Η νέα ιστορία της επανάστασης προσφέρει ελπίδα για το "ταραγμένο παρόν μας"
Kate Blackwood
Cornell Chronicle 03.03.2022
Η επανάσταση δεν είναι απλώς μια βίαιη ρήξη με μια κατεστημένη τάξη, αλλά και μια κοινωνική και πολιτική αλλαγή που πηγάζει από το λαό. Και η επανάσταση δεν ανήκει αποκλειστικά στο παρελθόν, λέει ο μελετητής των Romance studies Enzo Traverso.
Στο βιβλίο Επανάσταση: An Intellectual History, που εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 2021 από τον εκδοτικό οίκο Verso, ο Traverso, "Susan and Barton Winokur Professor in the Humanities", στο College of Arts and Sciences, επανερμηνεύει την ιστορία των επαναστάσεων του 19ου και του 20ού αιώνα μέσα από έναν αστερισμό εικόνων: οι "ατμομηχανές της ιστορίας" του Μαρξ, το μουμιοποιημένο σώμα του Λένιν, η κατεδάφιση της στήλης της Vendôme από την Κομμούνα του Παρισιού και πολλά άλλα, προσφέροντας για το ταραγμένο παρόν μια νέα διανοητική ιστορία του επαναστατικού παρελθόντος.
Το βιβλίο έχει εκδοθεί στα γαλλικά (La Découverte) και στα ιταλικά (Feltrinelli), ενώ θα ακολουθήσουν μεταφράσεις στα γερμανικά, ισπανικά, πορτογαλικά και άλλες γλώσσες.
Ο Traverso μίλησε στο Chronicle (College of Arts and Sciences) για το βιβλίο.
Τι σας ενέπνευσε γι' αυτή την έρευνα;
Το βιβλίο αυτό επεκτείνει και εμβαθύνει τον ιστορικό προβληματισμό του προηγούμενου βιβλίου μου, Left-Wing Melancholia (2016). Αφού ερεύνησα την ιστορία της σύγχρονης βίας -παγκόσμιοι πόλεμοι, φασισμός, ολοκληρωτισμός, γενοκτονίες και πνευματική εξορία- για μερικές δεκαετίες, συνειδητοποίησα ότι πρόκειται για ένα ελλιπές, λειψό τοπίο, καθώς μια γόνιμη ερμηνευτική του 19ου και του 20ού αιώνα θα έπρεπε να περιλαμβάνει και τους χειραφετητικούς αγώνες και τις επαναστάσεις τους.
Οι επαναστάσεις απέτυχαν σχεδόν παντού, και πολύ συχνά το ναυάγιό τους εντάχθηκε στη σκοτεινή πλευρά της εικόνας: έγιναν μέρος του δεσποτισμού, της τυραννίας και της αυταρχικής εξουσίας. Παρ' όλα αυτά, οι δυνατότητές τους δεν ήταν καθόλου αμελητέες και η κληρονομιά τους παραμένει σημαντική.
Η ιστορία της ΕΣΣΔ είναι συνυφασμένη με την ανελευθερία, τη δικτατορία και τη βία και έχουμε συνηθίσει να ταυτίζουμε ολόκληρη την πορεία της με τον ολοκληρωτισμό και τα γκουλάγκ. Όμως η διαλεκτική της ιστορίας είναι σύνθετη: η έλευση της δημοκρατίας, η καθολική ψηφοφορία, τα δικαιώματα των γυναικών και η αποαποικιοποίηση, για να αναφέρουμε μόνο μερικά θεμελιώδη χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας, συνδέονται αναπόσπαστα με την ιστορία των επαναστάσεων, από τη γαλλική και την αϊτινή επανάσταση μέχρι τη ρωσική και την κινεζική επανάσταση.
Θα μπορούσατε να δώσετε έναν σύντομο ορισμό της επανάστασης;
Με νομικούς και πολιτικούς όρους, επανάσταση σημαίνει βίαιη ρήξη με την καθεστηκυία τάξη, που μερικές φορές περιλαμβάνει και τη μετατροπή των οικονομικών και κοινωνικών δομών μιας χώρας. Όμως οι επαναστάσεις είναι κοινωνικοί και πολιτικοί σεισμοί που δημιουργούνται από τα κάτω- μεταμορφώνουν τα εξουσιαζόμενα και κατώτερα στρώματα της κοινωνίας -αυτά που συνήθως ορίζονται ως "ο λαός"- σε ιστορικά υποκείμενα.
Κατά τη διάρκεια μιας επανάστασης, η ζωή αποκτά μια νέα, απροσδόκητη και εξαιρετική ένταση. Ξαφνικά, οι άνθρωποι συνειδητοποιούν τη δύναμή τους και αισθάνονται ικανοί να αλλάξουν τον κόσμο. Πολλοί παρατηρητές περιέφραφαν την αίσθηση ελαφρότητας που επικρατούσε στις επαναστάσεις, όπως στους πίνακες του Σαγκάλ, όπου οι φιγούρες, ξεπερνώντας το νόμο της βαρύτητας, απολαμβάνουν να πετούν πάνω από χωριά και λόφους.
Το βιβλίο αυτό περιγράφει μόνο πολιτικές επαναστάσεις ή μήπως το πεδίο εφαρμογής του είναι ευρύτερο;
Ο υπότιτλος του βιβλίου μου αναφέρει "μια διανοητική ιστορία". Οι επαναστάσεις είναι κάτι πολύ περισσότερο από πολιτικές αλλαγές - μερικές φορές περιλαμβάνουν ανθρωπολογικές αλλαγές. Μεταμορφώνουν βαθιά τους τρόπους ζωής και σκέψης, τους τρόπους αντίληψης και αναπαράστασης της κοινωνίας. Δεν σταματούν στις πολιτικές αλλαγές, αφού επηρεάζουν βαθιά τις κοινωνικές σχέσεις και τους πολιτισμούς και διαταράσσουν τα πεδία της αισθητικής και της λογοτεχνίας.
Στο βιβλίο μου, δίνω προσοχή τόσο στις ιδέες όσο και στις εικόνες, διερευνώντας τις συνδέσεις τους. Έτσι, εξετάζω τις επαναστάσεις ως "διαλεκτικές εικόνες" που συμπυκνώνουν θεωρίες, ιδεολογίες, ουτοπικά σχέδια και συλλογικά συναισθήματα. Γνωρίζουμε μια πολύ μεγάλη εικονογραφία που ασχολείται με επαναστατικά σύμβολα όπως σημαίες και οδοφράγματα, αλλά νομίζω ότι δεν πρέπει να παραμελήσουμε τις αλληγορίες. Οι εικόνες των επαναστάσεων ως "ατμομηχανές της ιστορίας" ή ως "έφοδος στους ουρανούς", για να δώσουμε δύο παραδείγματα, είναι αλληγορίες και μεταφορές που αποκαλύπτουν μια φιλοσοφία της ιστορίας και μια γενική άποψη για τα ανθρώπινα όντα.
Οι επαναστάσεις είναι φάμπρικες ουτοπιών. Η Γαλλική Επανάσταση στόχευε στην "αναγέννηση" της ανθρωπότητας και σε ολόκληρο τον δέκατο ένατο αιώνα βλέπουμε να ανθίζουν ουτοπικά σχέδια οικοδόμησης μιας ιδανικής κοινωνικής τάξης: από τις πιο γενναιόδωρες φαντασιώσεις απόλυτης ελευθερίας και τέλειας αρμονίας μεταξύ ανθρώπου και φύσης (Fourier) έως τις πιο τρομακτικές απόψεις ενός ορθολογικοποιημένου πειθαρχικού συστήματος (Cabet). Η Γαλλική Επανάσταση τροφοδότησε την ιδέα της προόδου σε ολόκληρο τον δέκατο ένατο αιώνα και η Επανάσταση της Αϊτής ανήγγειλε μια νέα εποχή αυτοχειραφέτησης των σκλάβων και των αποικιοκρατούμενων λαών. Με τη Ρωσική Επανάσταση, οι ουτοπίες έγιναν και "αναγκαίες και δυνατές", διαχέοντας την αίσθηση ότι η αλλαγή του κόσμου είχε γίνει το ζητούμενο της εποχής. Στη Ρωσία, κατά τη δεκαετία του 1920, τα όνειρα για πλήρη ελευθερία, παγκόσμια αδελφοσύνη και ισότητα συγχωνεύτηκαν με τρελές ιδέες για "αθανασία", επικίνδυνα σχέδια για τη δημιουργία ενός "Νέου Ανθρώπου" και την αναδιαμόρφωση του πλανήτη μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας. Αυτό το παράξενο και συναρπαστικό ανακάτεμα δεν ζητά ούτε να εξιδανικευτεί ούτε να στιγματιστεί - απαιτεί να κατανοηθεί κριτικά.
Μεταξύ των επαναστάσεων που παρουσιάζετε και αναλύετε σε αυτό το βιβλίο, υπάρχουν κάποιες αλληλουχίες αιτιάσεων; Πώς οι υποκινητές των επαναστάσεων επικαλούνται το παρελθόν;
Ένας από τους σκοπούς του βιβλίου μου είναι να δείξω ότι οι επαναστάσεις δεν μπορούν να εξηγηθούν μέσω μιας και οποιασδήποτε ντετερμινιστικής αιτιότητας. Φυσικά, όπως όλα τα ιστορικά γεγονότα, έχουν πολλές προϋποθέσεις, μια πολλαπλότητα "αιτιών" που γίνονται ξεκάθαρες όταν η επαναστατική διαδικασία εξαντληθεί και ολοκληρωθεί. Αυτό είναι και το καθήκον των ιστορικών, αλλά θα πρέπει να γνωρίζουν ότι ανιχνεύοντας τις αιτίες απλώς φωτίζουν ένα πολύπλοκο και ποικίλο τοπίο, όχι ότι το εξηγούν. Οι επαναστάσεις υπερβαίνουν τις προϋποθέσεις τους και επινοούν το μέλλον - είναι απρόβλεπτες, συνήθως απρόσμενες και δεν γνωρίζουν εκ των προτέρων την έκβασή τους. Η σκέψη ότι η δυναμική και η κατάληξή τους συμπεριλαμβάνονται στα "αίτιά" τους είναι μια αφελής και απλοϊκή ιστορική τελεολογία.
Ποια ελπίδα προσφέρει το Revolution: An Intellectual History σε αυτό που ο εκδότης περιγράφει ως "το ταραγμένο παρόν μας";
Το αντικείμενό μου είναι η διανοητική ιστορία και το βιβλίο μου δεν ισχυρίζεται ότι παρέχει συνταγές για το μέλλον. Δεν είναι αυτός ο σκοπός μου. Ως πολίτης και αφοσιωμένος ιστορικός, ωστόσο, δεν μπορώ να αδιαφορήσω για το "ταραγμένο παρόν μας" και το βιβλίο μου -αυτό ισχύει για όλα τα ιστορικά βιβλία- συμμετέχει στην προσπάθεια να κατανοήσουμε όχι μόνο το παρελθόν αλλά και τον κόσμο στον οποίο ζούμε.
Θα ήθελα να επαναφέρω την επανάσταση ως βασική κατηγορία της ιστορικής ερμηνείας, η οποία συνεπάγεται μια ορισμένη προσέγγιση του παρόντος. Η επανάσταση δεν ανήκει αποκλειστικά στο παρελθόν- ο εικοστός πρώτος αιώνας έχει ήδη βιώσει επαναστάσεις, ιδίως στις αραβικές χώρες, και κινήματα που ζητούν καθολικές αλλαγές εμφανίζονται σχεδόν σε όλες τις ηπείρους. Οι επαναστάσεις απέτυχαν ή ηττήθηκαν, και οι ιστορικοί πρέπει να διερευνήσουν όχι μόνο τους λόγους της τραγικής τους κατάληξης, αλλά και το δυναμικό τους, τα σημεία καμπής τους, τις δραματικές διαμάχες και τα διλήμματα που τσάκισαν όσους συμμετείχαν σ' αυτές. Οι επαναστάσεις διατρέχουν τις κρυφές πλευρές της συλλογικής μνήμης, πίσω από την πρόσοψη των κυρίαρχων αναπαραστάσεων: δεν θα έπρεπε οι μελετητές να διερευνήσουν το ιστορικό υποσυνείδητο της εποχής τους;
