Μες στο καλοκαίρι είδα μια παράσταση στην Πειραιώς 260 που με χτύπησε ακριβώς όπως το πρώτο κόμικς επιστημονικής φαντασίας που διάβασα στην εφηβεία μου. Τότε είχα βρεθεί μπροστά σε ήρωες με ψυχεδελικά κοστούμια και ιδιάζουσες προσωπικότητες. Διέθεταν σύγχρονα όπλα, υπερφυσικές ιδιότητες και μερικές φορές αρχαία ονόματα. Πάλευαν για τη σωτηρία του κόσμου, εγκλωβισμένοι σε έναν εναέριο κομήτη.
Δεν ήξερα τότε την αρχή ή το τέλος της ιστορίας – τα κόμικς ήταν σε συνέχειες και κείνο ήταν ένα τυχαίο τεύχος. Όμως η υπερφυσική ιδιαιτερότητα του κάθε χαρακτήρα, ο ρυθμός της αφήγησης και η δημιουργία ενός παράλληλου σύμπαντος έβαλε φωτιά στην ανάγνωση. Πυροδότησε όλα τα ηδονικά ένστικτα φαντασίας που είχε σπείρει η παιδική εξοικείωση με την ελληνική μυθολογία. Το styling, οι σκληροί μύες, οι ακτίνες που πετάγονταν σαν σιντριβάνια, οι συγκρούσεις πέραν της βαρύτητας ανακάτευαν σχήματα αρχαίας και ποπ φαντασμαγορίας αναμειγνύοντας και τις δύο σε ένα αδιαίρετο όλο.
Οι πολεμικές τέχνες έμοιαζαν με χορό και όλη η περιπέτεια με ένα κρυπτικό ερωτικό κάλεσμα. Η μυθολογική κληρονομιά δεν ήταν πια μια αγγαρεία του σχολείου. Γινόταν μια αναγκαιότητα του παρόντος –μια δύναμη κρούσης ενάντια στη μιζέρια– και κυρίως μια πρωτόγνωρη απόλαυση για το μυαλό και το σώμα. Η αρχαιολαγνεία έδινε τη θέση της στη λαγνεία ενός μέλλοντος που έπεφτε γλυκά μες στο παρόν.
Εμένα με σώζει που είμαι γυναίκα. Αν ήμουν άντρας, δεν θα μπορούσα να μιλάω με τον ίδιο τρόπο. Για μένα αυτό είναι το πιο ρατσιστικό στοιχείο της εποχής μας.
Και είναι ακριβώς αυτό το εκρηκτικό μείγμα στοιχείων που είδα να γίνεται θεατρική πράξη στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, αλλά αυτήν τη φορά για ενήλικες. Η παράσταση «Βάκχες» της Έλλης Παπακωσταντίνου χτίζει ένα τρισδιάστατο δοκίμιο επιστημονικής φαντασίας (και ονείρωξης) που ξεριζώνει την καρδιά από την αρχαία τραγωδία του Ευριπίδη και την εκσφενδονίζει –με τρυφερότητα και σοφία– στο μέλλον.
Πολύς κόσμος θα χρησιμοποιούσε αυτό το σχήμα λόγου για κράξει την παράσταση: «Δεν ντρέπεστε να κανιβαλίζετε τους αρχαίους;». Όμως στην πράξη η «βαναυσότητα» εδώ είναι μια αισθητική αρετή που συνδέει τη μοντέρνα παράσταση με το πρωτότυπο κείμενο σαν ένα πόρταλ τηλεμεταφοράς – μεταφράζοντας τις πιο δυναμικές ιδέες του κλασικού έργου σε μια γλώσσα έξυπνη, αισθησιακή και κυρίως απογειωτική.
Κάθε χαρακτήρας έχει τη δική του προσωπικότητα, κινησιολογία και σούπερ ιδιότητα, ο drag Τειρεσίας (που κλέβει την παράσταση με τη συνταρακτική φωνή του Γιώργου Ιατρού), η βασίλισσα Αγαύη στα πρόθυρα νευρικής ανάφλεξης (Χαρά Κοτσάρη), ο αιθέρια ευτράπελος αυλικός με την ηλεκτρισμένη γλώσσα σώματος (Άρης Παπαδόπουλος), η ασέξουαλ υπηρέτρια που αιωρείται τραγουδώντας όπερα (Λητώ Μεσσήνη).
Στο πρωτότυπο, ο βασιλιάς της Θήβας ανησυχεί πολύ που ένας νέος, ξενόφερτος θεός, ο Διόνυσος, απειλεί τον κόσμο όπως τον ξέραμε και παίρνει τα μυαλά των γυναικών της πόλης – που γίνονται Μαινάδες και τρέχουν σαν λυσσασμένες χίπισσες στη φύση. Ματαίως ο μυθικός ιδρυτής της πόλης, ο Κάδμος, και ο μάντης Τειρεσίας προσπαθούν να κατευνάσουν τα πνεύματα. Ο αναστατωμένος (αλλά και φιλοπερίεργος) ηγεμόνας, ακολουθώντας τις στυλιστικές νουθεσίες του Διονύσου –σε μια σκηνή παρενδυσίας που θυμίζει κωμωδία–, ντύνεται γυναίκα και πλησιάζει ηδονοβλεπτικά τις Μαινάδες – για να ξεσκιστεί τελικά σαν ζώο από τα μανιασμένα χέρια τους.
Ο κεντρικός πυρήνας αυτής της αφήγησης παραμένει στη διασκευή της σύγχρονης παράστασης. Ο άτεγκτος βασιλιάς Πενθέας εδώ έχει το ύφος ενός υπερόπτη control-freak χίπστερ με μια υπόκωφη τάση προς ερωτική μεταμόρφωση (Βασίλης Μπούτσικος). Τα αντανακλαστικά του είναι σε συναγερμό μπροστά στην επικείμενη καταστροφή που θα επιφέρει ο κομήτης «Διόνυσος» (που ενσαρκώνεται μέσα από μια gay-bear οργιαστική φιγούρα την οποία ερμηνεύει ο Άριαν Λέστερ). Το τέλος του παλιού κόσμου –που φοβόταν ο Πενθέας του πρωτοτύπου– εδώ παίρνει τη μορφή μιας οικολογικής απειλής.
Πολλοί επιστήμονες λένε (αν και κάποιοι διαφωνούν) πως στο προϊστορικό γεωλογικό μας παρελθόν ένας κομήτης προκάλεσε την εξαφάνιση των δεινοσαύρων, ταράζοντας ριζικά το οικοσύστημα του πλανήτη μας. Στην παράσταση αυτή όμως, ο κομήτης-Διόνυσος φαίνεται να αλλάζει τον σεξουαλικό μεταβολισμό του πλανήτη μέσω μιας μυσταγωγικής έκστασης που λαμβάνει χώρα σε ένα μυστικό δωμάτιο. Τα ευέλικτα σκηνικά της Μαρίας Πανουργία, ο συντονισμός της live κάμερας (Λάμπρος Πηγούνης) και οι multimedia προβολές (Παντελής Μάκκας) ζωγραφίζουν μυσταγωγικά αυτή την ατμόσφαιρα.
Με ανάλογο τρόπο στην αρχαία Αθήνα η έλευση του Διονύσου άλλαξε το πολιτισμικό, ψυχολογικό, σεξουαλικό και αισθητικό DNA της πόλης – γεννώντας μορφές έκφρασης που, αν και γεννήθηκαν μεσα σε λατρευτικά πλαίσια, τελικά μετουσιώθηκαν σε μια μεταθρησκευτική, κοσμική και διαχρονική τέχνη. Δηλαδή σε θέατρο. Αυτό, ας πούμε, σήμαινε το δικαίωμα των δημιουργών να παίρνουν αρχαίους, ιερούς, «ανώνυμους» μύθους της κοινότητας, να τους κάνουν άνω-κάτω, να μετατρέπουν το αστείο σε σοβαρό (βλέπε Ευριπίδη) και το σοβαρό σε αστείο (βλέπε Αριστοφάνη), πειράζοντας τη σειρά των γεγονότων –ή επινοώντας καινούργια– για να αποστάξουν νέα νοήματα, ιδέες και εντάσεις.
Οι αρχαίοι τραγωδοί και κωμωδοί βεβήλωναν γλυκά τα «ιερά κείμενα» της παράδοσης, όπως ακριβώς η Αγαύη βεβήλωσε το σώμα του Πενθέα, για να οικοδομήσουν επίκαιρα νοήματα από παλιά υλικά. Κάπως έτσι περάσαμε από κοινωνίες όπου η κοινότητα υπερ-καθορίζει τι σημαίνει να είσαι θεός, άνθρωπος, άντρας, πολίτης κ.λπ. σε κοινωνίες που εκθειάζουν το ιδεώδες της υποκειμενικότητας, δηλαδή το δικαίωμα των ανθρώπων να προσδιορίσουν πώς θα κατοικήσουν στο σώμα τους αλλά και πώς θα «υπογράψουν» συλλογικούς μύθους. Πώς δηλαδή θα ντύσουν, θα ερμηνεύσουν και θα ξανα-αφηγηθούν τις κεντρικές ιδέες αρχαίων κειμένων με στόχο να εξιτάρουν τις καρδιές των συγχρόνων τους αλλά και, γιατί όχι, να ερεθίσουν τον τρόπο που βλέπουμε το παρελθόν.
Βλέποντας την παράσταση της Έλλης Παπακωνσταντίνου θα σου δημιουργηθεί περιέργεια για τις «Βάκχες» και τον κόσμο του Ευριπίδη. Μπορεί επίσης να σου έρθει η ανάγκη να βγεις έξω και να χορέψεις, να φλερτάρεις και να χάσεις τον έλεγχο. Πολύ πιθανόν να μην καταλάβεις τι γίνεται πάνω στη σκηνή, ποιος είναι ποιος, αν υπάρχει κακός ή καλός. Σίγουρα όμως δεν θα βαρεθείς.
Έχεις μπροστά σου ένα ζωντανό βιντεοκλίπ, με απίστευτες διακυμάνσεις αισθήματος, χρώματος και ατμόσφαιρας, μια υπέροχη κορύφωση που παίρνει τη μορφή στρόβιλου και μια υποβλητική τελειωτική κάθαρση.
Μπαίνεις στον μύθο σαν σε μια ιερή ντισκοτέκ. Έτσι, όταν βρεθείς σε έναν υπερμοντέρνο χώρο διασκέδασης, κρίσης, απόλαυσης και φόβου, μπορεί και να σου έρθει να βουτήξεις το μυαλό σου στον Διόνυσο – ψηλαφώντας τα πορώδη όρια του ιερού και του βλάσφημου.
Εγώ, πάλι, αποφάσισα, εκτός από τις παραπάνω σκέψεις, να βουτήξω το μυαλό μου στο μυαλό της ίδιας της σκηνοθέτιδας:
— Βλέποντας την παράστασή σου, αναρωτήθηκα αν η σύλληψη σού ήρθε χορεύοντας σε ένα κλαμπ, ή αν έχεις κάνει δερβίσης, ή αν αναπτύσσεις τις ιδέες σου μέσα σε λούνα παρκ. Πώς συντονίζεις γενικώς τόσες πολύχρωμες κεντρόφυγες εικόνες;
Αυτό έχει να κάνει με τη ζωή μου, με τον τρόπο που μορφώθηκα. Έφυγα στα 19 μου από την Ελλάδα και έζησα μόνη, ταξίδεψα πάρα πολύ, έζησα σε διάφορες συνθήκες. Έχω δουλέψει επίσης πάρα πολύ έξω, όπου είναι αλλιώς οι κώδικες, οι τρόποι και η μέθοδος. Έχω διαφορετικές προσλαμβάνουσες. Ας πούμε, τα δίπολα τύπου «συντηρητικό-εναλλακτικό» δεν τα ακούω πια. Το δικό μου οπτικό τοπίο είναι λίγο μπαρόκ. Υπάρχουν πολλά θραύσματα, τα οποία όμως δεν γυρνοβολάνε μετέωρα κάπου, σε κάποια άλλη στρατόσφαιρα. Ακουμπάνε σε μια ενιαία γραμμή, ας πούμε πιο πολιτικοποιημένη. Με ενδιαφέρουν, π.χ., θέματα φύλου. Κάπου με ακουμπάνε όλα αυτά. Σε μένα, στον δικό μου προσωπικό αγώνα. Δηλαδή η γούνα μου έχει καεί.
— Αν επιτρέπεται, πώς έχει καεί η γούνα σου;
(γελάει) Στα 19 έφυγα μόνη, έριξα μαύρη πέτρα πίσω μου γιατί οι αναζητήσεις μου στην προσωπική μου ζωή δεν μου επέτρεπαν πια να ζω εδώ. Δεν είμαι από μια οικογένεια θεατρική και μεγάλη. Στην ελληνική πραγματικότητα βλέπουμε πόσο πολύ η «τάξη» διαμορφώνει πράγματα, ή οι παρέες, ή το να είσαι μέσα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Δεν το είχα αυτό καθόλου. Μεγάλωσα στη Νέα Σμύρνη με διηγήσεις από τη γιαγιά μου για το μεγάλο splatter της Μικρασιατικής Καταστροφής. Και αυτό το splatter προχώρησε αργότερα μέσα μου με διάφορους τρόπους στην πορεία της ζωής μου.
— Ήμουν πρόσφατα σε ένα εκκλησάκι στην επαρχία και αρχίζω να σκέφτομαι ότι στην εκκλησία τρώμε το σώμα ενός θεού αλλά και το αίμα του σε μορφή κρασιού. Τι πιο βακχικό από αυτό; Βλέπεις τον Διόνυσο γύρω σου; Και γενικώς, πόση σημασία έχουν οι συνειρμοί στη δουλειά σου;
Κάνω πολλή δουλειά προετοιμασίας. Δηλαδή βάζω τα κουτάκια μου, κάνω την έρευνά μου και μετά τα αφήνω όλα στην άκρη και δουλεύω πολύ με τα πράγματα όπως προκύπτουν μέσα στην πρόβα. Αντλώ από τους συνεργάτες μου πάρα πολλά πράγματα και πολλές φορές αυτά τα στοιχεία είναι ετερόκλητα, γιατί είμαστε πολύ διαφορετικοί. Με ενδιαφέρουν αυτές οι φυγές. Τις δημιουργώ, τις θέλω. Θέλω να δουλεύω με προσωπικότητες και θέλω να αισθάνονται οι άνθρωποι ελεύθεροι. Με ενδιαφέρει να προκύπτουν πράγματα συνειρμικά, ακόμη και από τους ίδιους. Θεωρώ ότι έχουμε πολλά φίλτρα. Φίλτρα υποταγής και συστημικά, βλέπε πατριαρχία, ας πούμε. Δεν θεωρώ βέβαια ότι είμαστε υπό έλεγχο. Έχουμε θραύσματα μέσα μας. Όλα είναι υπό ζύμωση και είναι σαν να μαγειρεύεις χωρίς να ακολουθείς μια συνταγή πιστά. Αφήνεις το αλάτι να σε επηρεάσει.
— Έχτισες ένα σούπερ team από queer φιγούρες που συντονίζονται υπέροχα σωματικά με αναφορά στη σύγχρονη γλώσσα του σωματικού θεάτρου, των βιντεοκλίπ και του clubbing, όπου όλα παραμένουν απολαυστικά ακόμη κι όταν είναι ελαφρώς αφηρημένα. Όμως τo να κάνεις τέχνη εκτός κουτιού δεν έχει και κάποιο κόστος δυσκολίας από άποψη χρηματοδότησης;
Σαφώς και έχει κόστος γιατί είναι πολύ δύσκολο να το περιγράψεις, τώρα ας πούμε με τις «Βάκχες» χρειάστηκα την υποστήριξη έξι οργανισμών. Οι διευθυντές τους παρακολουθούσαν τη δουλειά μου τα τελευταία χρόνια, οπότε δημιουργούνται σχέσεις ασφάλειας, δεσμοί κοινού χώρου. Ξέρουν ότι είμαι απρόβλεπτη, αλλά παρ' όλα αυτά τολμούν να επενδύσουν.
— Επίσης πολύ σημαντική ήταν η χρήση της σκηνογραφίας, της live κάμερας σε συνδυασμό με τα σώματα –π.χ. η πολύ ευρηματική «πτήση» της υψιφώνου– και η παράλληλη χρήση των βιντεοπροβολών. Η σκηνογραφία έπαιξε φοβερό ρόλο στη δημιουργία μιας υποβλητικής ατμόσφαιρας. Πώς δουλεύεις με τους συνεργάτες σου; Τους καλείς στις πρόβες, βλέπουν την εξέλιξη και προτείνουν πράγματα; Βλέπεις πράγματα στον ύπνο σου και κρατάς ονειρικό ημερολόγιο;
Έχω κάποιους συνεργάτες με τους οποίους δουλεύω πολύ καιρό. Ξεκίνησα από το κομμάτι της μουσικής, έπαιζα μουσική από τα νιάτα μου και μετά πήγα στα εικαστικά. Και το εικαστικό κομμάτι το έχω έντονα. Αφήνομαι όμως στη ροή. Αυτή η ροή δεν εκφράζεται, δεν εκδηλώνεται, μόνο μέσα από τον λόγο αλλά και μέσα από την εικόνα πάρα πολύ συχνά σε εμένα. Και πολλές φορές με οδηγεί η εικόνα. Η εικόνα ή η μουσική πολλές φορές αφηγείται πιο δυνατά τον κραδασμό. Με ενδιαφέρει πάρα πολύ αυτός ο όρος, «κραδασμός». Θέλω να δημιουργώ εμπειρίες για τον θεατή.
— Και το κάνεις, θα μπορούσα να δω αυτές τις παραστάσεις σε κλαμπ, με όλο τον κραδασμό και τον παλμό.
Ναι, έχω περάσει από την club scene της δεκαετίας του ‘90. Αυτό επίσης νομίζω συνάδει και με μια θηλυκή οργάνωση της εμπειρίας, που δεν δίνει από την αρχή τα κλειδιά της, σε κρατάει μέσα σε δαιδάλους που είναι υπόγειοι.
— Είδα πολλά χαρούμενα και ενθουσιώδη κείμενα για την παράσταση. Παράλληλα, πρόσεξα και ένα νεοσυντηρητικό σχόλιο. Στους «New Υork Times» μια κριτική σκανδαλίστηκε με τη σεξουαλική κακοποίηση που συμβαίνει στην αυλή του Πενθέα επειδή το θύμα συνεχίζει να υπάρχει στη σκηνή χωρίς να σφαδάζει. Γιατί φτάσαμε στο σημείο να ταυτίζουμε την αναπαράσταση μιας πράξης με την εξύμνησή της; Έχεις παρατηρήσει παρόμοια στοιχεία πουριτανισμού με προοδευτικό προσωπείο, ιδιαίτερα στο αγγλοσαξονικό περιβάλλον;
Βεβαίως, και όχι μόνο στο αγγλοσαξωνικό περιβάλλον. Και στη Σουηδία: σε περιβάλλοντα στα οποία θεωρούμε ότι οι σχέσεις έχουν ρυθμιστεί μέσα στο political correctness, το συναντάς όλο και πιο έντονα. Μερικά πράγματα είναι ταμπού. Εγώ το ήξερα γι' αυτήν τη σκηνή. Το έκανα συνειδητά. Όταν αυτή η παράσταση προετοιμάστηκε για το εξωτερικό, ήξερα ότι αυτή η σκηνή είναι «τζιζ», ότι για ένα περιβάλλον «ορθοκανονικό» θεωρείται προβληματική. Κι άλλα σημεία της παράστασης επίσης είναι «προβληματικά» με όρους ορθοκανονικότητας. Ήξερα τι έκανα και το έκανα επί τούτου για να προβοκάρω αυτή την υποκρισία και τον συντηρητισμό.
— Είσαι θαρραλέα.
Έχουν γίνει άπειρες συζητήσεις πάνω σε αυτό. Ότι πλέον στη σκηνή δεν παρουσιάζουμε σεξουαλική κακοποίηση. Και κυρίως γυναικεία. Δεν αναπαράγουμε τη γυναικεία θυματοποίηση, γιατί έτσι υποτίθεται παραμένουμε εγκλωβισμένοι μέσα στην πατριαρχία. Με αυτό εγώ δεν συμφωνώ, γιατί έτσι είναι σαν να καλύπτουμε την αλήθεια, σαν να μην υπάρχει το πρόβλημα. Ποια θα είναι τότε η αφετηρία για να μιλήσουμε για θέματα φύλου, αν δεν είναι η βία που έχουμε υποστεί; Πραγματική βία. Να αρχίσουμε να φανταζόμαστε περιβάλλοντα που δεν υπάρχουν; Αφού υπάρχει φασισμός και ρατσισμός. Δεν λέω να μείνουμε εκεί. Αλλά υπάρχει το τραύμα κι αυτή είναι η αρχική σκηνή του έργου – από εκεί ξεκινάμε.
— Έχουμε επίσης φτάσει στο σημείο να αποφεύγουμε γενικώς αναπαραστάσεις του σεξ –και στην οθόνη και στη σκηνή– λόγω παρόμοιων φόβων προοδευτικού προσήμου. Ειδικά αν ο σκηνοθέτης είναι άντρας.
Ναι, εννοείται, εμένα με σώζει που είμαι γυναίκα. Αν ήμουν άντρας, δεν θα μπορούσα να μιλάω με τον ίδιο τρόπο. Για μένα αυτό είναι το πιο ρατσιστικό στοιχείο της εποχής μας. Η ορθοκανικότητα που δημιουργεί αυτήν τη συνθήκη. Είσαι άντρας cis, λευκός. Δεν μπορείς, λένε, να παρουσιάζεις αυτά τα θέματα. Αν στη δεκαετία του '90 το βιογραφικό του καλλιτέχνη έγινε πιο σημαντικό από το ίδιο το έργο, στην εποχή που διανύουμε ο καλλιτέχνης πρέπει να δηλώσει τη σεξουαλική του ταυτότητα για να έχει το δικαίωμα. Μα τι συνεπάγεται αυτό;
— Και αυτό επηρεάζει και την επιλογή ερμηνευτών: αν δεν είσαι τρανς δεν επιτρέπεται να ερμηνεύσεις αντίστοιχο ρόλο (βλέπε το σκάνδαλο με τη Νίνα Νάη που την απέτρεψαν από το να ερμηνεύσει τη Στρέλλα).
Ακριβώς. Ποια είναι λοιπόν η εποχή μας; Ότι ο καθένας κυκλοφορεί με την ταυτότητά του στο στόμα; Είναι ο χειρότερος φασισμός. Η χειρότερη καθήλωση που μπορεί να συμβεί στην τέχνη. Από την άλλη, μου δίνονται τώρα περισσότερες δυνατότητες να εκφραστώ, που πριν δεν τις είχα. Αλλά μου αρέσει να προβοκάρω.
Όταν σκηνοθέτησα πριν δύο χρόνια την «Άλκηστη» στο Εθνικό Θέατρο της Σουηδίας, είχα ένα επεισόδιο (καλά, πάρα πολλά). Ήθελα στην παράσταση την Άλκηστη γυμνή. Και τους βλέπω να παθαίνουν εγκεφαλικό. Είναι το πρώτο θέατρο της Σκανδιναβίας. Έχει τη σημασία του αυτό, γιατί είναι ένας οργανισμός συντηρητικός, που χρειάζεται να λογοδοτήσει κιόλας για κάποιες επιλογές, κυρίως σε θέματα φύλου και φυλής. Ήθελα να βγάλω μια ηθοποιό γυμνή στη σκηνή. Δύο μήνες πριν μπω σε πρόβα, έρχονται και μου λένε: «Έχουμε μιλήσει για το θέμα σας». Λέω «τι εννοείτε;». «Καθίσαμε και το συζητήσαμε επί έναν χρόνο και βρήκαμε λύση. Θα φτιάξουμε ένα ψεύτικο αιδοίο που θα 'ναι ολόιδιο με το φυσικό της, θα το κολλήσουμε πάνω στο φυσικό της, δεν θα φαίνεται ότι είναι ψεύτικο». Λέω «γιατί να γίνει αυτό; Τι φοβάστε; Το φυσικό σώμα;». Εγώ κάνω και γυμνισμό στο καλοκαίρι, μου αρέσει η γύμνια.
Ναι, υπάρχει η εργαλειοποίηση του γυναικείου σώματος. Αλλά εδώ φτάνουμε να αρνηθούμε την ίδια τη δύναμη του γυμνού σώματος, που κάτι σηματοδοτεί πολιτικά, δραματουργικά. Και συμβαίνουν τέτοια ευτράπελα όταν πάμε να καλύψουμε τη δύναμη της αλήθειας.
— Όλο αυτό θυμίζει τις φεμινίστριες purity campaigners του 19ου αιώνα στο Λονδίνο, που πήγαιναν στα θέατρα και στα καμπαρέ για να καταγγείλουν τη χρήση γυμνού σώματος στον χορό και τη live τέχνη. Είναι παλιά αυτή η ιστορία με τη δαιμονοποίηση του «αντρικού βλέμματος» – όπως το ονόμασε και η Laura Mulvey (δυστυχώς ανανεώνοντας για τον κινηματογράφο μια παλιακή φεμινιστική αντίληψη). Λες και η οπτική απόλαυση είναι εξ ορισμού «κυριαρχία». Δυστυχώς έχει διαχυθεί και στον σύγχρονο woke λόγο, που πια γίνεται θεσμός και νόμος. Η τέχνη, όμως, δεν δικαιούται να ερεθίζει;
Μα ναι, και επίσης πρέπει να εκθέτει τον πουριτανισμό, που παίρνει τρομακτικές διαστάσεις. Βιώνουμε μια τρομακτική άρνηση του σώματος και της επιθυμίας. Οπότε κι εγώ στην παραπάνω περίπτωση αρνήθηκα. Λέω, προτιμώ να βγει στη σκηνή ντυμένη. Με την ίδια ερμηνεύτρια συνέβη και το άλλο. Είχε έναν μονόλογο για ένα «μαύρο χταπόδι» (που ήταν τυχαίο, θα μπορούσε να είναι και μοβ χταπόδι). Και έρχεται η δραματουργός του θεάτρου και μου λέει, «δεν μπορεί να πει "μαύρο"». Και λέω «γιατί;». «Γιατί είναι μαύρη», μου λέει. Δεν το κατάλαβα. (γέλια) Δηλαδή δεν μπορεί ένας μαύρος άνθρωπος να πει τη λέξη «μαύρο»; «Black»; Και μέχρι την πρεμιέρα είχαμε αυτό το θέμα. Όταν τελικά μίλησα με την ηθοποιό, που ήταν μαύρη και φεμινίστρια, μου έλεγε «είμαι proud to be black, this is my colour». Καταλαβαίνεις τι τρέλα προκύπτει από αυτούς τους κανόνες ρύθμισης;
— Και παράλληλα υπάρχει ο συντηρητισμός όσων αρνούνται το δικαίωμα στην ελεύθερη διασκευή των κλασικών, σου συνέβη αυτό στην Ελλάδα;
Όχι σε κριτικές, αλλά σε σχόλια διάσπαρτα σε websites και social media. Κυρίως όμως από ακαδημαϊκούς σε μια ομιλία στο Γκαίτε, όπου με κατηγόρησαν ότι εργαλειοποίησα τον Ευριπίδη για να κάνω την τρέλα μου. Και έπρεπε να τους εξηγήσω ότι αυτή ήταν η πηγή μου για να μιλήσω για την εποχή μου. Δυστυχώς στην Ελλάδα δεν είμαστε προστατευμένοι από τους ακαδημαϊκούς – οι κριτικοί είναι πιο ανοιχτόμυαλοι, βλέπουν παραστάσεις και εδώ και έξω και έχουν άλλη αντιμετώπιση.
— Εσύ, πάντως, ανοίγεις ένα εναέριο πεδίο παιδείας για τους νέους.
Έχω φοβερή εξοικείωση με τη νέα γενιά, επικοινωνώ πολύ ωραία, μου αρέσουν πολύ.
— Παρά την τάση προς canceling.
Α, το canceling, ναι, μου παγώνει το αίμα καμιά φορά. Αν η πλειοψηφία έχει αποφασίσει ότι δεν μιλάμε για κάποιον, τότε δεν μιλάμε γι' αυτόν. Στη Σουηδία, δεν αναφέρονταν στο όνομα ενός πρώην καλλιτεχνικού διευθυντή, διακεκριμένου καλλιτέχνη, επειδή είχε επαναπροσλάβει έναν τεχνικό που είχε κάποτε κατηγορηθεί για σεξουαλική παρενόχληση: ήταν σαν να είχε πεθάνει. Αποφάσισαν όχι μόνο ότι δεν θα εκδοθεί κανένα έργο του, δεν θα ειπωθεί λέξη γι' αυτόν, θα είναι σπίτι του και θα σαπίζει από ποτό και κατάθλιψη.
Δεν φεύγουν όμως έτσι τα κομμάτια της ιστορίας, ούτε οι άνθρωποι. Όταν αναφέρθηκα, ας πούμε, στον Μπέργκμαν, μου λένε «έχουμε κάνει cancel στον Μπέργκμαν». (Εντωμεταξύ το ensemble είχε το όνομά του γιατί αυτός το είχε δημιουργήσει). «Ναι», μου λένε, «δεν αναφέρουμε το όνομά του». Αυτά τα έχω ζήσει και στη Γερμανία, όπου προσπαθούν να κρατήσουν ισορροπίες, αλλά ο Βορράς έχει ξεφύγει. Και η Αμερική.
Στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, ένας διάσημος σκηνοθέτης και καθηγητής παραστατικών τεχνών, ο Richard Schechner, που είναι φίλος μου, έδωσε διάλεξη για μια έρευνα που έκανε στην Ινδία, δέκα χρόνια από τη ζωή του. Και έδειχνε κάποιες εικόνες. Έγινε της κακομοίρας, σηκώθηκαν να τον σβήσουν από τον χάρτη. Πώς μπορείς εσύ, ένας cis άντρας, να μιλάς εκ μέρους των Ινδών; Ο Schechner αναγκάστηκε να πάρει χρόνο, μισή ώρα, να μας δώσει το βιογραφικό του, να μιλήσει για την εβραϊκή καταγωγή του και τις δυσκολίες που συνάντησε στη Νέα Υόρκη – για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «ίσως και να δικαιούμαι να μοιραστώ αυτήν την έρευνα». Και με συγχωρείτε που αναπνέω.
Αυτά είναι ακραία φαινόμενα και φοβάμαι ότι θα έρθουν και στην Ελλάδα. Ξαναχτίζεται η ιστορία. Καρατομούνται άνθρωποι – όχι με λαιμητόμο αλλά με κατακραυγή και αποσιώπηση. Έτσι η βία, η ανοησία και ο φασισμός αποκρύπτονται. Εγώ θα προτιμούσα να χύνεται αίμα. Με το σημερινό σύστημα χάνεται ο ερωτισμός. Ο φόβος καθηλώνει το σώμα. Το πρώτο πράγμα που καθηλώνεται είναι το σώμα. Παραλύεις. Εγώ όμως αγαπώ το σώμα. Αγαπώ τη σεξουαλικότητα.
