλου, ήταν ένα καλλιτεχνικό έργο με καθολικό χαρακτήρα. Νομίζω ότι αυτή ακριβώς η καθολικότητα της τραγωδίας είναι το ειδοποιό γνώρισμα που προσδίδει στο είδος τη διαχρονική ανθεκτικότητα που επισημαίνετε. Η τραγωδία κατορθώνει όχι μόνο να συνενώσει (όπως προανέφερα) διαφορετικές καλλιτεχνικές παραδόσεις και είδη, αλλά και να συγκεράσει το καλλιτεχνικό δημιούργημα με όλες τις κορυφαίες εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου: με την πολιτική κοινότητα, η οποία συγκεντρωνόταν για να παρακολουθήσει τις θεατρικές παραστάσεις· με το θρησκευτικό-τελετουργικό βίωμα, εφόσον οι τραγωδίες ήταν μέρος θρησκευτικών εορτών· και με την αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση ατόμου και κοινωνικού συνόλου.
— Ποια συμβουλή θα δίνατε στους νέους που θα μας διαβάσουν;
Δεν αγαπώ τις συμβουλές και τις παραινέσεις, γιατί υπονοούν ότι ο παραινών κατέχει κάποια ξεχωριστή σοφία ή πείρα, την οποία εγώ ασφαλώς δεν ισχυρίζομαι ότι διαθέτω. Αν όμως πρέπει οπωσδήποτε να δώσω μια συμβουλή στους νέους ανθρώπους, αυτή θα ήταν να αφοσιωθούν στην τέχνη, στην επιστήμη ή στο επάγγελμα που τους υπαγορεύουν οι κλίσεις και τα ενδιαφέροντά τους, χωρίς να ανησυχούν αν θα τους προσφέρει οικονομική εξασφάλιση ή κοινωνική επιφάνεια. Το ουσιώδες είναι να κάνει κάποιος τη δουλειά που πραγματικά αγαπάει· τα υπόλοιπα συνήθως έρχονται λίγο-πολύ μόνα τους.
— Πώς κρίνετε το επίπεδο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σήμερα και ποιες είναι οι απορίες που ακούτε περισσότερο από τους φοιτητές σας;
Δεν θα πω κάτι πρωτότυπο, αν επισημάνω ότι η δημόσια τριτοβάθμια εκπαίδευση τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο δέχεται, τις τελευταίες δεκαετίες, απαξιωτικές επιθέσεις, κυρίως από ανθρώπους που δεν έχουν σχέση μαζί της. Πρόκειται, δυστυχώς, για ένα είδος αντανακλαστικής αντίδρασης, που θα μπορούσε να συγκριθεί με την εξίσου αυτόματη συνήθεια να φορτώνουμε όλες τις κακοδαιμονίες μας στο απρόσωπο και αορίστως νοούμενο «κράτος». Είναι εδραία πεποίθησή μου ότι η τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα και στην Κύπρο στελεχώνεται, σε συντριπτικό ποσοστό, από καταρτισμένο, ικανότατο και ερευνητικά δραστήριο προσωπικό. Πολλά ελλαδικά και κυπριακά πανεπιστημιακά ιδρύματα κατατάσσονται σε αξιοπρεπείς θέσεις στους διεθνείς πίνακες αξιολόγησης, ενώ είναι γνωστό ότι σημαντικός αριθμός αποφοίτων τους ακολουθούν αξιοζήλευτη σταδιοδρομία—και όλα αυτά παρά τη χρόνια υποχρηματοδότηση και τις άλλες παθογένειες που χαρακτηρίζουν το εκπαιδευτικό σύστημα.
Όσον αφορά τις φοιτήτριες και τους φοιτητές μου στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, πρόκειται για ανθρώπους που διαθέτουν ήδη πτυχιακούς (ή και μεταπτυχιακούς) τίτλους σπουδών από συμβατικά πανεπιστήμια και έχουν εισέλθει προ πολλού στον επαγγελματικό στίβο. Κατά συνέπεια, οι ερωτήσεις τους δεν έχουν να κάνουν τόσο με τις προοπτικές της επαγγελματικής αποκατάστασής τους, όπως συχνά συμβαίνει με τους κατά τεκμήριο πολύ νεότερους φοιτητές των συμβατικών πανεπιστημίων. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριές μας έχουν επιλέξει συνειδητά να αφιερώσουν χρόνο και προσπάθεια στη σπουδή εξαιρετικά απαιτητικών επιστημονικών αντικειμένων. Συνήθως, λοιπόν, οι απορίες τους έχουν να κάνουν με εξειδικευμένες πτυχές των γνωστικών περιοχών που συγκροτούν το πεδίο των θεατρικών σπουδών. Πρέπει να πω ότι πάρα πολύ συχνά οι ερωτήσεις αυτές χαρακτηρίζονται από αξιοζήλευτη διεισδυτικότητα και οξυδέρκεια.
Δείτε ενδεικτικό βίντεο του μαθήματος:
