Ο τρόπος που λάτρεψε τον πατέρα της Αγαμέμνονα έγινε σύμβολο αφοσίωσης ανά τους αιώνες. Η μανία με την οποία μίσησε τη μητέρα της Κλυταιμνήστρα αποτέλεσε το κίνητρο για μία από τις κορυφαίες πράξεις εκδίκησης. Η αγάπη για τον αδερφό της Ορέστη μετατράπηκε σε σημείο αναφοράς για τις άδολες αδερφικές σχέσεις. Και ο τρόπος που παραδόθηκε στη μοίρα της είναι ακόμα και σήμερα η πράξη εκείνη που δίνει διαφορετική υπόσταση στην αυτοθυσία.
Πρωταγωνίστρια μυθολογικών, αρχαίων παραδόσεων, θεατρικών και άλλων λογοτεχνικών έργων, η Ηλέκτρα κρατά εξέχοντα ρόλο στο δράμα των Ατρειδών και συνεχίζει μια πορεία μοναχική, ανελέητη, παθιασμένη και κυρίως εκδικητική μέσα στον χρόνο. Το κορίτσι που πασχίζει να κρατήσει ζωντανό ένα παλιό σκάνδαλο, γιατί μόνο μέσα από αυτή την εμμονή νιώθει πως έχει λόγο να ζει, έχει προκαλέσει αμέτρητους δημιουργούς να δώσουν τις πιο ετερόκλητες ερμηνείες του μύθου της.
Ήταν ο ρόλος με τον οποίο ταυτίστηκε και μας χάρισε ανεπανάληπτες ερμηνείες η Μαρίκα Κοτοπούλη. Εκείνη που ενέπνευσε τον Στράους να της αφιερώσει μία από τις πιο απαιτητικές του όπερες. Ήταν μεταξύ των πρωταγωνιστών στην τριλογία του Ευγένιου Ο’Νιλ «Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα», με την οποία ο συγγραφέας ακούμπησε στην «Ορέστεια» του Αισχύλου για να σκιαγραφήσει τον εμφύλιο σπαραγμό της Αμερικής. Αυτή που ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι επιστράτευσε το 1997 για να μιλήσει για τα δεινά των βαλκανικών συγκρούσεων κι εκείνη που παρουσίασε σχεδόν ως εξτρεμίστρια ηρωίδα ο μέγας Πέτερ Στάιν πριν από δέκα χρόνια στην Επίδαυρο.
Το κορίτσι που πασχίζει να κρατήσει ζωντανό ένα παλιό σκάνδαλο, γιατί μόνο μέσα από αυτή την εμμονή νιώθει πως έχει λόγο να ζει, έχει προκαλέσει αμέτρητους δημιουργούς να δώσουν τις πιο ετερόκλητες ερμηνείες του μύθου της.
Τα παραδείγματα είναι ατελείωτα γιατί η μορφή της έχει ζήσει όσες λογοτεχνικές, ποιητικές, θεατρικές και μουσικές περιπέτειες αξίζουν σε μια εκδικήτρια ηρωίδα της ελληνικής μυθολογίας που έχει χαρίσει το όνομά της μέχρι και σε αστεροειδή. Να μερικές ιστορίες:
Η μυθολογική διάσταση
Κόρη του βασιλιά των Μυκηνών Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας, η Ηλέκτρα κουβαλά τα δεινά της καταραμένης οικογένειας των Ατρειδών. Μετά τον φόνο του πατέρα της από τη γυναίκα του και τον εραστή της Αίγισθο, έμεινε στην ιστορία όχι μόνο ως η εκδικήτρια και τιμωρός του φόνου αλλά και ως ηθική αυτουργός της μητροκτονίας που ακολούθησε. Στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή τη συναντάμε στο Άργος να θρηνεί σπαρακτικά και συγχρόνως να καταριέται τη μητέρα και τον πατριό της για τη δολοφονία του πατέρα της. Η άβουλη αδελφή της Χρυσόθεμις συμμερίζεται μεν τη στενοχώρια της αλλά θέλει να ξεφύγει από την κοινή τους μοίρα, ενώ ο αδερφός της Ορέστης που μεγάλωσε με παιδαγωγό στη Φωκίδα επιστρέφει και γίνεται για την Ηλέκτρα το απόλυτο εργαλείο για την εκδίκηση που διψά να πάρει. Αυτό ήταν: Κλυταιμνήστρα και Αίγισθος καταλήγουν σφαγμένοι.
Η Ηλέκτρα του Γιάννη Ρίτσου
«Μια ολόγυμνη απουσία. Έτσι είναι. Όλα μας παράτησαν/ Όλοι μας άφησαν/ Ένα κόκκινο ποτάμι κυκλόφερνε το σπίτι μας». Στο «Νεκρό Σπίτι» (1959), όπως και στις 16 συνθέσεις της αριστουργηματικής «Τέταρτης Διάστασης», ο Γιάννης Ρίτσος αντλεί πρώτη ύλη από τον μύθο των Ατρειδών, μεταφέροντας μνήμες από τους ήρωες και τις ηρωίδες της αρχαιότητας στην εποχή του. Η Ηλέκτρα που απαγγέλλει τους στίχους είναι πλέον τρελή και γερασμένη, ανατρέχει στα μίση, στα πάθη και στα γυρίσματα της τύχης που τσάκισαν την οικογένειά της. Στην πραγματικότητα, είναι ένα προσωπείο του ποιητή για να περιγράψει την απώλεια και την παρακμή στη δική του οικογένεια: τον θάνατο της μητέρας και του αδερφού του από φυματίωση, την προσβολή του ίδιου από την ασθένεια σε νεαρή ηλικία και την πορεία προς την τρέλα που βίωσαν ο πατέρας και η αδερφή του.
Από την Κερατέα στις Κάννες
Γυρισμένη στο μεγαλύτερο μέρος της στην Κερατέα Αττικής, η «Ηλέκτρα» (1962) του Μιχάλη Κακογιάννη μεταφέρεται στο αγροτικό τοπίο (η ηρωίδα άλλωστε έχει παντρευτεί έναν χωρικό), μακριά από το ανάκτορο της ομότιτλης σοφόκλειας τραγωδίας. Ο Κακογιάννης επιλέγει το έργο του Ευριπίδη, ο οποίος θα αποδειχτεί ο αγαπημένος του τραγικός, καθώς θα ακολουθήσουν οι κινηματογραφικές διασκευές των «Τρωάδων» και της «Ιφιγένειας». Τα μεγάλα μάτια της Ειρήνης Παππά και τα τονισμένα φρύδια της δεν λείπουν σχεδόν ποτέ από τα πλάνα με φόντο το αττικό τοπίο, ενώ η μορφή του Μάνου Κατράκη ως βοσκού-παιδαγωγού δεν επιτρέπει να φανταστούμε καμία άλλη επιλογή για τον ρόλο. Η πραγματική τόλμη του σκηνοθέτη, πάντως, δεν είναι η διάθεσή του να περικόψει και να διασκευάσει μια τραγωδία αλλά το γεγονός ότι το επιχειρεί (σε παραγωγή της Φίνος Φιλμς) μια εποχή κατά την οποία κυριαρχούν οι αισθηματικές ταινίες και οι κωμωδίες. Το φιλμ έφυγε από το Φεστιβάλ Καννών με το βραβείο καλύτερης κινηματογραφικής μεταφοράς, ενώ ήταν υποψήφιο για Όσκαρ στην κατηγορία των ξενόγλωσσων ταινιών.
Γεννημένη στον ελληνικό Εμφύλιο!
Εντάξει, ο μεγαλύτερος αδερφός της ονομάζεται Ορέστιζ (Orestez), αλλά ο πατέρας της είναι ο Ούγκο Κόστας Νάτσιος και η μητέρα της λέγεται Κριστίνα. Γεννήθηκε σε ένα νησί του Αιγαίου πελάγους και μέσα σε δευτερόλεπτα έχασε τη μητέρα της. Σύμφωνα με μία εκδοχή η Κριστίνα δολοφονείται από πληρωμένους εκτελεστές του Ορέστιζ, ενώ, σύμφωνα με μια δεύτερη, από αντάρτη κατά τη διάρκεια του ελληνικού εμφύλιου πολέμου. Αυτά, για να μη λέει κανείς ότι η φαντασία του Φρανκ Μίλερ δεν οργιάζει. Ο μεγάλος κομίστας κατάφερε να τοποθετήσει την Elektra της Marvel στην 22η θέση της παγκόσμιας κατάταξης με τις «πιο σέξι ηρωίδες κόμικς», εφοδιάζοντάς την με κόκκινο εφαρμοστό μπούστο και κόκκινες μπότες. Η ηρωίδα πρωτοεμφανίστηκε στο τεύχος «Daredevil» αρ. 168 (Ιανουάριος 1981) και έκτοτε έγινε αντικείμενο του πόθου για τον υπερήρωα Daredevil. Το 2005 απέκτησε και δική της κινηματογραφική ταινία –η «Elektra» του Ρομπ Μπόουμαν−, όπου την υποδύθηκε η Τζένιφερ Γκάρνερ, μετά την πρώτη της εμφάνιση στην ταινία «Daredevil» (2003) του Μαρκ Στίβεν Τζόνσον, όπου πρωταγωνιστούσε ο Μπεν Άφλεκ. Έναν χρόνο αργότερα οι δυο τους θα επισημοποιούσαν μια σχέση που οδήγησε στο γάμο 11 ετών και, τελικά, στο φετινό διαζύγιο.
Η όπερα- θηρίο του Στράους
Παραδομένος στην επικρατούσα ατμόσφαιρα των αρχών του 20ού αιώνα και γοητευμένος από τον τρόπο που ο Φρόιντ διατύπωνε τη θεωρία της ψυχανάλυσης, ο αποφάσισε με αυτό το αδιανόητο έργο να δείξει τη δική του «ψυχολογική πολυφωνία». Εστίασε στη διπλή εικόνα ενός πλάσματος το οποίο έγινε άγριο επειδή ταπεινώθηκε, «ξέπλυνε» τις εμμονές της Ηλέκτρας και την παρουσίασε καθαγιασμένη από τη θλίψη, συγκρούστηκε με τις μουσικές επιρροές του παρελθόντος και ώθησε τις φωνές μέχρι τα όριά τους. Επιλέγοντας ως σύμμαχο το ποιητικό κείμενο του Αυστριακού συγγραφέα και ποιητή Ούγκο φον Χόφμανσταλ, και όχι αυτό του Σοφοκλή, συνέθεσε με απίστευτη δεξιοτεχνία μια μονόπρακτη όπερα που για να την ερμηνεύσει κανείς χρειάζεται μια θηριώδη ορχήστρα που ξεπερνά σε αριθμό τους εκατό μουσικούς και περιλαμβάνει 20 ξύλινα πνευστά, 20 χάλκινα, 62 έγχορδα, γκλόκενσπιλ, τσελέστα, δύο άρπες και κρουστά. Οι δυνάμεις είναι μεγαλύτερες από αυτές που απαιτεί ο Βάγκνερ στο «Δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ», αλλά η παρτιτούρα είναι ένα κέντημα διάρκειας 100 λεπτών που δίνει νόημα στην κάθε υποκριτική λεπτομέρεια και σχεδόν σχολιάζει ψυχαναλυτικά όσα διαδραματίζονται επί σκηνής. Το έπος αυτό παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Όπερα της Αυλής της Δρέσδης στις 25 Ιανουαρίου 1909 με μαέστρο τον Αυστριακό Ερνστ φον Σουχ.
«Ηλέκτρα» στη γερμανική κατοχή
Την 1η Φεβρουαρίου 1931 ο Δημήτρης Μητρόπουλος αναλαμβάνει με μια συναυλία του Ωδείου Αθηνών να παρουσιάσει στο αθηναϊκό κοινό, σε πανελλήνια πρώτη, ένα μικρό δείγμα (μια «Φαντασία») από την «Ηλέκτρα» του Στράους. Ωστόσο, στην πλήρη της μορφή η όπερα κάνει πρεμιέρα το καλοκαίρι του 1942, αμέσως μετά τον βαρύ χειμώνα της Κατοχής. Την ιστορία αυτής της παράστασης γράφει στο πρόγραμμα της «Ηλέκτρας» που κάνει απόψε πρεμιέρα η Στέλλα Κουρμπανά, διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου και έφορος του Αρχείου του Ωδείου Αθηνών. «Ο χειμώνας αυτός ήταν δύσκολος και για τους μουσικούς του Ωδείου Αθηνών, παρότι από τον Δεκέμβριο ο οργανισμός μοίραζε συσσίτιο στα μέλη του και παρακαλούσε την Επιτροπή Διανομής Τροφίμων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού να αποστείλει όσπρια, πατάτες, κρεμμύδια, παστά και αυγά...». Την άνοιξη του 1942, όμως, τα αποθέματα είχαν τελειώσει, με αποτέλεσμα να διακοπεί το συσσίτιο προς το προσωπικό, το οποίο «παρά τα γλίσχρα μέσα, εξακολουθούσε την προσπάθεια να διατηρήσει το μουσικόν επίπεδον της χώρας στο ύψος που οι εθνικές και εκπολιτιστικές παραδόσεις του ιδρύματος αυτού είχαν θέσει». Έναν μήνα μετά, υπό αυτές τις συνθήκες, ξεκίνησαν οι πρόβες της «Ηλέκτρας». Μαέστρος ήταν ο Φραντς φον Χέσλιν, σκηνοθέτης ο Κωνσταντίνος Γιαννόπουλος και τον ομώνυμο ρόλο ερμήνευε η Έλζα Βαρένα. Η πρεμιέρα δόθηκε στις 24 Ιουνίου 1942 στο Ηρώδειο και την επομένη ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος απέστειλε, εν ονόματι της ελληνικής κατοχικής κυβέρνησης του Γεωργίου Τσολάκογλου, ευχαριστήριο τηλεγράφημα προς τον συνθέτη: «Προς τον μεγάλον μαιτρ Ριχάρδον Στράους. Βερολίνον. Κάτωθεν του ελληνικού ουρανού, περιβαλλόμενοι από την μαγείαν της αρχαιότητος, ζώμεν διά πρώτην φοράν την “Ηλέκτραν” σας και χαιρετώμεν ενθουσιασμένοι τον μέγαν διδάσκαλον».
Ηχογραφήσεις
Ο κατάλογος με τις ηχογραφήσεις τις «Ηλέκτρας» ούτε ατελείωτος είναι ούτε αμέτρητα πρόσωπα πρωταγωνιστούν, καθώς εκείνοι που τόλμησαν να παλέψουν με το θεριό του Στράους είναι λίγοι για τα 100 και πλέον χρόνια του. Η Φιλαρμονική της Βιέννης, με ιστορία που ξεκινά το 1842, αν μη τι άλλο μπορούσε να αναμετρηθεί μαζί της. Καθόλου τυχαία, λοιπόν, οι δύο κορυφαίες ηχογραφήσεις της όπερας είναι από αυτό το μεγαλειώδες σύνολο. Στη ζωντανή ηχογράφηση του 1957 στο πόντιουμ βρίσκεται ο Δημήτρης Μητρόπουλος και τις δύο αδερφές ερμηνεύουν οι Ίνγκε Μπόργκ (Ηλέκτρα) και Λίζα ντέλα Κάζα (Χρυσόθεμις). Η δεύτερη σπουδαία ηχογράφηση έρχεται δέκα χρόνια μετά με μαέστρο τον παθιασμένο για τελειότητα Γκέοργκ Σόλτι και Ηλέκτρα την one and only Μπίργκιτ Νίλσον, μία από τις πιο δραματικές σοπράνο της οπερατικής ιστορίας, η οποία τραγουδούσε τόσο δυνατά, που μπορούσε να κάνει σκόνη τη μεγαλύτερη ορχήστρα.
Μπάλτσα, η απόλυτη Κλυταιμνήστρα
Σύμφωνα με τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, η Αγνή Μπάλτσα είναι «η μεγαλύτερη δραματική μέτζο σοπράνο της εποχής μας». Και σύμφωνα με τους ειδικούς, εκείνη που έχει αποδώσει καλύτερα την υπνοβάτισσα, τρομοκρατημένη, δόλια Κλυταιμνήστρα. Τραγουδίστρια που σαρώνει τη σκηνή σαν καταιγίδα, ταμπεραμέντο μοναδικό και φωνητική απόδοση που λαμβάνει πάντα υπ’ όψιν τις υποκριτικές λεπτομέρειες, η Αγνή Μπάλτσα είναι η τέλεια ερμηνεύτρια για τον ρόλο της μητέρας της Ηλέκτρας. Την πρώτη φορά που αποφάσισε να υποκύψει στη δοκιμασία αυτού του ρόλου (έπειτα από δύο χρόνια παρακάλια του μαέστρου Σέιτζι Οζάουα) ήταν στο Τόκιο, ενώ εμείς εδώ στην Αθήνα την ακούσαμε το 2007 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στην «Ηλέκτρα» που σκηνοθέτησε ο Μίκαελ Χάμπε. Η διεθνής Ελληνίδα έχει μπει στο κοστούμι της Κλυταιμνήστρας δεκάδες φορές, αλλά, όπως είχε παραδεχτεί ενώπιον όλων μας λίγο πριν από την πρεμιέρα στο Μέγαρο: «Πρώτη φορά νιώθω τόσο μόνη στη σκηνή».
Το κύκνειο άσμα του Πατρίς Σερό
Μέσα σε ένα γκρίζο σκηνικό σκληρής γεωμετρίας και με διάθεση να χαρίσει άλλοθι σε καθέναν από τους πρωταγωνιστές της όπερας, ο εικονοκλάστης σκηνοθέτης παρουσίασε τον Ιούλιο του 2013 στην Εξ-αν- Προβάνς τη δική του εκδοχή του έργου του Ρ. Στράους. Η μοναξιά, ο αγώνας για επιβίωση και η πάλη με όσα στριμώχνονται στην ψυχή μας υπήρξαν πάντα τα αγαπημένα θέματα του Γάλλου κι έτσι στην «Ηλέκτρα» βρήκε πεδίο λαμπρό. Τρεις μήνες μετά την πρεμιέρα ο Σερό έχασε τη μάχη με τον καρκίνο, αλλά αυτή η ιστορική παράσταση έχει κινηματογραφηθεί και κυκλοφορεί σε DVD (διευθύνει ο Έζα Πέκα Σάλονεν) με μπόνους μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του σκηνοθέτη. Μάλιστα, στο οπισθόφυλλο του DVD ο Σερό, πανευτυχής, ορμά στην υπόκλιση μαζί με όλους τους συντελεστές της παραγωγής. Μπορεί να μην ήξερε τι του επιφύλασσε η μοίρα, αλλά γνώριζε πως είχε δικαιωθεί από το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα του προσωπικού του ρέκβιεμ. Κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει ότι η ερμηνεία της Ηλέκτρας από την Έβελιν Ερλίτσιους υπήρξε ένας ερμηνευτικός θρίαμβος. Ντυμένη με αμάνικο φανελάκι κι ένα ασήμαντο παντελόνι, αλλά με όπλο την αστραφτερή της φωνή, η Γερμανίδα σοπράνο είχε μια ένταση που στο φινάλε έμοιαζε με μανία.
Η «Ηλέκτρα» των εγκαινίων
Με αυτό, λοιπόν, το εμμονικό, καταθλιπτικό κορίτσι αποφάσισε η Εθνική Λυρική Σκηνή να εγκαινιάσει επισήμως την Κυριακή τη νέα της έδρα στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. «Στη δική μας “Ηλέκτρα” η σκηνή γίνεται ένας τόπος που μιλά για τον εγκλωβισμό και την τρέλα, την εμμονή και τη φαντασίωση, τη λάσπη και τον χρυσό. Και ταυτόχρονα την αντοχή αρχαίων ιστοριών, οι οποίες ζουν στο παρόν. Υπάρχει η ανάμνηση των Μυκηνών και της Βιέννης, όπως επίσης θραύσματα μιας πρόσφατης ιστορικής μνήμης. Όμως, πάνω απ’ όλα υπήρξε η πρόθεση να καταστεί ορατή αυτή η ελληνική μήτρα από την οποία ξεπροβάλλει η τρομακτική άβυσσος του ασυνειδήτου, η οποία ακριβώς διερευνάται στη Βιέννη της αυγής του 20ού αιώνα, όπου μαίνεται η καταιγίδα της “Ηλέκτρας”» λέει ο σπουδαίος Γιάννης Κόκκος που σκηνοθετεί και σχεδιάζει τα σκηνικά. Στο πόντιουμ θα βρίσκεται ο διεθνής Βασίλης Χριστόπουλος, τον ρόλο της Κλυταιμνήστρας τραγουδά η Αγνή Μπάλτσα (στην πρώτη της συνεργασία με τη Λυρική!), του Ορέστη ο φορμαρισμένος Δημήτρης Τηλιακός και αυτόν της Ηλέκτρας η διακεκριμένη Γερμανίδα Ζαμπίνε Χογκρέφε που υπόσχεται μια πυρακτωμένη ερμηνεία, αντάξια ενός ανεξάντλητου μύθου.
