Βγαίνοντας από την πρόβα της παράστασης Σαλό, 120 μέρες στα Σόδομα, αισθάνομαι όπως την πρώτη φορά που είδα την ταινία του Παζολίνι, έφηβος στην ταράτσα του Βοξ: ναυτία από την ανείπωτη βία και τον ακραίο ολοκληρωτισμό, τον φασισμό που καταστρέφει το μέλλον, εξευτελίζοντας με κάθε τρόπο εννιά νέους και εννιά νέες, κακοποιώντας τους και τελικά σκοτώνοντάς τους, λίγο πριν έρθει το τέλος και του σκηνοθέτη – ήμουν βέβαιος ότι δεν έχω ξαναδεί κάτι παρόμοιο. Αυτή είναι η αίσθηση που σου δημιουργεί η παράσταση την οποία ανεβάζει ο Άρης Μπινιάρης στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής, που είναι με διαφορά ό,τι πιο έντονο και συναρπαστικό έχουν παρουσιάσει ever, και ο Άρης και η Λυρική.
Και οι τρεις που παρακολουθούμε την πρόβα (να σημειωθεί ότι την είδαμε με προσομοιώσεις, χωρίς γυμνό, αίμα και κόπρανα) δεν βγάζουμε άχνα μέχρι να τελειώσει (ο Οδυσσέας έχει στα χέρια ένα σάντουιτς, αλλά δεν προλαβαίνει να φάει ούτε μπουκιά!) και μετά αισθανόμαστε την ανάγκη να σχολιάσουμε όσα είδαμε: «Αυτό πρέπει να κάνει η τέχνη, να σε ταράζει, να σε αναστατώνει, να σε κάνει να σκέφτεσαι και να θέλεις να μιλήσεις γι’ αυτή», κι αυτό είναι κάτι που το πετυχαίνει το Σαλό στον ύψιστο βαθμό. Κι αν η ταινία ήταν ανυπόφορη και ενοχλητική, φαντάσου όλο αυτό συμπτυγμένο σε μία ώρα και κάτι να διαδραματίζεται δίπλα σου, μπροστά σου και όχι στην οθόνη που σου δίνει την απαραίτητη αποστασιοποίηση.
Κι αν η ταινία ήταν ανυπόφορη και ενοχλητική, φαντάσου όλο αυτό συμπτυγμένο σε μία ώρα και κάτι να διαδραματίζεται δίπλα σου, μπροστά σου και όχι στην οθόνη που σου δίνει την απαραίτητη αποστασιοποίηση.
Όπως και η ταινία του Παζολίνι, το Σαλό του Μπινιάρη είναι μια παράσταση που δημιουργεί συναισθήματα και αντιδράσεις τα οποία δεν μπορούν να μεταφερθούν αν δεν την παρακολουθήσεις, γι’ αυτό και δεν ωφελεί να την περιγράψεις με λόγια. Ας πούμε ότι είναι η πιο έντονη θεατρική εμπειρία που είχα ποτέ, κι αυτό αρκεί. Γι’ αυτό και ο Άρης δεν θέλει να μιλάει πολύ για την παράσταση, ούτε να κυκλοφορεί πολύ υλικό· θέλει οι θεατές να μπαίνουν στον χώρο της Λυρικής χωρίς κινητό ή με αυτοκόλλητο στην οθόνη της. Και είναι ξεκάθαρο ότι δεν είναι μια παράσταση για όλους, μπορούν να την παρακολουθήσουν μόνο ενήλικες, ενώ, όταν κλείνεις εισιτήριο, ενημερώνεσαι ότι περιέχει σκηνές βίας, γυμνό και στιγμές που μπορεί να ενοχλήσουν.
Η παράσταση Σαλό, 120 ημέρες στα Σόδομα –ανάθεση της ΕΛΣ– θα ανέβει σε πανελλήνια πρώτη από τις 10 Φεβρουαρίου και για είκοσι δύο παραστάσεις έως και τις 10 Μαρτίου. Απαγορευμένη μέχρι και σήμερα σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο, η ταινία που σόκαρε το κοινό και τους κριτικούς την εποχή της κυκλοφορίας της (αμέσως μετά τη δολοφονία του δημιουργού της) βασίζεται στο ημιτελές μυθιστόρημα Οι 120 μέρες των Σοδόμων του Μαρκησίου ντε Σαντ. Η υπόθεση της ταινίας διαδραματίζεται στη Δημοκρατία του Σαλό, ένα κρατίδιο-μαριονέτα της ναζιστικής Γερμανίας στην Ιταλία, όπου, μεταξύ άλλων, οι φασίστες αναλαμβάνουν τη διαπαιδαγώγηση εννέα κοριτσιών και εννέα αγοριών και, αφού τα παραλαμβάνουν με τη συγκατάθεση των οικογενειών τους, τα μετατρέπουν σε δούλους και τα υποβάλλουν σε ακραία σωματικά και ψυχικά βασανιστήρια.
Η απολύτως οριακή αυτή ψυχοσεξουαλική διερεύνηση της αισθητικής και φιλοσοφίας του ολοκληρωτισμού από τον Παζολίνι και τον συνσεναριογράφο του Σέρτζο Τσίτι μετατρέπεται στη σκηνή της Εναλλακτικής Σκηνής σε θεατρική παράσταση από τον Άρη Μπινιάρη, σε συνεργασία με τον συνθέτη Τζεφ Βάγγερ και έναν πολυάριθμο θίασο διακεκριμένων ηθοποιών.
Σχεδόν πενήντα χρόνια μετά την κυκλοφορία της, η ταινία παραμένει ένα «γνήσια σαδικό αντικείμενο», όπως έγραψε ο Γάλλος στοχαστής Ρολάν Μπαρτ, που φέρνει τους πάντες σε δύσκολη θέση.
«Αποφάσισα να ασχοληθώ με το Σαλό λόγω των θεμάτων που θίγει», εξηγεί ο Άρης. «Είναι ένα έργο που μιλάει σίγουρα για τον φασισμό και τον ολοκληρωτισμό, αλλά στην ουσία ανοίγει πάρα πολύ το κομμάτι της ολοκληρωτικής εκμετάλλευσης και εξουσίας που μπορεί να ασκεί ένας άνθρωπος στο σώμα και στην ψυχή ενός άλλου. Είναι ένα σχόλιο πάνω στον φασισμό».
Ο Παζολίνι θεωρούσε το Σαλό αισιόδοξη ταινία, παρότι είναι το πρώτο μέρος της «Τριλογίας του Θανάτου», που βέβαια δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει.
«Το αισιόδοξο πρίσμα του Παζολίνι το κατανοώ ως ένα σημείο, δηλαδή σου λέει ότι στην ταινία παρακολουθούμε τον φασισμό να εκπνέει», λέει ο Άρης. «Τα πολιτικά πρόσωπα της εποχής, οι φασίστες, κλείνονται σε μια έπαυλη μαζί με νέους και νέες και επιδίδονται σε ακραίες και βίαιες πράξεις, γνωρίζοντας ότι έρχεται το τέλος τους. Αυτό που μπορούμε να πούμε για την παράσταση είναι ότι είναι ενημερωμένη ιστορικά, αυτή είναι η σωστή διατύπωση, διατηρεί στοιχεία εκείνης της εποχής με έναν τρόπο. Το στοιχείο αυτό μπορεί να μη φαίνεται τόσο καθαρά, αλλά έχουμε μπολιάσει το κείμενο με φασιστικούς λόγους της εποχής, ώστε να φαίνεται ότι τα πρόσωπα αυτά όχι μόνο λειτουργούν φασιστικά αλλά είναι και συγκεκριμένων πεποιθήσεων. Δεν κάνουμε αναφορά στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ούτε στο φασιστικό καθεστώς, ακριβώς για να διατηρηθεί ο αλληγορικός χαρακτήρας του έργου κι αυτό το πράγμα να ανοίξει λίγο στον χρόνο».
— Ήσουν εξοικειωμένος με το έργο του Παζολίνι μέχρι να ασχοληθείς με την παράσταση;
Ως ένα σημείο ναι, έχω δει τις ταινίες του, έχω διαβάσει τα ποιήματά του, έχω διαβάσει για τη ζωή του, σίγουρα με αφορμή την παράσταση εντρύφησα περισσότερο. Έχει ενδιαφέρον το Σαλό, που ξεκίνησε ως μια τριλογία η οποία δεν ολοκληρώθηκε. Βέβαια, η Τριλογία του Θανάτου, που έπεται της Τριλογίας της Ζωής (Το Δεκαήμερο, Οι θρύλοι του Καντέρμπουρι και Αραβικές Νύχτες), έχει κάτι που με συγκινεί βαθιά. Την εποχή που γυρίζεται η ταινία, ακριβώς τριάντα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, οι φασίστες που πολέμησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ζουν και μπορεί να είναι και 60-70 χρονών και το αντιφασιστικό στοιχείο είναι έντονο. Το πλαίσιο είναι ξεκάθαρο, ασχέτως του αν κάποιος μπορεί να πει ότι το σαδικό στοιχείο υπερτερεί. Μας ενδιαφέρει αυτή η δραματουργική επιλογή να τοποθετήσει το έργο του Ντε Σαντ στη φασιστική Ιταλία, και μάλιστα την εποχή που το κάνει.
Σήμερα, λοιπόν, είναι διαφορετικός ο τρόπος που κοιτάμε την εποχή, όπως διαφορετικό είναι και αυτό που έχουμε να πάρουμε από την ταινία, και κατά προέκταση από την παράσταση. Το κοινωνικοπολιτικό της πλαίσιο, όλη αυτή η επίθεση που κάνει στον ολοκληρωτισμό και στην απόλυτη εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο, έχει πολύ μεγάλη σημασία σήμερα.
Την ταινία την έχω δει αρκετές φορές. Την πρώτη φορά ήμουν έφηβος, 17-18 χρονών, την είχα δει ολόκληρη σε βιντεοκασέτα και είχα σοκαριστεί. Είναι μια ταινία που επιδρά πάνω σου. Είχα συνείδηση ότι παρακολουθώ μια ταινία με πολιτικές προεκτάσεις· την είχα δει με παρέα και μόλις τελείωσε θυμάμαι ότι είχε κυριαρχήσει σιωπή στον χώρο. Σ’ εμάς είχε φτάσει ως μύθος, δεν υπήρχε τότε η πρόσβαση στην πληροφορία που υπάρχει σήμερα, αλλά μαζί με το κοινωνικοπολιτικό της πρόσημο. Ήταν ξεκάθαρο αυτό. Όπως τότε, έτσι και σήμερα, η αίσθησή μου είναι ότι δεν έβλεπα μια ταινία που αφορούσε τη λαγνεία ή το σεξ.
Η ταινία ξεκινάει στα κόκκινα και τελειώνει στα κόκκινα, δηλαδή δεν έχει αυξομειώσεις, δεν υπάρχει σασπένς, τουλάχιστον όπως το αντιλαμβάνομαι εγώ. Αισθάνομαι ότι δεν τον ενδιέφερε να δημιουργήσει αγωνία, η ταινία λειτουργεί καταγγελτικά από την πρώτη στιγμή μέχρι την τελευταία, in your face».
— Είχε ασχοληθεί ήδη με τη λαγνεία στην Τριλογία της Ζωής. Ποιες ήταν οι αντιδράσεις των νεαρών ηθοποιών της δικής σου παράστασης; Την είδαν την ταινία;
Κάποια παιδιά την είχαν δει, κάποια όχι, κάποια την είδαν με αφορμή την παράσταση, ορισμένοι με διαλείμματα, υπήρχε πολύ ενδιαφέρον. Όλα τα παιδιά με τα οποία συζήτησα και τους πρότεινα να συμμετέχουν την παράσταση, ακόμα και όσα δεν είχαν δει την ταινία και την είδαν τότε, κατευθείαν έπιασαν το νόημα. Μιλήσαμε για την πολιτική της κατεύθυνση, αυτό όλο ήταν πολύ καθαρό από την αρχή, γι’ αυτό και πολύ συνειδητά δέχτηκαν να συνεργαστούμε, κι ας μην ήταν κάτι απλό. Είναι μια πρόκληση για τον ηθοποιό, γιατί πρόκειται για τέχνη. Μιλήσαμε πολύ κατά την προετοιμασία και τις πρόβες και διαβάσαμε κείμενα για το πολιτικό πλαίσιο του φασισμού, του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, της εποχής επίσης του Παζολίνι, όταν γυρίστηκε η ταινία. Υπήρχε συνεχής τροφοδότηση με υλικό ώστε να ξέρουμε όλοι μαζί προς τα πού πηγαίνουμε, ποια είναι η κατεύθυνση η δραματουργική, συντονιστήκαμε σε όλο αυτό. Επίσης, να πούμε ότι την ίδια αντιμετώπιση είχαν και οι ράπερ που συμμετέχουν στην παράσταση. Είναι συγκινητικό το ότι παιδιά 18 χρονών, με τον δικό τους τρόπο φυσικά, αποτύπωσαν στους στίχους τους το πνεύμα της ταινίας.
Για μένα, είναι πολλά τα επίπεδα στα οποία λειτουργεί η ταινία, το σεξιστικό, το κοινωνικό, το πολιτικό, το πολιτισμικό. Ακόμα και αλληγορικά αντιμετωπίζοντας το έργο αυτό, δημιουργείς έναν χώρο όπου ο καθένας μπορεί να προβάλει οτιδήποτε θελήσει. Τουλάχιστον αυτό επιχειρήσαμε να κάνουμε.
Σε ένα εφιαλτικό περιβάλλον ανεξέλεγκτης βίας οι υφέρπουσες τακτικές του φασισμού παίρνουν τη μορφή ακραίων σαδομαζοχιστικών πρακτικών με στόχο τη βαθμιαία υποδούλωση και εξόντωση των υποψήφιων θυμάτων. Οι οικοδεσπότες της αποτρόπαιης αυτής τελετής αφανισμού, φορείς μιας απολυταρχικής εξουσίας που ψυχαγωγείται εξευτελίζοντας, βιάζοντας και σκοτώνοντας, χρησιμοποιούν τη θέση ισχύος που κατέχουν για να αποδείξουν ότι αυτοί ορίζουν τους φρικτούς κανόνες του μακάβριου παιχνιδιού τους. Τα σπαραγμένα σώματα των νέων υπαινίσσονται ακράδαντα την ύπαρξη ενός κόσμου βίαιου και ανεξέλεγκτα άδικου, όπου οι ρίζες του ολοκληρωτισμού βρίσκουν συνεχώς γόνιμο έδαφος για να αναπτυχθούν. Οι μέθοδοι κράτησης, εξαναγκασμού, ψυχικής και σωματικής εξαθλίωσης λειτουργούν ως αλληγορία ολόκληρης της φιλοσοφίας του φασισμού που μετουσιώνεται σε πράξη παντού και πάντοτε όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν.
Η βία που δέχεται ένας νέος άνθρωπος σήμερα είναι το ίδιο άγρια, και ας μην το καταλαβαίνεις. Ο φασισμός και ο ναζισμός παραμένουν βίαιοι και σκληροί στις φανερές και στις υπόγειες εκδοχές τους και στις μέρες μας, οπότε η ταινία αποτυπώνει μια βία και μια σκληρότητα που συνέβη και που συνεχίζει να συμβαίνει με άμεσους ή έμμεσους τρόπους. Έχουμε επιλέξει η δράση να συμβαίνει σε έναν χώρο, έχουμε καταργήσει τους περιφερειακούς χώρους της έπαυλης της ταινίας, όπως και τον έξω χώρο. Έχουμε συμπτύξει και τον χρόνο, όλα συμβαίνουν σε μία-μιάμιση ώρα. Αυτή είναι μία διαφορά σε σχέση με την ταινία, είναι σαν να βλέπεις τις τελευταίες στιγμές, σαν να μην περνάνε οι μέρες. Ο Παζολίνι γράφει: «Θα ήθελα να αποτυπώσω έναν κόσμο στο τέλος του». Κρατήσαμε τη φράση «ένας κόσμος στο τέλος του» και τη χρησιμοποιούμε στην παράσταση, γιατί στην ουσία είναι ένας κόσμος που τελειώνει.
Έχουμε διατηρήσει αρκετές από τις δράσεις της ταινίας, π.χ. τον βασικό κορμό. Έχουμε διατηρήσει, επίσης, και τους τρεις κύκλους, τον κύκλο της μανίας, τον κύκλο των κοπράνων και τον κύκλο του αίματος. Στην παράσταση υπάρχει αυτή η δομή. Όλη η εργασία είναι γύρω από την ταινία. Αυτό που δεν έχουμε συμπεριλάβει είναι το κομμάτι της ταινίας «πριν από την κόλαση». Θέλαμε να διατηρήσουμε αυτό που κάνει ο Παζολίνι στην ταινία, που δεν σε αφήνει να πάρεις αναπνοή. Με το που ξεκινάει η ταινία βλέπουμε το κυνηγητό που εξαπολύεται για να μαζέψουν τους νέους και τις νέες, στην ουσία δεν υπάρχει επιστροφή, είναι μια πορεία προς τον θάνατο. Επιτίθενται στη νεότητα, σε αυτό που έρχεται, στη νέα γενιά, στο φρέσκο, στην καινούργια ζωή.
— Τι πρέπει να ξέρει όποιος θα έρθει να δει την παράσταση;
Ότι περιέχει σκηνές βίας, γυμνό, βιασμούς, βωμολοχία, τις δράσεις της ταινίας. Αυτό είναι το έργο του Παζολίνι.
