Μία από τις μεγαλύτερες εν ζωή προσωπικότητες του θεάτρου, ένας από τους μεγάλους δασκάλους του σύγχρονου θεάτρου του εικοστού αιώνα, που συνέβαλε στην ανάπτυξη και την ανανέωση της θεατρικής θεωρίας και πράξης, ο ιδρυτής του περίφημου θεάτρου Οντίν, ο 84χρονος σκηνοθέτης Εουτζένιο Μπάρμπα έρχεται στη χώρα μας προκειμένου να δώσει ένα πολυθεματικό σεμινάριο το Σάββατο 12 και την Κυριακή 13 Ιουνίου 2021 στο Θέατρο Χυτήριο, στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών δράσεων της Πολυδραστικής Ομάδας Τέχνης Fabrica Athens.
Στην Αθήνα φτάνει με τη στενή του συνεργάτιδα, ηθοποιό και σκηνοθέτιδα Julia Varley για να αναλύσουν το θέμα «Theatre as a dialogue with the dead – Keeping alive a personal tradition», όπως είναι ο τίτλος του σεμιναρίου που απευθύνεται σε ακαδημαϊκούς του θεάτρου και της τέχνης, σε επαγγελματίες ηθοποιούς και περφόρμερ, όπως και σε σπουδαστές δραματικών σχολών και άλλων παραστατικών τεχνών, θεατροπαιδαγωγούς και μυημένους θεατές.
Τιμημένος με πολλά διεθνή βραβεία και διακρίσεις, ο Μπάρμπα έχει σκηνοθετήσει πάνω από εβδομήντα επτά παραστάσεις σε εξήντα οκτώ χώρες και έχει γράψει πολλά βιβλία και άρθρα για το θέατρο, αναδεικνύοντας τη διαπολιτισμική σχέση μεταξύ των ευρωπαϊκών και των ασιατικών ερμηνευτικών μεθόδων. Έχει αναπτύξει καινοτόμες τεχνικές σκηνικής δράσης, ενσωματώνοντας στις παραστάσεις του στοιχεία από την ευρωπαϊκή πρωτοπορία και τις πανάρχαιες ασιατικές θεατρικές παραδόσεις, ενώ έχει δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον κοινωνικό χαρακτήρα της θεατρικής πράξης, ενθαρρύνοντας την αλληλεπίδραση των θεατών με το φυσικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, με στόχο τη δημιουργία ενός ευρύτερου γεγονότος που θα επηρεάσει τους ανθρώπους που παρακολουθούν αυτά τα θεάματα.
Τακτικός επισκέπτης της χώρας μας, με τη μέθοδό του να παρουσιάζεται στα σημαντικότερα θέατρα και διεθνή φεστιβάλ μέσα από σεμινάρια, εργαστήρια και θεατρικές παραστάσεις, μίλησε στη LIFO λίγες μέρες πριν φτάσει στην Αθήνα.
Δεν χτίζουμε την κοινωνική μας σχέση με το θέατρο μέσω γενικών εννοιών και θεωριών αλλά με βάση τις ατομικές ανάγκες, τις εκφράσεις και τις αντιδράσεις των θεατών που συναντάμε.
— Από πολύ νωρίς έχετε μιλήσει για τον κοινωνικό χαρακτήρα της θεατρικής πράξης, κάτι που επανεξετάζουμε στον εικοστό πρώτο αιώνα με μεγάλη προσοχή, όχι μόνο στην τέχνη του θεάτρου αλλά και στη μουσική ή την αρχιτεκτονική. Πού πιστεύετε ότι βρισκόμαστε σήμερα;
Το θέατρο είναι σχέση. Υπάρχει όταν τουλάχιστον δύο άτομα βρίσκονται στον ίδιο χώρο και χρόνο. Έτσι, το θέατρο έχει μια εγγενή κοινωνική φύση. Οι θεατρικές παραστάσεις μπορούν στη συνέχεια να εκτιμηθούν για την καλλιτεχνική τους ποιότητα ή την ικανότητά τους να δημιουργούν πολιτισμό, επηρεάζοντας τη συμπεριφορά και τις σχέσεις μιας κοινότητας.
Υπό αυτή την έννοια, το θέατρο Οντίν, πέρα από τις παραστάσεις του, έχει εργαστεί με «ανταλλαγές» (barters), κατά τη διάρκεια των οποίων το Οντίν παρουσιάζει την ομαδική του κουλτούρα μέσω μιας παράστασης και η τοπική κοινότητα απαντά με τις δικές της πολιτισμικές εκφάνσεις, που μπορούν να είναι χορός, μουσική, τραγούδια, βιβλία, μαγείρεμα, περίπατοι στη φύση. Η ανταλλαγή μάς επέτρεψε να μεταφέρουμε το θέατρο σε μέρη του κόσμου όπου αυτό δεν υπήρξε ποτέ. Δεν χτίζουμε την κοινωνική μας σχέση με το θέατρο μέσω γενικών εννοιών και θεωριών αλλά με βάση τις ατομικές ανάγκες, τις εκφράσεις και τις αντιδράσεις των θεατών που συναντάμε.
— Ένα άλλο κομμάτι της μακράς και πολύ εμπνευσμένης ενασχόλησής σας είναι η διαπολιτισμική σχέση μεταξύ των ευρωπαϊκών και των ασιατικών ερμηνευτικών μεθόδων. Εμείς οι Δυτικοί τι έχουμε διδαχτεί και τι μπορούμε να διδαχτούμε από αυτές τις κουλτούρες; Πόσο προχώρησε το θέατρο μέσα από αυτές;
Η Θεατρική Ανθρωπολογία, η μελέτη του ανθρώπου σε συνθήκες οργανωμένης αναπαράστασης, είναι το πεδίο μιας διαπολιτισμικής συγκριτικής ανάλυσης με σκοπό να επισημάνει τις αρχές της παρουσίας στη σκηνή, που ισχύουν για οποιοδήποτε είδος παράστασης, είτε πρόκειται για κλασικό ασιατικό χορό-θέατρο, κλασικό μπαλέτο, σωματική μίμηση, παραστατικές τελετές από τη Λατινική Αμερική είτε για την αφθονία των αφρικανικών χορών κ.λπ.
Αυτή η μελέτη διεξάγεται στο ISTA (International School of Theatre Anthropology), όπου έρχονται προσκεκλημένοι καλλιτέχνες από την Ιαπωνία, την Ινδία, το Μπαλί, τη Βραζιλία και την Ευρώπη. Η επόμενη συνεδρία του ISTA θα πραγματοποιηθεί στη Φαβινιάνα, στην Ιταλία, τον Οκτώβριο του 2021, και θα διαρκέσει δέκα ημέρες.
Είναι λάθος να σκεφτόμαστε γενικά για ασιατικές και ευρωπαϊκές ερμηνευτικές μεθόδους. Στην Ασία, όπως και στην Ευρώπη, υπάρχουν παραδόσεις χορού και θεάτρου που βασίζονται σε κείμενα, άλλες που κωδικοποιούνται σε μια καλλιτεχνική-τεχνητή συμπεριφορά και άλλες που το ύφος τους βασίζεται σε μια συμπεριφορά αντίστοιχη της καθημερινής ζωής.
Σε πολλές από τις κλασικές ασιατικές μεθόδους δεν υπάρχει ο διαχωρισμός ανάμεσα σε θέατρο, χορό και τραγούδι που υπάρχει στην Ευρώπη. Στο θέατρο Οντίν μάθαμε πολλά από την ενότητα των δυνατοτήτων μιας παράστασης, αυτό όμως δεν συνέβη λόγω της περιέργειάς μας για τις ασιατικές μεθόδους θεάτρου αλλά ως συνέπεια συγκεκριμένων καλλιτεχνικών θεμάτων που έπρεπε να αντιμετωπίσουμε. Ένα παράδειγμα είναι όταν το θέατρο Οντίν μετακόμισε από τη Νορβηγία στη Δανία το 1966. Τότε χάσαμε τη δυνατότητα να επικοινωνούμε με τους θεατές στην ίδια γλώσσα και αναγκαστήκαμε να βρούμε άλλους τρόπους για να τους αγγίξουμε.
— Τι πιστεύετε ότι είναι σήμερα πιο απαραίτητο να διδάσκονται οι άνθρωποι στις καλλιτεχνικές σχολές αλλά και στα σχολεία; Με ποιον τρόπο θα μάθουν να αγαπούν την τέχνη ως εργαλείο για να ζήσουν καλύτερα;
Η γενναιοδωρία και η επούλωση των πληγών είναι ιδιότητες χρήσιμες τόσο στη ζωή όσο και στο θέατρο.
— Το θέατρο σήμερα είναι πολύ πιο ατομικό, οι άνθρωποι δεν έχουν τη διάθεση ούτε το θάρρος να κάνουν συλλογικότητες, πολλές φορές από τον φόβο μήπως ματαιωθούν ή απογοητευθούν. Τι θα τους λέγατε;
Να βρουν τους ανθρώπους με τους οποίους επιθυμούν να συνδιαλλαγούν, έχοντας υπ' όψιν ότι για να χτιστεί κάτι που θα διαρκέσει χρειάζεται χρόνος. Οι νέοι άνθρωποι έχουν ξεχάσει πώς να κάνουν υπομονή και πώς να αφήνουν το αποτέλεσμα να έρχεται όταν είναι έτοιμοι. Αυτό δεν είναι λάθος των νέων αλλά καθορίζεται από την ταχύτητα της επικοινωνίας και την έμφαση στην επιτυχημένη σταδιοδρομία που προβάλλουν οι κοινωνίες μας. Είναι ευθύνη μας, ως ατόμων με εμπειρία, να δείξουμε εναλλακτικές λύσεις.
— Είστε ο ιδρυτής της Θεατρικής Ανθρωπολογίας, τα κείμενά σας φωτίζουν περιοχές συνύπαρξης όχι μόνο των καλλιτεχνών αλλά και δικές μας, όταν τα διαβάζουμε. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα βασικά συστατικά της συνύπαρξης στην τέχνη και κατ' επέκταση στη ζωή μας;
Οι άλλοι συνεργάτες, καλλιτέχνες αλλά και μελετητές. Η αναζήτηση των αρχών που διέπουν διαφορετικές μορφές θεάτρου μάς επιτρέπει να επικεντρωθούμε σε αυτά που έχουμε από κοινού, αντί να προσπαθούμε να αποκλίνουμε με διαφορετικά στυλ και αισθητικές προσεγγίσεις. Μπορούμε να μάθουμε να διατηρούμε την επικοινωνία με βάση τον πλούτο της διαφορετικότητας, δημιουργώντας συμμαχίες από τις οποίες όλοι μπορούν να κερδίσουν κάτι.
— Ποια πιστεύετε ότι είναι η πιο επίκαιρη σύνδεση του θεάτρου με την κοινωνία, τους ανθρώπους και το περιβάλλον σήμερα;
Το να δίνεις προσοχή σε λεπτομέρειες και μικρούς αριθμούς.
— Τι είναι το πιο σημαντικό που φέρνει το θέατρο στην επιφάνεια; Που ταράζει και επηρεάζει τη ζωή μας, μας συγκινεί και μας συνδέει με τους άλλους και με αυτό που βλέπουμε;
Το να επηρεαζόμαστε από ζωντανές παρορμήσεις, να θυμόμαστε ότι είμαστε ζώα με σάρκα και οστά, που αντιδρούν στην παρουσία και στις παρορμήσεις άλλων ανθρώπων.
ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ τον τρόπο με τον οποίον εργάζεται ο Εουτζένιο Μπάρμπα αξίζει να ανατρέξει στη μυθιστορηματική του ζωή. Μεγαλωμένος στο χωριό Καλλίπολη στη Νότια Ιταλία, έχασε τον πατέρα του, που ήταν αξιωματικός του ιταλικού στρατού, κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και, ενώ έκανε σπουδές στο στρατιωτικό κολέγιο της Νάπολης, εγκατέλειψε την ιδέα να ακολουθήσει στρατιωτική καριέρα, στα χνάρια του πατέρα του. Αντ' αυτού, το 1954 μετανάστευσε στη Νορβηγία, όπου δούλεψε ως συγκολλητής μετάλλων και ναύτης αρκετά χρόνια. Ταυτόχρονα, πήρε πτυχίο στη Γαλλική και Νορβηγική Λογοτεχνία και Ιστορία των Θρησκειών από το Πανεπιστήμιο του Όσλο
Το 1961 πήγε στην Πολωνία, στην Κρατική Σχολή Θεάτρου της Βαρσοβίας, να σπουδάσει και να γίνει σκηνοθέτης. Έναν χρόνο αργότερα διέκοψε τις σπουδές του για να συνεργαστεί με έναν νέο και ακόμη άγνωστο, τον Γιέρζι Γκροτόφσκι, που ήταν σκηνοθέτης του μικρού Θεάτρου των 13 Σειρών στην Οπόλ. Εκεί ο Μπάρμπα παρέμεινε τρία χρόνια, αφοσιωμένος στη διάδοση πληροφοριών για τον Γκροτόφσκι, δημοσιεύοντας κείμενα, καθώς και ένα βιβλίο, το «Ένα χαμένο θέατρο». Το 1963 ταξίδεψε στην Ινδία για να σπουδάσει κατακάλι, μια θεατρική φόρμα που τότε ήταν άγνωστη στη Δύση, γράφοντας ένα δοκίμιο, το οποίο δημοσιεύτηκε σε πολλές χώρες.
Όταν το 1964 επέστρεψε στο Όσλο, ήθελε να γίνει ένας επαγγελματίας σκηνοθέτης θεάτρου, αλλά δεν ήταν δυνατό να βρει δουλειά. Συγκέντρωσε μερικούς νέους που είχαν απορριφθεί από την Κρατική Σχολή Θεάτρου και δημιούργησε το Οντίν Τεατρέτ τον Οκτώβριο του 1964. Μια ομάδα θεάτρου, από τις πρώτες στην Ευρώπη όπου εξασκήθηκαν ως αυτοδίδακτοι, με μια νέα πρακτική εκπαίδευσης που απετέλεσε μια ολική μαθητεία. Έκαναν πρόβες σε ένα αντιαεροπορικό καταφύγιο για το πρώτο τους έργο, τους «Εραστές των πουλιών», του Νορβηγού συγγραφέα Jens Bjorneboe, με το οποίο περιόδευσαν στη Σκανδιναβία. Στη συνέχεια, το 1966 δέχτηκαν μια πρόσκληση από τον δήμο του Χόλστεμπρο, μια μικρή πόλη των 16.000 κατοίκων, στη βόρειοδυτική Δανία.
Από τότε ο Μπάρμπα και οι συνεργάτες του κατέστησαν το Χόλστεμπρο βάση των πολλαπλών δραστηριοτήτων τους, σαν ένα θεατρικό εργαστήριο. Από το 1974 ο Εουτζένιο Μπάρμπα και το Οντίν Τεατρέτ έχουν επινοήσει τον δικό τους τρόπο παρουσίασης σε αντιφατικές κοινωνικές συνθήκες, μέσω πρακτικών όπως ο «αντιπραγματισμός», η ανταλλαγή πολιτιστικών εκφράσεων με μια κοινότητα, μια φυλή ή ένα ίδρυμα, δομημένων με μια διάδραση ή με μια κοινή παράσταση. Τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια η πρακτική του «αντιπραγματισμού-ανταλλαγής» έχει λειτουργήσει ως ένας καταλύτης για την πόλη του Χόλστεμπρο, μέσω μιας σειράς πρωτοβουλιών. Η πιο γνωστή είναι το Festuge (εβδομάδα εορταστικών εκδηλώσεων), ένα φεστιβάλ που διαρκεί εννέα ημέρες με τη συμμετοχή περισσότερων από εκατό τοπικών οργανισμών και ιδρυμάτων.
Το 1979 ο Εουτζένιο Μπάρμπα ίδρυσε το ISTA, το Διεθνές Σχολείο Θεατρικής Ανθρωπολογίας, ανοίγοντας έτσι ένα νέο πεδίο σπουδής, τη Θεατρική Ανθρωπολογία. Στις δεκαπέντε συναντήσεις που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα, το ISTA έχει συγκεντρώσει ηθοποιούς, χορευτές και ακαδημαϊκούς διαφόρων ειδικοτήτων και παραδόσεων, με σκοπό τη μελέτη και σύγκριση των αρχών που αποτελούν τα θεμέλια των τεχνικών τους.
