Κωνσταντινούπολη, ένα παράδειγμα επισιτιστικής ανθεκτικότητας
Pablo Servigne
Reporterre, 05.06.2020
Ο Pablo Servigne είναι ο συγγραφέας του βιβλίου Nourrir l'Europe en temps de crise (Τρέφοντας την Ευρώπη σε καιρούς κρίσης, εκδ. Babel, 2017), αρχισυντάκτης του τριμηνιαίου περιοδικού για την κατάρρευση Yggdrasil, και συγγραφέας από κοινού των βιβλίων Comment tout peut s'effondrer (Πως όλα μπορούν να καταρρεύσουν, εκδ. Seuil, 2015), Une autre fin du monde est possible ('Ενα άλλο τέλος του κόσμου είναι εφφικτό, εκδ. Seuil, 2018), και L'entraide, l'autre loi de la jungle (Η αλληλοβοήθεια, ο άλλος νόμος της ζούγκλας, εκδ. LLL, 2017).
*
Η υψηλή συνδεσιμότητα των παγκοσμιοποιημένων οικονομιών μας μπορεί να αποτελεί ένα πλεονέκτημα: στην περίπτωση μιας όχι πολύ δραματικής κρίσης (ξηρασία, μερική απεργία, εμπορική εμπλοκή, κακή συγκομιδή ...), θα υπάρχουν πάντα εναλλακτικές αλυσίδες εφοδιασμού για να τροφοδοτήσουν τις πόλεις.
Αντίθετα, σε περίπτωση σοβαρής συστημικής καταστροφής, αυτή η ισχυρή συνδεσιμότητα καταλήγει να είναι αδυναμία: χωρίς εισερχόμενες ροές τροφίμων, μια σύγχρονη πόλη, η οποία εξαρτάται πλήρως από τον εξωτερικό κόσμο, πεθαίνει γρήγορα από την πείνα. 'Εχει ειπωθεί συχνά ότι σε περίπτωση διακοπής της τροφοδοσίας του Παρισιού, η πόλη θα άντεχε μόνο δύο ή τρεις ημέρες με τα υπάρχοντα χαμηλά αποθέματα των καταστημάτων.
Το 1392, η πόλη της Κωνσταντινούπολης αποκόπηκε από τον κόσμο όταν ξεκίνησε την πολιορκία της ο Οθωμανός σουλτάνος Βαγιαζήτ Α'. Η πολιορκία διήρκεσε ... οκτώ χρόνια! Οκτώ χρόνια στη διάρκεια των οποίων δεν προήλθαν καθόλου προμήθειες από έξω. Οι κάτοικοι υπέφεραν, αλλά η πόλη άντεξε. Έπεσε μισό αιώνα αργότερα, κάτω από τις επιθέσεις του Μωάμεθ Β', ο οποίος έβαλε τέλος σε χίλια και πλέον χρόνια βυζαντινής ιστορίας, σηματοδοτώντας έτσι το τέλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Πώς μπόρεσαν οι κάτοικοι να δημιουργήσουν μία τόσο εκπληκτική επισιτιστική ασφάλεια; Ο Σουηδός ιστορικός Stephan Barthel, ειδικός στην αστική επισιτιστική ανθεκτικότητα, περιγράφει λεπτομερώς το αξιοσημείωτο παράδειγμα της Κωνσταντινούπολης. Τελικά, η Ιστορία μας προσφέρει μια σειρά από λύσεις για να οραματιστούμε ανθεκτικές πόλεις... χωρίς ορυκτά καύσιμα!
Από την παγκοσμιοποίηση στην ανθεκτικότητα
Η Κωνσταντινούπολη, η οποία ιδρύθηκε το 330 από τον Μέγα Κωνσταντίνο στην τοποθεσία της αρχαίας πόλης Βυζάντιο (σημερινή Ιστανμπούλ), περιβαλλόταν από θάλασσα και ήταν η αδιαφιλονίκητη καρδιά της αυτοκρατορίας. Τον 6ο αιώνα, είχε φτάσει ήδη τους 500.000 κατοίκους, παρά τους εμφύλιους πολέμους, τις επιδημίες και τις πολιτικές και εμπορικές "επιπλοκές".
Εκτός από έναν πολύ προχωρημένο καταμερισμό εργασίας, η πόλη είχε ένα εντυπωσιακό δίκτυο υδραγωγείων και δεξαμενών νερού, καθώς και έναν ισχυρό στόλο, που την κατέστησε σταυροδρόμι του εμπορίου μεγάλων αποστάσεων. Η κύρια τροφή ήταν το σιτάρι, το οποίο προερχόταν κυρίως από το Δέλτα του Νείλου. Καθώς ήταν ένα σημαντικό ζήτημα ασφάλειας για τους πληθυσμούς, δεν υπήρχε κερδοσκοπία πάνω σε αυτό το βασικό εμπόρευμα: για το ψωμί υπεύθυνη ήταν η διοίκηση, η οποία αποθήκευε μεγάλες ποσότητες σιταριού σε αποθήκες και εξασφάλιζε την δωρεάν καθημερινή διανομή του στον πληθυσμό (στον 4ο αιώνα, 80.000 ημερήσιες μερίδες ψωμιού!).
Από τον έβδομο αιώνα και μετά, τα χτυπήματα που δεχόταν η πόλη ήταν πιο συχνά και πιο σοβαρά. Εκτός από τις κλιματολογικές μεταβολές, τις επιδημίες και τις εμπορικές εμπλοκές, η πόλη είχε να αντιμετωπίσει εμφύλιους πολέμους και συχνές εισβολές (περίπου μια πολιορκία κάθε 65 χρόνια!). Αυτό άλλαξε ριζικά το πρόσωπο της πόλης, όχι μόνο στις οχυρώσεις της, αλλά και στο σύστημα διατροφής της...
Διαθέτοντας ήδη άμεση πρόσβαση στη θάλασσα (για το ψάρεμα), η πόλη απέκτησε μεγάλη αποθηκευτική ικανότητα για τα σιτηρά και το νερό και η παραγωγή τροφίμων έγινε πιο τοπική, διαφοροποιημένη και αυτόνομη. Βασίστηκε σε μερικούς πυλώνες: πολυάριθμοι και ποικίλοι αστικοί κήποι εντός της πόλης, μικρά οικογενειακά και συλλογικά αγροκτήματα πολύ κοντά στην πόλη (οι "οίκοι") και μια εντατική περιαστική ζώνη προστατευμένη από τείχη σε ακτίνα λιγότερο από 2 χλμ. Όλα αυτά παρήγαγαν μία σημαντική ποσότητα οργανικής ύλης (φυτικής, ζωικής και ανθρώπινης) η οποία ανακυκλωνόταν άμεσα επί τόπου, προσφέροντας έτσι ποιοτικά θρεπτικά συστατικά για καλλιέργειες in situ.
Μια διαδοχή από πλήγματα μπορεί να κάνει ένα σύστημα ή έναν οργανισμό πιο ανθεκτικό ... αν έχει το χρόνο να προσαρμοστεί και να αναδιοργανωθεί! Αν όμως τα πλήγματα είναι πολύ γρήγορα ή πολύ βίαια, το σύστημα καταρρέει. Κατά τη διάρκεια οκτώ αιώνων, η Κωνσταντινούπολη δεν κατέρρευσε, έγινε μάλιστα εξαιρετικά ανθεκτική.
Τα μυστικά της αστικής ανθεκτικότητας
Εκτός από τη ριζική μετεγκατάσταση της παραγωγής και την ασφάλεια των περιαστικών ζωνών, το κλειδί για την επισιτιστική ανθεκτικότητα στην Κωνσταντινούπολη ήταν η ποικιλομορφία: ποικιλομορφία των κοινωνικών ομάδων που συνεργάζονταν, των εθνικοτήτων, της παραγωγής και της οργάνωσης (μικροί οικογενειακοί κήποι, αστικά αγροκτήματα, μεγάλοι οπωρώνες κ.λπ.)... 'Ολα αυτά σχημάτιζαν ένα μεγάλο, πολυσύνθετο δίκτυο.
Η γη ανήκε κυρίως στην αριστοκρατία, στα μοναστήρια, στους αγρότες των οίκων, και σε μικρότερο βαθμό στους κατοίκους, συμπεριλαμβανομένων των φτωχότερων, που εξαρτιόνταν σχεδόν αποκλειστικά από τους αστικούς μίνι κήπους τους (ο πλούτος των ελίτ ποερχόταν κυρίως από τις εισαγωγές). Οι αριστοκράτες και τα μοναστήρια συνήθιζαν να νοικιάζουν ή να δανείζουν μεταξύ τους τη γη τους, αλλά και να τη νοικιάζουν στους κατοίκους της πόλης και στους φτωχούς αγρότες, διαμορφώνοντας έτσι ένα περίπλοκο σύνολο κανόνων. Η κατανομή αυτή της γης και η συλλογική διαχείριση των πάρκων, των κοινοτικών και οικογενειακών κήπων, τους οποίους οι ιστορικοί αποκαλούν urban green commons, αποτελούν ένα από τα πιο ουσιαστικά σημεία κάθε αστικής ανθεκτικότητας.
Για τον Stephan Barthel, ο άλλος κύριος πυλώνας της αστικής ανθεκτικότητας είναι η ικανότητα του να διατηρείς και να μεταδίδεις γνώσεις και δεξιότητες στο πέρασμα των αιώνων (για παράδειγμα στην περίπτωση της Κωνσταντινούπολης, σχετικά με την καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς, την μελισσοκομία, το ψάρεμα κ.λπ.). Είναι αυτό που ονομάζει "κοινωνικοοικολογική" μνήμη, η οποία συγκροτείται μέσω της εμπειρίας και της πρακτικής των κρίσεων.
Ποιός όμως σήμερα θυμάται ότι κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι αστικοί κήποι έσωσαν εκατομμύρια ζωές στις βιομηχανικές χώρες, μετά την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930 και κατά τη διάρκεια των παγκόσμιων πολέμων; Το τραγικό είναι ότι έχουμε χάσει την κοινωνικοοικολογική μας μνήμη. Μέσα σε μόλις δύο γενιές, έχουμε γίνει αμνησιακοί.
Ωστόσο, οι αστικοί οικογενειακοί κήποι, τα αντικείμενα που περιέχουν και οι κοινωνικές διεργασίες που επιτρέπουν δεν είναι παρά συλλογικά συστήματα για τη διατήρηση της κοινωνικοοικολογικής μνήμης: σε σχέση με τις ελλείψεις τροφίμων ή με τους τρόπους καλλιέργειας τροφίμων δεδομένων των αστικών περιορισμών.
Οι σύγχρονες πόλεις μας
Τα σύγχρονα αστικά συστήματα διαχείρησης τροφίμων μοιάζουν με την Κωνσταντινούπολη της πρώτης περιόδου... αλλά σε πιο ευάλωτη εκδοχή! Χάρη στα ορυκτά καύσιμα και την παγκοσμιοποίηση, οι ροές τροφίμων έχουν γίνει εξαιρετικά γρήγορες, ρευστές, ομοιογενείς (και επομένως αποτελεσματικές). 'Ο, τι κέρδισαν όμως σε αποδοτικότητα, το έχασαν σε ανθεκτικότητα. Ακόμη χειρότερα, αυτές οι "πρόοδοι" όχι μόνο έχουν διαβρώσει τη συλλογική μας μνήμη και έχουν καταστρέψει περιβάλλοντα διαβίωσης, αλλά έχουν επίσης καταστρέψει τα πολύπλοκα δίκτυα αστικών κήπων και καλύψει με μπετόν την καλύτερη γεωργική γη, που συχνά βρίσκεται σε περιαστικές ζώνες. Όλοι αυτοί οι παράγοντες συνδυάζονται σήμερα για να αυξήσουν σημαντικά τον κίνδυνο της έλλειψης τροφίμων.
Η αστική γεωργία υπήρξε αναπόσπαστο μέρος των πόλεων για χιλιετίες και εξακολουθεί να τροφοδοτεί εκατομμύρια κατοίκους πόλεων σε όλο τον κόσμο. Στις άκρως βιομηχανοποιημένες χώρες, εμφανίζεται ξανά με τη μορφή μικρών αγροοικολογικών κήπων και μεγάλων, κάθετων υπερ-τεχνολογικών αστικών αγροκτημάτων (μη αποδεκτών). Είναι ακόμα ένα μικρό βήμα, αλλά στον αιώνα των καταστροφών που προμηνύεται, αυτό το κίνημα δεν πρέπει να υποτιμηθεί ή να αγνοηθεί με την δικαιολογία ότι είναι μια μανία μικροαστών που αναζητούν το οξυγόνο τους. Πρέπει μάλιστα και να ενισχυθεί. Διακυβεύεται η επισιτιστική ασφάλεια των πληθυσμών.
Η αστική και η περιαστική γεωργία καλύπτει τις βασικές ανάγκες διαβίωσης για τους πιο φτωχούς, ενισχύει τους κοινωνικούς δεσμούς μεταξύ των κατοίκων της πόλης και προφυλάσσει την ψυχική υγεία τους! Πράγματι, είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι η αποκοπή από τον ζωντανό κόσμο αυξάνει τους κινδύνους κατάθλιψης, παχυσαρκίας, άγχους και σχιζοφρένειας και δημιουργεί για το σώμα όπως και για το μυαλό καταστάσεις μόνιμου στρες, μοναξιάς και ανασφάλειας. Για τον Stephan Barthel, "η γεωργική παραγωγή δεν είναι επομένως "το αντίθετο" της πόλης "- όπως υποδηλώνει η σύγχρονη κατανόηση της πολεοδομίας - αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, μία απόλυτη αστική δραστηριότητα."
Τελικά, το μεγάλο μάθημα της Ιστορίας είναι ότι μία πόλη δεν μπορεί να διανοηθεί να αντιμετωπίσει κινδύνους και κλυδωνισμούς εάν αποσυνδεθεί από το περιβάλλον της. Τα κλειδιά της ανθεκτικότητας είναι τα τοπικά και διαφοροποιημένα συστήματα εφοδιασμού, η κοινή πολυώροφη (αυτο) διαχείριση των κοινών αγαθών, οι ήπιες τεχνολογίες (low tech) και τα μεγάλα αποθέματα σε νερό και τρόφιμα. Είναι καιρός να τα βάλουμε όλα αυτά στη θέση τους, γιατί οι δήθεν "συνδεδεμένες" πόλεις μας δεν είναι καθόλου έτοιμες να βιώσουν άλλες πανδημίες ή άλλες συστημικές αναταράξεις. Πέρα από τις καταστροφές, ποιος θα ήταν άραγε ο καλύτερος τρόπος για να κάνουμε μια γενική απεργία να διαρκέσει... οκτώ χρόνια;
Pablo Servigne
Για τα μποστάνια των μικροκαλλιεργητών του Γεντί Κουλέ κάτω από τα τείχη, δείτε ένα άρθρο στο Αλμανάκ που δημοσιεύτηκε το 2016:
Μετά το πάρκο Γκεζί, ανάπλαση μπετόν αρμέ και για τα μποστάνια του Γεντί Κουλέ
Υπάρχουν από την εποχή του Μέγα Κωνσταντίνου
Μτφ. Σ.Σ.
