Το δέντρο με τα κινητά
Eduardo Casais
lundimatin#259, 19.10.2020
Σεπτέμβρης 2020. Σε ένα προάστιο του Σικάγου, κοντά στα καταστήματα της Amazon και της Whole Foods, μιας αλυσίδας παντοπωλείων που έχει ενσωματώσει η Amazon, τα δέντρα ήταν φορτωμένα με περίεργα φρούτα. Όχι τα κόκκινα μήλα του φθινοπώρου όπως θα περίμενε κανείς αυτή την εποχή. Αλλά γυαλιστερά μαύρα smartphone, τα ηλεκτρονικά αυτά gadget που ακόμη και ένα παιδί ξέρει πως δεν φυτρώνουν στα δέντρα. Ποιος θεώρησε αστείο να κρεμάσει κινητά τηλέφωνα μπροστά σχεδόν από τις πόρτες των καταστημάτων; Και γιατί;
Πρόκειται πολύ απλά για ένα νέο επεισόδιο του αγώνα για επιβίωση. Η Amazon και η Whole Foods πραγματοποιούν παραδόσεις μέσω ανεξάρτητων ταχυδιανομέων που εργάζονται χωρίς σύμβαση εργασίας. Ονομάζονται κατ' ευφημισμό "αυτοαπασχολουμένοι". Παίρνουν 18 $ την ώρα για κάθε αποστολή. Πολλοί από αυτούς είχαν προσληφθεί ως προσωρινοί διανομείς για να συμπληρώσουν το εισόδημά τους. 20 Μαρτίου 2020. Η πανδημία Covid-19 έκλεισε εργοστάσια, γραφεία, καταστήματα και διέκοψε τη λειτουργία πολλών μικρών αμοιβόμενων προσωπικών υπηρεσιών. Ο αριθμός εκείνων για τους οποίους αυτά τα λίγα δολάρια έπαψαν να αντιπροσωπεύουν ένα συμπλήρωμα για να αποτελέσουν ένα κανονικό βασικό εισόδημα, αυξήθηκε ραγδαία.
Για να παραδώσει γρήγορα τις "Προσφορές Άμεσης Παράδοσης" στους πελάτες της, η Amazon επιλέγει τον πλησιέστερο ταχυδιανομέα. Οι διαδρομές αυτές μπορούν να καλυφθούν μέσα σε 15 εώς 45 λεπτά. Η διαδικασία βασίζεται σε ένα αυτόματο σύστημα που εντοπίζει τους διαθέσιμους διανομείς σύμφωνα με το σήμα που εκπέμπουν τα κινητά τους και αναθέτει τη διαδρομή σε αυτόν που φαίνεται να είναι πιο κοντά στο κατάστημα. Μία διαφορά του ενός χιλιοστού του δευτερολέπτου μπορεί να είναι καθοριστική. Γνωρίζοντας αυτό, οι διανομείς κρεμούν ένα κινητό στην πόρτα του καταστήματος, απόλυτα συγχρονισμένο με το άλλο που έχουν στην τσέπη τους, με την ελπίδα να προηγηθούν απέναντι στους ανταγωνιστές. Το σύστημα ξεγελιέται, γιατί πιστεύει ότι είναι πολύ κοντά, παρόλο που είναι στην πραγματικότητα μακριά από το κατάστημα. Μερικοί απατεωνίσκοι, που επιδίδονται κι αυτοί στον ξέφρενο αγώνα για το εισόδημα, οσμίστηκαν αμέσως μία καλή ευκαιρία. Ανέλαβαν δράση και κρέμασαν τα δικά τους κινητά τηλέφωνα στα δέντρα του πάρκου που βρίσκονταν στο καλύτερο σημείο. Έτσι, καρπώνονται τις αποστολές τις οποίες παραχωρούν με τη σειρά τους στους διανομείς που αναμένουν την ειδοποίηση. Φροντίζουν να παρακρατούν έτσι μία προμήθεια που μπορεί να φτάσει τα 8 από τα 18 δολάρια την ώρα που καταβάλλει η Amazon.
Η ιστορία αυτή μας δείχνει τι είναι η εργασία σήμερα και πως τα εγγενή της χαρακτηριστικά την καθιστούν μία πλήρη διαστροφή. Φανερώνει αρχικά και τον εκβιασμό στο οποίο υπόκεινται οι άνθρωποι καθώς η ανάγκη επιβίωσης τούς υποχρεώνει να υποβάλλονται στη συντριπτική και αμετάκλητη τυραννία της εξαγοράς της εργατικής τους δύναμης σε οποιαδήποτε τιμή. Ο εκβιασμός είναι τόσο επιτακτικός ώστε καταφέρνει να βλέπουν ορισμένα θύματα στον ίδιο τον φορέα της υποβάθμισής τους, την εργασία, μία μετουσίωση της αρετής, της τιμιότητας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Μεταξύ αυτών των διανομέων, που ξεροσταλιάζουν μπροστά από την πύλη της Amazon, ενώ περιμένουν την υποθετική αποστολή που θα τους αποφέρει μερικά πενιχρά δολάρια, πόσοι δεν αγωνιούν; Πόσοι δεν αισθάνονται οι ίδιοι άθλιοι και ένοχοι επειδή δεν μπόρεσαν να βρουν μία υποτυπώδη δουλειά, επειδή τους λείπει εντελώς η "employability", όπως λένε οι νέοι κοινωνιολόγοι της εργασίας; Δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες αυτοκτονίας που σχετίζονται με την εργασία αυξάνονται σημαντικά σε όλες τις κοινωνικο-επαγγελματικές κατηγορίες.
'Επειτα είναι και η "πραγμοποίηση" του ατόμου, καθώς μεταβάλλεται σε πράγμα-εργαλείο του οποίου η αρχική προσωπικότητα δεν παρουσιάζει πλέον κανένα ενδιαφέρον και ορθά διαγράφεται. Όλα τα συστατικά μέρη της συνείδησης - η μοναδικότητα, η υπερηφάνεια, η αξιοπρέπεια, η συναισθηματικότητα, το ταλέντο, η γνώση, η νοημοσύνη - αλλοτριώνονται συστηματικά το ένα μετά το άλλο στην απόδοση της εργασίας. Για τους μάνατζερ της διανομής της Amazon / Whole Foods, το ιδανικό θα ήταν να απαλλαχτούν από τους κούριερ και να παραδίδουν τα πακέτα τους μέσω drone, άμεσα. Τον Ιούνιο του 2019, ο Jeff Wilke της Amazon ανακοίνωσε ότι ήταν "θέμα μηνών" για να αρχίσει το τελευταίο του μοντέλο drone να παραδίδει πακέτα έως 2,5 κιλά (που αντιστοιχούν στο 75% με 90% του συνόλου των παραδόσεων) σε ακτίνα 25 χμ. και σε λιγότερο από 30 λεπτά. Το σχέδιο αυτό, που ξεκίνησε το 2013, ονομάστηκε Prime Air. Η νέα αυτή υπηρεσία αναμένεται να βελτιώσει σημαντικά την αποτελεσματικότητα της διανομής και θα "οδηγήσει σε μία εξοικονόμηση κόστους που θα μπορούσε να μειώσει τα έξοδα του οργανισμού. Οι μέτοχοι θα επωφελούνταν από μια πιθανή αύξηση των μερισμάτων, ενώ τα ανώτερα στελέχη θα μπορούσαν να ανταμειφθούν για τη δημιουργικότητά τους με μία αύξηση του μισθού τους. Ο αριθμός των χρήσιμων εργαζομένων θα μειωνόταν επίσης, αυξάνοντας περαιτέρω τους συντελεστές αμοιβής." Επιπλέον, το σύστημα "θα συνέβαλε και στην προστασία του περιβάλλοντος" ... - αλλοίμονο, μην ξεχνάμε να σώζουμε και τον πλανήτη!
Ο ανθρώπινος διανομέας, με την αμφίβολη αποτελεσματικότητα και αξιοπιστία, αλλά ωστόσο δαπανηρός και ρυπογόνος, μοιάζει με απολίθωμα σε σχέση με τη ρομποτική παράδοση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο άλλες κολοσιαίες επιχειρήσεις, όπως η Walmart, η Alphabet-Google και η UPS μπήκαν στην κούρσα αυτή, ενώ έχουν εμφανιστεί και εξειδικευμένες εταιρείες όπως η Wings και η Zipline. Γρήγορα, αντικαταστήστε με ρομπότ αυτόν τον άχρηστο ανθρώπινο παλιάτσο!
Εν τέλει, η ιστορία μας αυτή καθιστά σαφή τη φύση της εργασίας ως ένα απλό αγαθό που φέρει μία αξία, και που αγοράζεται έναντι χρημάτων και πωλείται έναντι χρημάτων. Ουσία της είναι η προφανής παρουσία του χρήματος εν όψει μιας ανταλλαγής. Αυτή η εργασία-εμπόρευμα, αν και παραμένει ισοπεδωτική, δεν είναι πλέον ο κόπος του σκλάβου ή ο μόχθος των δουλοπάροικων. Διατηρεί την ίδια απαίτηση μιας διαρκούς και μακρόπνοης προσπάθειας, το ίδιο μικρόβιο του σωματικού και ψυχικού πόνου. Αλλά αυτό είναι μόνο το υπόβαθρο μιας κυρίαρχης άϋλης ιδιότητας. Μία απλή αλγεβρική σχέση μεταξύ παραγόντων παραγωγής. Μία οντότητα που χρησιμεύει στον υπολογισμό του κόστους, των τιμών και των περιθωρίων κέρδους. Είναι μία αφηρημένη εργασία που δεν έχει πλέον καμία σχέση με αυτήν τη χειροπιαστή χειρονακτική εργασία - και του μυαλού, θα μπορούσα να προσθέσω - για την οποία οι Πατέρες της Εκκλησίας έλεγαν ότι χρησιμεύει στην ανύψωση της καρδιάς προς τον Θεό.
Οι μικροί καρχαρίες που κρεμούν τα κινητά τους στα δέντρα με σκοπό να "κλειδώσουν" την ανάθεση των αποστολών, ξέρουν πολύ καλά τι είναι πραγματικά ο διανομέας. Όχι πλέον ένα άτομο. Ούτε καν ένας εργαζόμενος. Αλλά πολύ απλά μία προμήθεια 8 δολαρίων. Του αγοράζουν δέκα διαδρομές για εκατό δολάρια και τις πωλούν στην Amazon για εκατόν ογδόντα. Καθαρό αποτέλεσμα: ογδόντα δολάρια στην τσέπη, και ένα κέρδος της τάξης του 45%.
Όπως το χαρτί πάνω στο οποίο τυπώνεται το χαρτονόμισμα, ο εργαζόμενος δεν είναι τίποτα άλλο εκτός από φορέας ενός συγκεκριμένου χρηματικού ποσού. Με μια τεράστια διαφορά ωστόσο. Το χαρτονόμισμα διατηρεί την αξία του ακόμη κι αν είναι ξεχασμένο στο βάθος του συρταριού. Αντίθετα, η εργασία δεν έχει απολύτως καμία αξία παρά μόνο αν ανταλλάσσεται. Χωρίς ανταλλαγή, μηδενική αξία. Γι' αυτό ακριβώς ο εκβιασμός της ανεργίας ασκεί τέτοια πίεση στον εργαζόμενο.
Ο συγκερασμός της φιλελεύθερης ιδέας με την εκβιομηχάνιση
Πάνω από τη λέξη εργασία και τα παράγωγά της αιωρείται μια προσεκτικά διατηρούμενη ασάφεια. Ένας συνασπισμός συμφερόντων αγωνίζεται να προσδώσει στην κυρίαρχη ιδεολογία ένα ηθικό, φιλοσοφικό και πολιτιστικό θεμέλιο. 'Οχι μόνο επειδή πρέπει να έχεις πάντα δίκιο, αλλά κυρίως για να αποτρέπεται η συζήτηση, να αποφεύγεται ένα ενώπιος ενωπίου με δυνητικά δυσάρεστα αποτελέσματα. Με κάθε τρόπο και με κάθε επιχείρημα.
Τα φιλοσοφικά επιχειρήματα. Πώς τολμάμε να μεμφόμαστε την εργασία, όταν αυτή ακριβώς χαρακτηρίζει τον άνθρωπο; Μήπως δεν είναι η ανθρώπινη ικανότητα του μόχθου που κάνει τον άνθρωπο να διαφέρει από το ζώο; Δεν τον αποκαλούμε homo faber; Γιατί θέλετε να εμποδίσετε τον άνθρωπο να εξυψωθεί πάνω από την κατάσταση του ζώου μέσω της εργασίας, αυτής της ευγενούς δραστηριότητας του μυαλού και των χεριών;
Τα θρησκευτικά επιχειρήματα. Θα κερδίσεις το ψωμί σου με τον ιδρώτα σου. Όποιος δεν θέλει να εργαστεί δεν δικαιούται να φάει. Κλπ., κλπ.
Τα πρακτικά επιχειρήματα. Ο φούρναρης πρέπει να ψήνει το ψωμί, η σερβιτόρα να συνεχίζει να μας σερβίρει την μπύρα, ο υδραυλικός να ξεβουλώνει το νεροχύτη, ο οδοκαθαριστής να μαζεύει τα σκουπίδια. Διαφορετικά, σε τι χάος θα βυθιζόμασταν; Οι υπάλληλοι καθαριότητας αναφέρονται συχνά από τα αποστολικά θετικά πνεύματα της εργασίας. Σπάνια ακούμε να αναφέρονται στους χρηματιστές ή στους αρχιεπίσκοπους, στους υπουργούς ή στους αρχηγούς κομμάτων. Κάτι που μπορεί να σημαίνει ότι ο πρώτος τυχών μπορεί κάλλιστα να ασκεί τα καθήκοντα του μεσίτη, του υπουργού, του πρέσβη, αλλά ότι η ρίψη των οικιακών σκουπιδιών σε ένα κέντρο αποκομιδής είναι πέρα από τις φυσικές και πνευματικές του ικανότητες.
Και τέλος, τα επιστημονικά επιχειρήματα. Οι πρώτοι οικονομολόγοι τοποθέτησαν την εργασία εκεί όπου θα έπρεπε να είναι σύμφωνα με τους κατέχοντες, δηλαδή ανάμεσα στους στερημένους φτωχούς. Αν κυριαρχεί η αφθονία, η εργασία γίνεται πολύ ακριβή και σπάνια, επειδή οι φτωχοί σκέφτονται μόνο να γεμίσουν την κοιλιά τους και να βρέξουν το λαιμό τους. Εκ των πραγμάτων, οι φτωχοί πρέπει να εργάζονται σκληρά, να ρίχνονται όλοι στη δουλειά, και να τιμωρούνται οι τεμπέληδες με την εργασία, πρέπει να είναι εργατικοί, ανθεκτικοί, εγκρατείς και να θεωρούν την εργασία και τη βιομηχανία ως καθήκον τους απέναντι στον Θεό, όπως έλεγε ο Petty. Από τα πρώιμα στάδια της οικονομικής επιστήμης, τα μεγάλα ονόματά της δεν έπαψαν να ενισχύουν και να επεξεργάζονται τα επιχειρήματα εκείνα που στόχο έχουν να καταστήσουν την εργασία ως τη φυσική, απαραίτητη και μη αναστρέψιμη κατάσταση του φτωχού.
Αυτές οι σχολαστικότες αποσκοπούν στο να εντυπωθεί η ιδέα ότι η εργασία είναι εργασία, τελεία και παύλα. Οποιαδήποτε μορφή μόχθου ταυτίζεται έτσι με την εργασία. Ο μόχθος του δούλου και του απελευθερωμένου σκλάβου που δραστηριοποιούνται στα χωράφια ή στα "εργαστήρια" της αρχαιότητας. Ο μόχθος του δουλοπάροικου του Μεσαίωνα. Ο μόχθος του μαθητευόμενου και του τεχνίτη των μεσαιωνικών συντεχνιών και της σύγχρονης εποχής. Ο μόχθος του σκλάβου στην Αμερική. Ο μόχθος του "indentured servant" του 18ου αιώνα. Ο μόχθος των εργατών στις μανιφατούρες. Και ακόμα ο μόχθος του ελεύθερου μισθωτού εργαζομένου. Ο μόχθος του εργάτη της οικιακής βιοτεχνίας. Ο μόχθος των εργαζομένων στη γραμμή συναρμολόγησης στα εργοστάσια του 19ου και του 20ού αιώνα. Ο μόχθος των εργαζομένων στα αυτοματοποιημένα εργοστάσια και των υπαλλήλων σύγχρονων γραφείων που βασίζονται στην πληροφορική. Όλες οι μορφές μόχθου θα ήταν απλούστατα συνώνυμο της εργασίας. Λοιπόν, γιατί θα πρέπει να μουρμουρίζουμε, αφού πάντα υπήρχε και θα υπάρχει πάντα; Αν είχε πάντα τις λιγότερο συμπαθητικές, ακόμη και τις δυσάρεστες μικρές της πλευρές, τις οποίες και πρόκειται να διατηρήσει πάντα, θα παραμείνει ωστόσο η μόνη οδός για τον άνθρωπο για τη χειραφέτησή του, την ανάπτυξή του, την εκπλήρωσή του και την πρόοδό του, όπως και για την κοινωνία.
Πόσο φτωχοί ισχυρισμοί! Η εργασία είναι ένα πρόσφατο γεγονός, που γεννήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα από τη σύζευξη δύο νέων γονέων. Τον φιλελεύθερο άνεμο του Διαφωτισμού που φύσηξε ιδιαίτερα πάνω στη Γαλλική Επανάσταση. Και την ζωτική ανάγκη για εργατικά χέρια που χρειάζονταν τα εργοστάσια της βιομηχανικής επανάστασης για να λειτουργήσουν. Δεν υπήρχε πριν. Δημιουργήθηκε από τον βιομηχανικό καπιταλισμό.
Πριν τη βιομηχανική επανάσταση, η κοινωνία ήταν δέσμια ενός συστήματος προνομίων, φόρων και περιορισμών. Ήταν ένα εμπόδιο για τις ουσιαστικές ελευθερίες που δεν επέτρεπε ένα μίνιμουμ αστικής, δικαστικής και φορολογικής ισότητας, που ήταν απαραίτητη για την οικονομική και κοινωνική πρόοδο των πληθυσμών. Φυσικά, η κοινωνική οργάνωση δεν ήταν διόλου ομοιόμορφη σε όλη την Ευρώπη, ούτε καν εντός των συνόρων μιας μόνο χώρας. Ωστόσο, κατά γενική παραδοχή, το σύστημα των συντεχνιών ήταν εκείνο που κυριαρχούσε στον τότε κόσμο της εργασίας.
Οι επαγγελματικές συντεχνίες προστάτευαν αποτελεσματικά τους μάστορες-αφεντικά απέναντι στους άρχοντες, την αυλή και την Εκκλησία, αφενός, και αφετέρου απέναντι στον αθέμιτο ανταγωνισμό από άλλους μάστορες και ελεύθερους εργάτες. Θεωρητικά τουλάχιστον, προστάτευαν επίσης τους μαθητευόμενους και τους τεχνίτες, ρυθμίζοντας τις αμοιβές, τις ώρες εργασίας, τις αργίες, τη διαιτησία για την επίλυση των διαφορών και τη διαδικασία απόκτησης προσόντων για την ανέλιξη στο επάγγελμα. Μία, οπωσδήποτε, εύθραυστη προστασία απέναντι σε παρεμβάσεις του κράτος και της Εκκλησίας. Το 1666, ο Βασιλιάς Λουδοβίκος 14ος ζήτησε από τον Αρχιεπίσκοπο του Παρισιού να καταργήσει περίπου είκοσι δημόσιες αργίες, ημέρες αργίας που φυσικά δεν θα πληρώνονταν - εξακολουθούν ωστόσο και υπάρχουν άλλες τριάντα δύο μέσα στο χρόνο, εκτός από τις Κυριακές. Στην Αγγλία, το κράτος αντικαθιστά τις συντεχνίες για να ρυθμίσει την πρόσβαση στα επαγγέλματα, να θέσει όρια στους μισθούς, να περιορίσει τις αλλαγές επαγγέλματος, να αναγκάσει τους ανέργους να καλλιεργήσουν τη γη και, στην ουσία, να παρέχει στη γεωργία το εργατικό δυναμικό που της έλειπε.
Οι συντεχνιακοί κανόνες ήταν ελαττωματικοί, ιδίως όσον αφορά τις καταχρήσεις των αφεντικών. Το μοναδικό μέσο άμυνας που απέμενε στους τεχνίτες ήταν η απεργία, παρότι αυτή απαγορεύεται και καταστέλλεται αυστηρά, ή η ένταξη στις "συντροφικότητες". Επρόκειτο για παράνομες, ενίοτε και αγωνιστικές ενώσεις αλληλοβοήθειας, εύρεσης εργασίας, μέριμνας, αλληλοπληροφόρησης, και αποκλεισμού κακών αφεντικών. Αν και καταδιώκονταν από την Εκκλησία που τις κατηγορούσε για ιεροσυλία, και από την αστυνομία που τις θεωρούσε ανατρεπτικές, οι εργατικές αυτές συντροφικότητες, των οποίων το δίκτυο επεκτεινόταν παντού, ιδίως στην επαρχία, παρέμειναν δραστήριες ως τα τέλη του 19ου αιώνα., παρά τις προσπάθειες της εξουσίας να τις εξουδετερώσει μέσω του φόβου. Ξεπεράστηκαν με την εξάπλωση της εκβιομηχάνισης και τη νομιμοποίηση των συνδικαλιστικών οργανώσεων.
Αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό το προβιομηχανικό καθεστώς ελάχιστα ευνόησε την ανάπτυξη τόσο των πλούσιων αφεντικών-βιοτεχνών όσο και των πρώτων βιομηχανικών μονάδων. Για να διασφαλιστεί η λειτουργία των νέων κλάδων της υφαντουργίας, κλωστοϋφαντουργίας, σιδηρουργίας, ταπητουργίας, υαλουργίας, κεραμουργίας, χαρτοβιομηχανίας, όπως και των ορυχείων, χρησιμοποιήθηκε ένα πολυάριθμο εργατικό δυναμικό, χωρίς προσόντα, το οποίο θα έπρεπε να υποτάσσεται αποκλειστικά στις βουλές του αφεντικού-βιομηχάνου. Το κράτος και οι συντεχνίες δεν θα έπρεπε να παρεμβαίνουν. Το πνεύμα του Διαφωτισμού ενίσχυε αυτήν την άποψη. Προβάλλοντας την υπεροχή του ορθολογισμού, της προόδου και της ελευθερίας απέναντι στις δεισιδαιμονίες, την ακινησία και τους περιορισμούς της απόλυτης εξουσίας, οι φιλόσοφοι παρείχαν στην ανερχόμενη αστική τάξη το ιδεολογικό θεμέλιο που χρειαζόταν.
Έτσι, το 1791, η γαλλική συντακτική συνέλευση επέκτεινε σε όλους τους τομείς την ελευθερία παραγωγής που ήταν ήδη σε ισχύ στη γεωργία. Ο νόμος Allarde του Μαρτίου 1791 κατήργησε τις συντεχνίες και το καθεστώς των μαστόρων, καθώς και τις μανιφατούρες με προνόμια. Ο μόνος νόμος που πρέπει τώρα να διέπει την παραγωγή, τους μισθούς και τις τιμές θα είναι ο γυμνός νόμος της προσφοράς και της ζήτησης.
Οι "λαός", μία λέξη που χρησιμοποιούσαν οι αριστοκράτες και η αστική τάξη για να ονομάσουν την τάξη των κατώτερων, παρέμεινε προσκολλημένος στο παλιό σύστημα το οποίο, όπως και να έχει, διασφάλιζε σε κάποιο βαθμό τις συνθήκες ύπαρξής του. Συνασπισμοί εργατών εμφανίστηκαν για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Η αστική τάξη το έλαβε σοβαρά υπόψη της και, ήδη από τον Ιούνιο του 1791, τακτοποίησε την υπόθεση με το νόμο Le Chapelier που απαγόρευε στους εργαζόμενους να συνασπίζονται, να απεργούν, και να προβαίνουν σε όλους αυτούς τους "παραλογισμούς για τα υποτιθέμενα κοινά συμφέροντά τους". Η ελευθερία της εργασίας υπερίσχυσε της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι. Οι εργαζόμενοι και οι τεχνίτες τέθηκαν τελικά στη διακριτική ευχέρεια των εργοδοτών. Ο Camille Desmoulins ενθουσιάστηκε: "Κατάστημα θα έχει όποιος δύναται. Ο μάστορας-ράφτης, ο μάστορας-τσαγκάρης, ο μάστορας-κουρέας θα κλάψουν· αλλά οι παραγιοί θα χαρούν και θα φωτιστούν οι σοφίτες." Ο νόμος Le Chapelier "αποτέλεσε για τον βιομηχανικό καπιταλισμό ένα αποτελεσματικό μέσο ανάπτυξης."
Τώρα που ο θριαμβεύων φιλελευθερισμός κατήργησε όλα όσα εμπόδιζαν τον πολλαπλασιασμό των μεγάλων εργαστηρίων, μανιφακτούρων και εργοστασίων, η ζήτηση για εργασία αυξάνεται. Για να καλυφθεί η ανάγκη, είναι απαραίτητο να δημιουργηθεί ένα πλήθος αιτούντων εργασία, δυνητικών ελεύθερων μισθωτών εργαζομένων. Έτσι, στην Αγγλία, η διαδικασία των "enclosures" δημιούργησε ένα πλήθος ακτημόνων που τροφοδότησαν τις βιομηχανίες του βορρά της χώρας σε εργατική δύναμη κατά την πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης. Εκεί όπου η δουλεία εξακολουθούσε να υφίσταται και γινόταν τροχοπέδη στην παροχή εργατικής δύναμης στη νεοσύστατη βιομηχανία, το κράτος την κατήργησε: στη Δανία το 1788, στην Πρωσία το 1807, στη Βοημία το 1781/1848, στη Ρωσία το 1861.
Η "βιομηχανική επανάσταση συνοδεύτηκε από μία απότομη αύξηση του απόλυτου και του σχετικού αριθμού των μισθωτών, των εργαζομένων [...] Μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι κατά μέσο όρο οι μισθωτοί δεν αντιπροσώπευαν περισσότερο, και συχνά πολύ λιγότερο από το 20 έως 25 τοις εκατό του ενεργού πληθυσμού στις παραδοσιακές ευρωπαϊκές κοινωνίες. Ωστόσο, προς τα μέσα του 19ου αιώνα, οι μισθωτοί αντιπροσώπευαν ήδη περισσότερο από το 60% του ενεργού πληθυσμού σε βιομηχανοποιημένες χώρες όπως η Αγγλία και το Βέλγιο. Επομένως, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η εργατική τάξη είναι προϊόν της βιομηχανικής επανάστασης" (Paul Bairoch).
Ο Μαρξ, το 1867, περιέγραφε τη γέννηση της ελεύθερης εργασίας με ξεκάθαρους όρους. "Οι επιχειρηματίες καπιταλιστές, αυτοί οι νέοι ισχυροί, δεν είχαν ανάγκη να εκτοπίσουν μόνο τους μαστόρους των επαγγελμάτων, αλλά και τους φεουδαρχικούς κατόχους των πηγών του πλούτου. Η έλευσή τους παρουσιάζεται από την άποψη αυτή ως αποτέλεσμα μιας νικηφόρας πάλης ενάντια στην εξουσία των ευγενών και των εξοργιστικών τους προνομίων, και ενάντια στο συντεχνιακό καθεστώς λόγω των εμποδίων που έθετε στην ελεύθερη ανάπτυξη της παραγωγής και την ελεύθερη εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο [...] Όσον αφορά τον εργαζόμενο, τον άμεσο παραγωγό, για να μπορεί να διαθέτει τον ίδιο του τον εαυτό, έπρεπε πρώτα να απαγκιστρωθεί από τη γη ή να πάψει να υποτάσσεται σε άλλο άτομο· δεν θα μπορούσε να πλέον να πουλάει ελεύθερα την εργασία του, φέρνοντας το εμπόρευμά του παντού όπου θα έβρισκε αγορά, αν δεν ξέφευγε από το καθεστώς των συντεχνιών, με τους όρκους τους, τους κανόνες μαθητείας τους, κ.λπ. Το ιστορικό κίνημα που μετατρέπει τους παραγωγούς σε μισθωτούς παρουσιάζεται ως απελευθέρωσή τους από τη δουλεία και τη βιοτεχνική ιεραρχία. Από την άλλη πλευρά, αυτοί οι απελευθερωμένοι γίνονται πωλητές του εαυτού τους μόνο αφού χάσουν όλα τα μέσα παραγωγής τους και όλες οι εγγυήσεις ύπαρξης που προσέφερε η παλιά τάξη πραγμάτων."
[...]
Η ίδια η κριτική σκέψη αδυνατεί να θίξει τη διεστραμμένη ουσία της εργασίας. Ένας Αμερικανός ανθρωπολόγος [εννοεί τον David Graeber - σ.σ.] δημοσίευσε το 2018 ένα δοκίμιο, το οποίο έγινε διεθνής επιτυχία, με τίτλο "τα ηλίθια επαγγέλματα". Επέκτεινε τον καμβά ενός άρθρου του 2013 στο οποίο παρατηρούσε δύο διασταυρούμενες τάσεις. Τη φθίνουσα πορεία της παραγωγικής γεωργικής, βιομηχανικής απασχόλησης και των υπηρεσιών. Και την παράλληλη άνοδο των μη παραγωγικών, άχρηστων, ακόμη και επιβλαβών θέσεων εργασίας, ανώφελων ακόμη και στα μάτια αυτών που τις κατέχουν: μεσίτες, δικηγόροι επιχειρήσεων, τηλεπωλητές, υπεύθυνοι επικοινωνίας, σύμβουλοι. Μία πληθώρα επαγγελμάτων άχρηστων όσο και καλοπληρωμένων.
Ο συγγραφέας αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν ο καπιταλισμός, η βασιλεία του homo oeconomicus που αναζητά αδιάκοπα τη βελτιστοποίηση των κερδών, να μπορεί όχι μόνο να ανέχεται αλλά και να προωθεί την ύπαρξη περιττών εργασιών; Δεν υποτίθεται πως ακριβώς αυτή τη σπατάλη εξαλείφουν οι νόμοι της αγοράς και του ελεύθερου ανταγωνισμού; Καλό ερώτημα. Ωστόσο, ο συγγραφέας δεν αναρωτιέται εάν αυτό που θεωρεί ο ίδιος άχρηστο ή περιττό, είναι εξίσου άχρηστο ή περιττό για τον μέτοχο ή την εξουσία. Τον πρώτο δεν τον αφορά τόσο το προϊόν που κατασκευάζει η εταιρεία όσο η αύξηση της αξίας των τίτλων που κατέχει, ακόμη κι αν αυτό συνεπάγεται τη διάλυση του παραγωγικού συστήματος. Όσο για την εξουσία, επιστρατεύει όλες τις δυνατές απάτες για να αποτρέψει και να εξουδετερώσει την παραμικρή ένδειξη διαφωνίας.
Είναι ξεκάθαρο ότι δεν θα καταφέρουμε να αλλάξουμε την ουσία και τη συμπεριφορά του κοινωνικοοικονομικού συστήματος που γέννησε αυτά τα ηλίθια επαγγέλματα, αποκαθιστώντας τις δουλειές των "αληθινών εργαζομένων, εκείνων που παράγουν πράγματα", ή καταφέρνοντας "να εργαζόμαστε μόνο τρεις ή τέσσερις ώρες την ημέρα", όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας αυτός. Το σύστημα θα συνεχίσει να τα δημιουργεί, και να απαλλάσσεται συγχρόνως με απάθεια από ολόκληρες φουρνιές από παρόμοια παρωχημένα επαγγέλματα, στη θέση των οποίων θα έρθουν πάλι άλλα.
Στο τιμόνι του αυτοκινήτου του ή του ποδηλάτου του, ο ανεξάρτητος διανομέας στην υπηρεσία της Amazon κάνει μία "αληθινή δουλειά". Ίσως εργάζεται μόνο "τρεις ή τέσσερις ώρες την ημέρα", αλλά, αντί να χαίρεται, θλίβεται γιατί δεν του είναι αρκετό για να ζήσει. Παρ' όλα αυτά, είναι όντως μία ηλίθια δουλειά. Ακόμη χειρότερα, είναι μία ελεύθερη μισθωτή εργασία, είναι η γυμνή ανταλλαγή της εργατικής δύναμης ως εμπόρευμα έναντι χρημάτων. Είναι σίγουρο ότι ο διανομέας νιώθει την κενότητα, την επισφάλεια, τη δυστυχία και την ταπείνωση. Θα του μείνει μία γλυκιά γεύση στο στόμα: κέρδισε την πληρωμή της αποστολής του! Αλλά και μια πικρία: τι αθλιότητα να πρέπει να καταντάς έτσι!
Δεν φαίνεται να έχουμε μάθει πολλά από τα μέσα του 20ού αιώνα. Ένας επιφανής ερευνητής, μετά από μια σχολαστική έρευνα γύρω από την εργασία στη μεταπολεμική περίοδο, σημειώνει τα εμπόδια στα οποία προσκρούει η ανθρώπινη ολοκλήρωση μέσα από την εργασία. Και καταδεικνύει ορισμένες διεξόδους. Μία γενικευμένη και ευέλικτη μάθηση, που θα στηρίζεται σε θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις. Η δυνατότητα εναλλαγής στο χώρο της εργασίας, η ποικιλία των εργασιών πρέπει να επιτρέψει στον εργάτη να κατανοήσει "την κοινωνική αξία της εργασίας του. Πρέπει να υπάρχει συνεργασία, ακόμη και ταύτιση, ανάμεσα σ' αυτόν και τους συντρόφους του, ανάμεσα σ' αυτόν και την εταιρεία." Είναι απαραίτητο να προχωρήσουμε "στην αναβάθμιση των εξειδικευμένων εργασιών σε μια μικρή ομάδα παραγωγής, όπου ο εργαζόμενος θα νιώθει πλήρες μέλος, καθώς θα ενημερώνεται συνέχεια για την πρόοδό της και θα μετέχει στη διαχείρησή της."
Την ίδια εποχή, κάποιοι σύμβουλοι πωλούσαν στις εταιρείες συνταγές διαχείρισης που κυμαίνονταν από τις προτάσεις του Herzberg για μία πιο ενδιαφέρουσα εργασία και την παροχή κινήτρων μέσα από την ίδια την εργασία, ως την πυραμίδα των αναγκών του Maslow, τη θεωρία Y του McGregor, τις ομάδες ευαισθητοποίησης του Argyris ή το μοντέλο των αυτόνομων ομάδων στο εργοστάσιο της Volvo στο Kalmar. Όλα αυτά με τον διακηρυγμένο στόχο να κάνουν την εργασία "αληθινή" εργασία, ή τουλάχιστον για να πειστούν οι εργαζόμενοι ότι έτσι είναι. Όλα αυτά στον απόηχο της παλιάς φόρμουλας του Jean Bodin: "πλούτος είναι μόνο οι άνθρωποι", που αναβαθμίστηκε στη ρήση "άνθρωπος, το πιο πολύτιμο κεφάλαιο." Όλα αυτά για να οδηγήσουν, το 2018, στην καταπληκτική διαπίστωση των ηλίθιων επαγγελμάτων και την έκκληση, ακόμη μία, για την αποκατάσταση της "αληθινής εργασίας"! Τι πρόοδος!
Είναι διαστροφή να πιστεύουμε ότι υπάρχει "αληθινή" εργασία που αντιτίθεται στην ηλίθια δουλειά και ότι, εάν μειώναμε τον χρόνο εργασίας σε "τρεις ή τέσσερις ώρες", θα ξεμπερδεύαμε. Τέτοιες ιδέες θα στραφούν αμετάκλητα εναντίον του εργαζόμενου και στο τέλος θα τον συνθλίψουν. Πρέπει να το επαναλάβουμε: η εργασία είναι η γυμνή ανταλλαγή της εμπορευματοποιημένης εργατικής δύναμης έναντι χρημάτων. Η φύση της εργασίας, η διάρκεια της δράσης, το μέγεθος της αμοιβής, το εργασιακό περιβάλλον και η πρακτική χρησιμότητα του προϊόντος που προκύπτει αποτελούν περιττές λεπτομέρειες που δεν αλλάζουν τη φύση της συναλλαγής. [...]
Eduardo Casais
Μτφ. Σ.Σ.
Το πλήρες άρθρο (στα γαλλικά) δημοσιεύεται εδώ:
"Le travail, il faut l'abattre"
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ:
