«Ο 67χρονος Τόνι Κούσνερ είναι μια από τις πιο ριζοσπαστικές φωνές της σύγχρονης αμερικάνικης δραματουργίας». Όπου και αν αναζητήσετε πληροφορίες για τον Κούσνερ θα δείτε αυτήν τη φράση. Θα μπορούσαμε να τη συμπληρώσουμε λέγοντας ότι είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε όλο τον κόσμο και βαθιά πολιτικοποιημένος.
Το κοινό τον γνωρίζει ως θεατρικό συγγραφέα και σεναριογράφο και η λίστα με τις βραβεύσεις του είναι πολύ μεγάλη. Ο Κούσνερ έχει τιμηθεί με το βραβείο Πούλιτζερ, το βραβείο Emmy, με δύο βραβεία Tony, τρία βραβεία OBE, ένα βραβείο Ολίβιε, δύο υποψηφιότητες για Όσκαρ, ένα βραβείο PEN/Laura Pels, ένα βραβείο Spirit of Justice από την οργάνωση Gay and Lesbian Advocates and Defenders, με το Εθνικό Μετάλλιο Τεχνών του 2012 που του απενειμε ο Μπαράκ Ομπάμα, το βραβείο Διακεκριμένου Θεατρικού Συγγραφέα Steinberg, ενώ ο ίδιος ήταν το θέμα του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Wrestling with Angels» της βραβευμένης με Όσκαρ σκηνοθέτιδας Freida Lee Mock.
Σύντομα θα κάνει πρεμιέρα στο Εθνικό Θέατρο η παράσταση του έργου του «Ένα σπίτι φωτεινό σαν μέρα», το οποίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. «Διαμάντι της δραματουργίας του» το αποκαλεί ο σκηνοθέτης της παράστασης Γιάννης Μόσχος.
Το έργο, μέσα από 25 σκηνές, παρακολουθεί την άνοδο και εγκαθίδρυση του ναζισμού από την Πρωτοχρονιά του 1932 έως τον Ιούλιο του 1933. Στο Βερολίνο μια παρέα αριστερών καλλιτεχνών μαζεύεται στο σπίτι της ηθοποιού Άγκνες και προσπαθεί να αντισταθεί στον επερχόμενο σκοταδισμό. Ο Κούσνερ εξερευνά πώς τα πολιτικά γεγονότα των 18 αυτών κρίσιμων μηνών επηρεάζουν τη ζωή τους και πώς διαχειρίζεται ο καθένας τους τις καταιγιστικές εξελίξεις. Όσο τα σύννεφα του ναζισμού κατακλύζουν τη Γερμανία, τόσο μεγαλώνουν τα διλήμματα των προσώπων, τα οποία καλούνται να πάρουν ολοένα και πιο δύσκολες αποφάσεις.
Ο Κούσνερ έχει καταπιαστεί με τα πιο δύσκολα θέματα της σύγχρονης ιστορίας, με το AIDS και τη συντηρητική αντεπανάσταση στο «Άγγελοι στην Αμερική», με το Αφγανιστάν και τη Δύση στο «Homebody/Kabul», με τον γερμανικό φασισμό και τον ρεϊγκανισμό στο «Ένα σπίτι φωτεινό σαν μέρα», με την άνοδο του καπιταλισμού στο «Hydrotaphia», με τον ρατσισμό και το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα στον Νότο στο «Caroline, or Change».
Η πρώτη γραφή του έργου χρονολογείται το 1985, η τελευταία το 2018. Ο Κούσνερ ανήκει στους θεατρικούς συγγραφείς που αναθεωρούν τα έργα τους και το «Ένα σπίτι φωτεινό σαν μέρα» ήταν στη σκιά άλλων θεατρικών του επιτυχιών, μέχρι που εξελέγη ο Ντόναλντ Τραμπ και «ξαφνικά όλοι ήθελαν να το ανεβάσουν».
«Απροκάλυπτα πολιτικό, προκλητικό, λίγο τρομακτικό και συχνά πολύ διασκεδαστικό, το "Ένα σπίτι φωτεινό σαν μέρα¨" είναι μια εξέταση της ναζιστικής Γερμανίας σε μια προσπάθεια να ρίξει φως στην εποχή μας. Είναι θρασύ, τολμηρό και, ανάλογα με την πολιτική σας τοποθέτηση, από εξοργιστικά αφελές έως μεθυστικά οραματικό», έγραψε η Chicago Tribune.
«Είναι ένα έργο που με συγκινεί και με αφορά τρομερά», λέει ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου και σκηνοθέτης της παράστασης Γιάννης Μόσχος. «Το διάβασα πριν από είκοσι χρόνια και ήθελα να το ανεβάσω, είναι ένα θέμα που με απασχολεί, εστιάζει στην πιο σκοτεινή σελίδα της ιστορίας του 20ού αιώνα, στην άνοδο του ναζισμού. Το πολύ ενδιαφέρον του έργου είναι ότι εξετάζει τις συμπεριφορές μιας παρέας καλλιτεχνών ενώ επελαύνει ο ναζισμός, τις συμπεριφορές και τη στάση τους, την προσπάθειά τους να εναντιωθούν και τα τρομερά διλήμματα με τα οποία έρχονταν αντιμέτωποι.
Ο Κούσνερ είναι καταπληκτικός συγγραφέας, έχει γράψει ένα έργο με τρομερής πυκνότητας σκηνές, με σύνθετους χαρακτήρες, με ποιητικό πέταγμα. Είναι τρομερά επίκαιρο, τη στιγμή που βλέπουμε σε όλη την Ευρώπη τον φασισμό να ανεβαίνει, θέτει το θέμα της προσωπικής ευθύνης, τι κάνει ο καθένας μας – γιατί έχουμε μάθει να μεταθέτουμε τις ευθύνες στην πολιτική σκηνή, τι κάνει ο καθένας από εμάς, προσωπικά. Σε αφοπλίζει θέτοντάς σου το ερώτημα για τη δυσκολία, για το κόστος που μπορεί να έχει αυτό το ερώτημα, το οποίο καλείσαι να το αντιμετωπίσεις».
Ο Κούσνερ έχει το μεγάλο ταλέντο να ιχνογραφεί στη σκηνή ένα πανόραμα προσώπων και στάσεων ζωής σε μια εποχή φόβου, σε κάθε εποχή φόβου. Με ένα τέτοιο έργο έγινε παγκοσμίως γνωστός το 1992, με το «Άγγελοι στην Αμερική».
«Όταν ο Τόνι Κούσνερ, θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης, πλήρως συνειδητοποιημένος και ακτιβιστής γκέι, αποφάσιζε εν έτει 1990 να το γράψει, το AIDS ήταν το κυρίαρχο θέμα που απασχολούσε την γκέι κοινότητα της Αμερικής. Χιλιάδες θύματα, απροσδιόριστα αίτια εμφάνισης του θανατηφόρου ιού, συνωμοσιολογία και φημολογία για εσκεμμένη διάδοσή του για την εξόντωση των ανεπιθύμητων, καμία ελπίδα για θεραπεία του, θάνατος και απαισιοδοξία.
Το έργο μάς πάει πίσω, στα μέσα της δεκαετίας του '80, στο απόγειο της διακυβέρνησης του Ρέιγκαν, όταν για την πλειοψηφία των υπερσυντηρητικών και θρησκόληπτων Αμερικανών ο ανεξέλεγκτος ιός ήταν ένδειξη θείας τιμωρίας, ένας λοιμός-προάγγελος της Δευτέρας Παρουσίας, ιδανικά συνυφασμένος με το τέλος της χιλιετίας. Έτσι, το AIDS ανάγεται αναπόφευκτα σε μέγα πολιτικό θέμα, όπως άλλωστε οτιδήποτε άπτεται των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινότητας στην Αμερική» λέει ο Χρήστος Παρίδης.
Ο Κούσνερ έχει πει ότι η ιδέα για τους «Αγγέλους στην Αμερική» προήλθε από ένα όνειρο που είδε μετά τον θάνατο ενός πρώην συμμαθητή του από AIDS. Μέσα στο όνειρο, ο πρώην συμμαθητής του ήταν άρρωστος στο κρεβάτι και ένας άγγελος εμφανίστηκε στο δωμάτιο, από το ταβάνι που είχε καταρρεύσει. Ο Κούσνερ άρχισε να γράφει και τα υπόλοιπα είναι ιστορία.
Έχει καταπιαστεί με τα πιο δύσκολα θέματα της σύγχρονης ιστορίας, με το AIDS και τη συντηρητική αντεπανάσταση στο «Άγγελοι στην Αμερική», με το Αφγανιστάν και τη Δύση στο Homebody/Kabul, με τον γερμανικό φασισμό και τον ρεϊγκανισμό στο «Ένα σπίτι φωτεινό σαν μέρα», με την άνοδο του καπιταλισμού στο «Hydrotaphia», με τον ρατσισμό και το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα στον Νότο στο «Caroline, or Change», απορρίπτοντας την ιδεολογία υπέρ αυτού που αποκαλεί «μια διαλεκτικά διαμορφωμένη αλήθεια», η οποία πρέπει να είναι «εξωφρενικά αστεία» και «απολύτως αγωνιώδης» και πρέπει να «μας πάει μπροστά».
Δίνει φωνή σε χαρακτήρες που είναι ανίσχυροι απέναντι σε περιστάσεις που τους ξεπερνούν και εξετάζει τη θέση τους από κάθε σκοπιά, έχοντας τον μαγικό τρόπο να κάνει τον θεατή να ταυτίζεται με προσωπικότητες που μπορεί να μη συναντήσει ποτέ στην αληθινή ζωή, μια drag queen που πεθαίνει από AIDS, μια αμόρφωτη υπηρέτρια του Νότου, σύγχρονους Αφγανούς.
Από τους τρεις μεγάλους μεταπολεμικούς Αμερικανούς θεατρικούς συγγραφείς, τον Άρθουρ Μίλερ, τον Ευγένιο Ο' Νιλ και τον Τενεσί Ουίλιαμς, ο τελευταίο ήταν εκείνος με τον οποίο συνδέθηκε περισσότερο και έτσι άρχισε να σκέφτεται να γίνει θεατρικός συγγραφέας.
«Όταν διάβασα για πρώτη φορά το "Λεωφορείο ο Πόθος", ερωτεύτηκα τον Τενεσί, επειδή ήταν συγγραφέας από τον Νότο και εγώ μεγάλωσα στη Λουιζιάνα. Η φωνή του ήταν πολύ οικεία και δυνατή γιατί ήταν ομοφυλόφιλος. Παρόλο που δεν υπήρχαν φανερά γκέι χαρακτήρες, μπορούσες να αισθανθείς ζητήματα σεξουαλικότητας, ακριβώς κάτω από την επιφάνεια των έργων.
Ο Ουίλιαμς, περισσότερο από κάθε άλλον Αμερικανό θεατρικό συγγραφέα, κατάφερε να βρει μια ποιητική διατύπωση για τη σκηνή. Ταυτίστηκα αμέσως με αυτήν τη φιλοδοξία, με την επιθυμία να γράψω μια γλώσσα που να ακούγεται ταυτόχρονα αυθόρμητη αλλά και να έχει την ηδονή της τόλμης, της ιδιαιτερότητας, της ιδιορρυθμίας και της αδιαμαρτύρητης φαντασιακής πυκνότητας της ποίησης.
Επίσης, επειδή πρόκειται για μια γραπτή γλώσσα, η ένταση ανάμεσα στο τέχνασμα, τον νατουραλισμό και τον αυθορμητισμό στην τέχνη ήταν πάντα συναρπαστική για μένα. Αισθάνθηκα ότι τη βίωσα πραγματικά ενστικτωδώς όσον αφορά την αμερικανική θεατρική γραφή πρώτα στη γραφή του Τενεσί» λέει σε μια συνέντευξή του στο περιοδικό του Ransom Center.
Όμως ο Κούσνερ δεν οφείλει τη δημοφιλία του μόνο στο θέατρο αλλά και στη συνεργασία του με τον σκηνοθέτη Στίβεν Σπίλμπεργκ στις ταινίες «Μόναχο» (2005), «Λίνκολν» (2012), «West Side Story» (2021) και «The Fabelmans» (2022), που του χάρισε τέσσερις υποψηφιότητες για Όσκαρ.
Το 2003 έγραψε τους στίχους για το βραβευμένο μιούζικαλ «Caroline, or Change» και το σενάριο για την ταινία του Μάικ Νίκολς «Άγγελοι στην Αμερική» και βρίσκεται μεταξύ των λίγων θεατρικών συγγραφέων στην ιστορία που είναι υποψήφιοι και για τα τέσσερα μεγάλα αμερικανικά βραβεία ψυχαγωγίας: τα βραβεία Emmy, Grammy, Oscar και Tony.
Γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη, αλλά λίγο αργότερα η οικογένειά του μετακόμισε στη Λουϊζιάνα. Οι γονείς του, Εβραίοι με καταγωγή από την Ρωσία και την Πολωνία, ήταν μουσικοί.
«Όταν ήμουν επτά χρονών, είδα τη μητέρα μου να παίζει τον "Θάνατο του Εμποράκου". Είχε προκληθεί διχασμός στο μικρό τοπικό θέατρο, με την απόφαση να ανέβει ο "Εμποράκος", επειδή ήταν ένα βρόμικο έργο για έναν μοιχό και επειδή ο Άρθουρ Μίλερ είχε αρνηθεί να καταθέσει (στην επιτροπή Μακάρθι που συνέταξε τη μαύρη λίστα του Χόλιγουντ), ήταν παντρεμένος με τη Μέριλιν Μονρόε και ήταν φιλελεύθερος» λέει στο «Paris Review».
Ο ίδιος λέει και σήμερα πώς αν τα απομνημονεύματά του είχαν έξι λέξεις αυτές θα ήταν: «Τουλάχιστον δεν ψήφισα ποτέ Ρεπουμπλικάνους».
«Αυτή η παράσταση ήταν σημαντική για μένα γιατί έβλεπα τη μητέρα μου να παίζει και έβλεπα και όλους αυτούς τους ενήλικες στην πλατεία του θεάτρου, που ήταν φίλοι της, να κλαίνε. Ειδικά στο τέλος. Ήταν η δεκαετία του '60, που οι γυναίκες φορούσαν μάσκαρα, και θυμάμαι να βλέπω όλα αυτά τα "μάτια ρακούν". Θυμάμαι να σκέφτομαι: "Κάτι συμβαίνει εδώ. Δεν καταλαβαίνω ακριβώς το έργο, αλλά η μητέρα μου κάνει όλους αυτούς τους ανθρώπους να κλαίνε. Πάντα πίστευα ότι αυτό με έκανε να θέλω να γίνω θεατρικός συγγραφέας"» λέει.
Το 1974, ο Κούσνερ επέστρεψε στη Νέα Υόρκη για να ξεκινήσει τις προπτυχιακές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, όπου έλαβε Bachelor of Arts στις Μεσαιωνικές Σπουδές το 1978. Φοίτησε στο Tisch School of the Arts του NYU, από το οποίο αποφοίτησε το 1984 και τα καλοκαίρια σκηνοθετούσε θεατρικές ομάδες παιδιών.
Επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη αναζήτησε τις εβραϊκές ρίζες του. Η γιαγιά του ήταν μοδίστρα, από τις γυναίκες που δούλευαν εκεί κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς στο «Τρίγωνο Shirtwaist» – ένα ζοφερό περιστατικό στην αμερικανική εργατική ιστορία που στοίχισε τη ζωή σε 146 ανθρώπους, κυρίως γυναίκες, κυρίως μετανάστριες εργάτριες ενδυμάτων. Μια λεπτομέρεια από αυτή την αφήγηση έχει μπει στο «Άγγελοι στην Αμερική» και υποδηλώνει τον τρόπο με τον οποίο ο Κούσνερ σκέφτεται για την ιστορία και τη γεωγραφία.
«Τα σημαντικά γεγονότα για τα οποία μαθαίνουμε στα σχολικά βιβλία δεν είναι ποτέ μακριά από την καθημερινή ζωή των πραγματικών ανθρώπων. Ακόμη και τα έργα της φαντασίας έχουν μια υποχρέωση απέναντι στην αλήθεια του παρελθόντος» λέει.
Ο Κούσνερ ζει στη Νέα Υόρκη και οι «Άγγελοι» είναι ένα κατεξοχήν νεοϋορκέζικο έργο. Βασίζεται στα συγκεκριμένα δημογραφικά και γεωγραφικά περιγράμματα της πόλης για να προωθήσει τις ευρύτερες, περίπλοκες ιδέες του για την ταυτότητα, την ηθική ευθύνη και την ανθρώπινη επιβίωση σε μια εποχή πανδημίας και πολιτικής υποχώρησης.
«Η Νέα Υόρκη του Κούσνερ είναι ένας μαγνήτης για τους απροσάρμοστους όλων των ειδών και σε ποιο άλλο μέρος αναμειγνύεται και διαγκωνίζεται μια τέτοια διατομή της ανθρωπότητας – drag queens, υποαπασχολούμενοι διανοούμενοι, μοναχικές νοικοκυρές, κρυφοί Ρεπουμπλικάνοι, πραγματικοί άγγελοι; Πού αλλού το μείγμα υψηλής ευγλωττίας και της πολωνικής του Κούσνερ ακούγεται σαν την τοπική καθομιλουμένη; Πουθενά αλλού εκτός από την πόλη όπου ο Κούσνερ ζει από τότε που έφτασε για να φοιτήσει στο κολέγιο το 1974» γράφουν οι ΝΥΤ.
Η ίδια εφημερίδα, το 2003, δημοσίευσε τη δέσμευση του Κούσνερ με τον σύντροφό του Μαρκ Χάρις και ήταν η πρώτη ενός ομόφυλου ζευγαριού που μπήκε στη στήλη «Vows» των «New York Times».
Η φράση «πολύ Στίβεν Σπίλμπεργκ» είναι μια διάσημη ατάκα από το «Άγγελοι στην Αμερική», που σηματοδοτούσε την άφιξη ενός αγγέλου στη σκηνή, κάτι που θύμιζε τις θεαματικές σκηνές των έργων του Σπίλμπεργκ.
Karma is a bitch. Όταν στη δεκαετία του 2000 άρχισε να γράφει για τον κινηματογράφο, το πρώτο σενάριο που έγραψε ήταν μαζί με τον Στίβεν Σπίλμπεργκ, το «Μόναχο», μια παραγωγή και σκηνοθεσία του Στίβεν Σπίλμπεργκ το 2005. Η κριτική που δέχτηκαν ήταν σκληρή. «Πήρε την αμφίβολη απόφαση να προσλάβει τον Τόνι Κούσνερ για να γράψει το σενάριο, παρά τη γνωστή κριτική του για το Ισραήλ» έγραψε ο Mitchell Bard.
O Κούσνερ εδώ και πολλά χρόνια «πληρώνει» την κριτική του στην αντιμετώπιση των Παλαιστινίων από την ισραηλινή κυβέρνηση και τον αυξημένο θρησκευτικό εξτρεμισμό στην ισραηλινή πολιτική και κουλτούρα, με αποκορύφωμα την αντίθεση του Jeffrey S. Wiesenfeld στην πρόσκληση να λάβει ο Κούσνερ τιμητικό πτυχίο από το City University of New York λόγω των υποτιθέμενων δηλώσεων και πεποιθήσεών του σχετικά με τον σιωνισμό και το Ισραήλ. Ξέσπασε σάλος που ονομάστηκε «Κρίση Κούσνερ» και το πανεπιστήμιο τελικά υποχώρησε στις τρομερές πιέσεις και ανακάλεσε την απόφαση να τον τιμήσει.
Με τον Σπίλμπεργκ συνεργάστηκε στο «Λίνκολν» και στη συνέχεια ο Κούσνερ διασκεύασε για τον κινηματογράφο το βραβευμένο με Πούλιτζερ «Fences» του Όγκαστ Γουίλσον σε παραγωγή και σκηνοθεσία του Ντένζελ Ουάσινγκτον, ο οποίος και πρωταγωνιστούσε. Για αυτή την ταινία η Βαϊόλα Ντέιβις κέρδισε το πρώτο της Όσκαρ Β’ Γυναικείου Ρόλου.
Συνεργάστηκαν ξανά με τον Σπίλμπεργκ στο «West Side Story» που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2021 και απέσπασε επτά υποψηφιότητες για Όσκαρ, και το 2022 στο «The Fabelmans», μια μυθιστορηματική αφήγηση της παιδικής ηλικίας του Σπίλμπεργκ. Η ταινία ήταν υποψήφια για επτά Όσκαρ και ο Κούσνερ υποψήφιος για το πρωτότυπο σενάριο.
Έχει δηλώσει ότι δεν μετανιώνει για τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος, ο Σπίλμπεργκ και η υπόλοιπη δημιουργική ομάδα διασκεύασαν το «West Side Story», που «είναι μια διασκευή του "Ρωμαίος και Ιουλιέτα" του Ουίλιαμ Σαίξπηρ», όπως είπε στους ΝΥΤ, μιλώντας για τις επικρίσεις που θα μπορούσαν να δεχτεί η προσπάθεια ενός 65χρονου λευκού να αφηγηθεί μια ιστορία που αφορά σε μεγάλο βαθμό Λατινοαμερικανούς εφήβους, αναγνωρίζοντας τους κινδύνους και τις αντιφάσεις που υπάρχουν σε κάθε φιλόδοξο έργο τέχνης που καταπιάνεται με τα ακανθώδη αμερικανικά ζητήματα της φυλής, της τάξης, της μετανάστευσης και της ταυτότητας.
«Κάθε θαρραλέος συγγραφέας εμπνέει άλλους ανθρώπους να είναι θαρραλέοι» λέει ο Κούσνερ. «Νομίζω ότι είναι σημαντικό να ξεκινάς πάντα με αυτό που σε φοβίζει. Θα πρέπει πάντα να στοχεύεις σε μέρη όπου δεν ξέρεις τις απαντήσεις, όπου φοβάσαι για το ποιες μπορεί να είναι οι απαντήσεις και έχεις προειδοποιητικά σημάδια ότι κάτι προβληματικό ή ανησυχητικό μπορεί να υπάρχει σε αυτό το πεδίο που ερευνάς. Νομίζω ότι είναι αδύνατο να είσαι ενδιαφέρων αν είσαι ασφαλής. Θα τους βαρεθείτε όλους, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού σας. Το τραύμα παράγει εκπληκτικά πράγματα».
Δείτε εδώ πληροφορίες για την παράσταση «Ένα σπίτι φωτεινό σαν μέρα» που ανεβαίνει στο Εθνικό Θέατρο
