Στο όνομα όλων των αγίων του Μαρόκου
Αναζητώντας μία ξεχασμένη εβραιο-μουσουλμανική αδελφοσύνη
Jean Stern
Orient XXI, 03.12.2021
Η σκηνοθέτιδα Simone Bitton επιστρέφει στo Μαρόκο, τη χώρα καταγωγής της, και σε ένα ντοκιμαντέρ ακολουθεί τα ίχνη των τάφων των εβραίων αγίων, που συχνά τιμούνται κι από τους μουσουλμάνους. Από την απομακρυσμένη ύπαιθρο μέχρι τα αστικά νεκροταφεία, η ταινία της αποφεύγει τη θρησκευτικότητα προς όφελος της ανθρωπιάς.
Ziyara (2020), γαλλο-μαροκινή ταινία της Simone Bitton.
Υπάρχουν μερικές φορές ταινίες που, φαινομενικά, χωρίς πολλά λόγια, αγγίζουν ένα οικείο κομμάτι της ύπαρξης, αναμνήσεις, αισθήσεις, φευγαλέες στιγμές, όλα σε χαμηλή ένταση. Τις περισσότερες φορές αφορούν σκόρπιες οικογενειακές ιστορίες, αναμνήσεις μιας χαμένης εποχής. Όπως στην περίπτωση της Ziyara, της νέας ταινίας μεγάλου μήκους της ντοκιμαντερίστριας Simone Bitton, που μας οδηγεί στα σκονισμένα μονοπάτια και τις κακοτράχαλες διαδρομές των ξεχασμένων τάφων των Εβραίων αγίων του Μαρόκου. Πέρα από αυτό, η σκηνοθέτης ακολουθεί τα χνάρια της δικής της οικογενειακής ιστορίας και σκιαγραφεί πιο γενικά τους ιουδαϊκούς-αραβικούς θρύλους του βασιλείου. Η μελαγχολία είναι ίσως ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα που μπορείς να μοιραστείς, και σε αυτό το ντοκιμαντέρ αντιστρέφει τους όρους, δείχνοντας έναν κόσμο που εξαφανίστηκε, αλλά και τι θα μπορούσε να μας εμπνεύσει σήμερα, σε ένα αρκετά ζοφερό παγκόσμιο περιβάλλον.
Ziyara σημαίνει στα αραβικά προσκύνημα, αλλά στο Μαρόκο έχει αποκτήσει άλλη σημασία: η επίσκεψη σε αγίους, στην προκειμένη περίπτωση σε εκατοντάδες ραβίνους, οι τάφοι των οποίων βρίσκονται στις τέσσερις γωνιές της χώρας, ακόμη και στην πιο απομακρυσμένη ύπαιθρο, όπου μουσουλμάνοι και Εβραίοι ζούσαν μαζί φτωχικά και χωρίς να ερίζουν για την θρησκευτική τους πίστη. Μάγοι, πρακτικοί ιατροί, καμπαλιστές, ο αριθμός τους ξεπερνούσε τους 650 στο Μαρόκο, μεταξύ των οποίων και 150 κοινοί άγιοι, δηλαδή κοινοί και για τις δύο θρησκείες. Συχνά προστατευμένοι από απλούς ασβεστωμένους θόλους, οι τάφοι τους ήταν τόποι προσκυνήματος, και εξακολουθούν να υφίστανται, αν και λιγότερο. 'Οσοι επωμίστηκαν τη φροντίδα τους - συχνά γυναίκες - είναι οι ύστατοι μάρτυρες μιας αρχαίας ιστορίας, καθώς οι περισσότεροι Μαροκινοί Εβραίοι εγκατέλειψαν τη χώρα τη δεκαετία του 1950. Για ένα σπίτι ή για μια συμβολική πληρωμή, διατηρούν τη φλόγα ζωντανή, τη φλόγα που ενέπνευσε στη Simone Bitton μια ταινία που αναδεικνύει το βαθύ σεβασμό τους προς αυτούς τους αγίους, ακόμη και αν ανήκουν σε άλλη θρησκεία.
Κάποιοι ακολουθούν και πάλι τους προσκυνηματικούς δρόμους και έρχονται από τη Γαλλία, το Ισραήλ και μερικές φορές από πιο μακριά ακόμη, για να ανακαλύψουν ξανά κομμάτια μιας ιστορίας που είναι θρησκευτική όσο και κοινωνική. Όπως η Simone Bitton, η οποία μεγάλωσε στο Μαρόκο πριν φύγει και ζήσει ξανά εκεί εν μέρει. Τα γυρίσματα της Ziyara αποτέλεσαν εξάλλου μια ευκαιρία και για την ίδια να ανακαλύψει ξανά τη γλώσσα της παιδικής της ηλικίας, την Darija, τη μαροκινή αραβική διάλεκτο που νόμιζε ότι είχε ξεχάσει εντελώς. "Η μαροκινή γλώσσα μου είναι διανθισμένη με γαλλικές, ισπανικές και μεσανατολικές λέξεις, είναι λίγο σπασμένη, αλλά είναι δική μου και δεν αφήνει καμία αμφιβολία για την αρχική μου ταυτότητα", εξηγεί η Simone Bitton. "Μόλις ανοίξω το στόμα μου, οι άνθρωποι ξέρουν από πού προέρχομαι και μπορούν να μαντέψουν σχεδόν τα πάντα για το παρελθόν μου, χωρίς να χρειάζεται να τους το εξηγήσω. Μαντεύουν ότι έφυγα από εκεί παιδί, ότι έζησα στο Ισραήλ, μετά στη Γαλλία, αλλά ότι το Μαρόκο είναι το παιδικό μου τοπίο, ότι από εκεί έχτισα τον εαυτό μου πριν υποδεχτώ άλλες ταυτότητες μέσα μου και ότι τίποτα δεν μπορεί ποτέ να το αλλάξει αυτό, και τόσο το καλύτερο άλλωστε".
Ο σκηνοθέτιδα μας οδηγεί στους τάφους των αγίων σε απομονωμένα και συχνά πάμφτωχα χωριά, στα μεγάλα εβραϊκά νεκροταφεία πόλεων όπως η Καζαμπλάνκα ή το Σαλέ, σε συναγωγές και μικρά μουσεία. Οι άνδρες και οι γυναίκες που την ξεναγούν είναι όλοι μουσουλμάνοι, αλλά χωρίς καθόλου θρησκευτικές προκαταλήψεις, αντίθετα, είναι περήφανοι που δείχνουν ξεχασμένα μέρη, που αφηγούνται χαμένους θρύλους. Οι τάφοι είναι όμορφοι, λιτοί, μαυσωλεία για εξαιρετικά ευσεβείς ανθρώπους. Υπάρχει πολύ καθαρό συναίσθημα στην ταινία, αλλά αποφεύγει μία μακάρια θρησκευτικότητα. Το θέμα της είναι η μετάδοση της μνήμης και όχι η σχέση με το θείο.
Οι προηγούμενες ταινίες της Simone Bitton, το Wall το 2004 και η Rachel το 2009, πραγματεύονταν το ίδιο θέμα. Η πρώτη αφορούσε την κατασκευή του "διαχωριστικού τείχους" και τις συγκεκριμένες συνέπειές του στο ηθικό και πολιτικό τοπίο του Ισραήλ και της Παλαιστίνης· η δεύτερη αφηγήθηκε την ιστορία του θανάτου, το 2003, μιας νεαρής διεθνούς ακτιβίστριας στη Γάζα, η οποία καταπλακώθηκε από ισραηλινή μπουλντόζα ενώ διαμαρτυρόταν κατά της καταστροφής παλαιστινιακών σπιτιών.
Η Simone Bitton συνεχίζει αυτό το έργο μνήμης σε μια ιδιαίτερα σκοτεινή εποχή, τόσο στην περιοχή αυτή όσο και αλλού. Δεν υπάρχει ούτε ριζοσπαστισμός ούτε απλοϊκότητα στο θέμα της Ziyara, παρά μόνο ένα είδος ειρηνικού και ανθρώπινου ταξιδιού. Ωστόσο, η σκηνοθέτιδα δεν παραλείπει να αποτίσει φόρο τιμής, στον τάφο του στο εβραϊκό νεκροταφείο της Καζαμπλάνκα, στον Abraham Serfaty, ο οποίος πέθανε το 2010 σε ηλικία 84 ετών. Από τους πιο σθεναρούς αντιπάλους του Χασάν Β', είχε εκτίσει 17 χρόνια στη φυλακή της Κενίτρα. Ο Serfaty ήταν για ένα διάστημα η ψυχή ενός περιοδικού, των Souffles, και είχε συμμετάσχει σε όλους τους δημοκρατικούς αγώνες στη χώρα του μετά την αποαποικιοποίηση.
Όπως και η Simone Bitton, ο Serfaty υπήρξε σταθερός υποστηρικτής της παλαιστινιακής υπόθεσης μέσα από τη στράτευσή του. Η αναφορά στο όνομά του είναι σίγουρα ένας τρόπος για να πει η σκηνοθέτιδα ότι η εβραιο-αραβική ιστορία του Μαρόκου είναι το νήμα που ακολουθεί, ότι μπορεί να μην έχει τελειώσει και ότι οι θρησκείες μπορούν μερικές φορές να αποτελέσουν ενοποιητικά στοιχεία. Μπορεί να ονειρευόμαστε, αλλά σε αυτό ακριβώς μας παρακινεί η Ziyara, πέρα από την πολιτισμική μελαγχολία της.
