Ο Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος είναι ένας αρχιτέκτονας που θα αφήσει το αποτύπωμά του στη νέα όψη της πόλης που όλοι αναζητάμε. Σήμερα, αν και δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο σχέδιο για την ενοποίηση του παλιού κλέους με τη μοντέρνα πλευρά της, ένα νέο έργο έχει δρομολογηθεί, και δεν είναι άλλο από το σχέδιο ανάπλασης της οδού Ερμού, από την Καπνικαρέα έως τον σταθμό του Θησείου.
Με περισσότερο βίωμα παρά φαντασία, η υπό ανάπλαση περιοχή είναι η «εξωτική» πλευρά της Ερμού, την οποία μαρτυρούν ακόμα και τα τοπωνύμια της περιοχής. Η ατμόσφαιρα του παζαριού και των παλαιοπωλείων, όπου κυριολεκτικά συσσωρεύονται οι ζωές ολόκληρων γενεών των Αθηναίων, ζει και πάλλεται στην αύρα των αναμνήσεων, μη θυμίζοντας σε τίποτα σχεδόν τη «δυτικότροπη» και εμπορικά εξελιγμένη Ερμού. Εδώ, κοιτώντας ένα βραχιόλι σ’ έναν πάγκο, μπορείς να φανταστείς μια ερωτευμένη γυναίκα τη δεκαετία του ’80. Πλάι σ’ ένα επιπλάδικο κάποιοι έζησαν τις πιο ξέφρενες και αυθεντικές εναλλακτικές νύχτες των ’90s σε κάποιο κλαμπ. Πίσω από μανταλωμένες βιτρίνες θαρρείς πως ασπρόμαυρα φαντάσματα δουλεύουν ακόμα σε μικρά εργαστήρια και βιοτεχνίες περασμένων εποχών.
Οι πόλεις είναι οι άνθρωποί τους, αυτό που βλέπουμε γύρω μας είναι το δικό μας υλικό αποτύπωμα. Το σχέδιο απαιτεί σοβαρότητα, σχεδιαστική εγκράτεια και αφοσιωμένη προσπάθεια: είναι μια στοχευμένη προβολή στο μέλλον.
Περπατάς και αναρωτιέσαι αν η Ερμού θα είναι σήμερα για σένα απλώς ένα πέρασμα ή θα μπεις σε ένα από τα φαγάδικα με την ετερόκλητη πελατεία. Θα προσπεράσεις τουρίστες και παρέες εφήβων πριν χαθείς ξανά στα στενά. Θα αναμετρηθείς με ορατούς και αόρατους «εχθρούς», όπως ο καυτός ήλιος, η δυσοσμία, τα αυτοκίνητα και οι ζαρντινιέρες. Αυτή είναι η λειτουργική ποικιλία ή πολυπλοκότητα που, κατά τον Τηλέμαχο Ανδριανόπουλο, είναι πάντα προς όφελος της πόλης, αποτελεί το αίμα της. Αυτή η άποψη είναι βασική για να καταλάβει κανείς τις πραγματικές προθέσεις της ανάπλασης, η οποία βραβεύτηκε ως πρόταση στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ιδεών που είχε διοργανώσει το 2019 η «Ανάπλαση Αθήνας» και υλοποιείται σήμερα. Ποιος είναι όμως ο Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος εντός και εκτός πόλης;
— Την αγαπάτε την Αθήνα;
Πολύ. Έχει μια νεωτερικότητα γειωμένη, σχεδόν τρυφερή.
— Αν μπορούσατε να κρατήσετε ένα στοιχείο της και να πετάξετε ένα άλλο, ποιο θα ήταν αυτό;
Θα κρατούσα τις πολύπλοκες, διαμπερείς στοές της και θα τις πολλαπλασίαζα, θα πετούσα όλες τις επιγραφές της ‒ ή θα τις υποπολλαπλασίαζα.
— Συχνά η πόλη γίνεται πεδίο βολής. Σκάβεται και ξανασκάβεται σχεδόν δίχως σχέδιο. Μπορεί έτσι μια πόλη να αποκτήσει σύγχρονο χαρακτήρα;
Ο σύγχρονος ελληνικός χαρακτήρας είναι δυστυχώς η απουσία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού. Οι πόλεις είναι οι άνθρωποί τους, αυτό που βλέπουμε γύρω μας είναι το δικό μας υλικό αποτύπωμα. Το σχέδιο, όπως λέτε, απαιτεί σοβαρότητα, σχεδιαστική εγκράτεια και αφοσιωμένη προσπάθεια: είναι μια στοχευμένη προβολή στο μέλλον. Όσο ο χαρακτήρας μας τέρπεται από δενδρύλλια, παρτέρια, χρώματα, εξωραϊσμούς και θεάματα και δεν επιθυμεί τάξη, ευρύτητα και γεωμετρική αυστηρότητα, η πόλη θα διατηρεί ακριβώς αυτόν τον ευτελή χαρακτήρα.
— Μπορούν να συνυπάρξουν μετανεωτερικά στοιχεία με κλασικές μορφές στην πόλη; Είναι γόνιμος ένας τέτοιος διάλογος σήμερα;
Η Αθήνα έχει μεγάλο ιστορικό βάθος, στο υλικό της σώμα συνυπάρχουν μορφές αιώνων. Αυτή η συνύπαρξη είναι δυνάμει γόνιμη γιατί γεννάει δημιουργικές αντιθέσεις. Λέω δυνάμει και όχι εξ ορισμού γιατί ακόμα και μέσα από τις αντιθέσεις το ζητούμενο στον χώρο είναι η ενότητα. Η ομορφιά αναδύεται από την ενότητα, τη σύνθεση των αντιθέτων. Και αυτή επιτυγχάνεται δύσκολα, δεν υποκύπτει σε συνταγές.
— Ανήκει στη Δύση 'ή στην Ανατολή η Αθήνα; Ή μήπως η πολυμορφία της είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της;
Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα τι είναι σήμερα Δύση και τι Ανατολή. Η πολυμορφία είναι χαρακτηριστικό κάθε πόλης με στοιχειώδες ιστορικό βάθος, από το Τορίνο μέχρι τη Μασσαλία ή τη Βαρκελώνη. Άλλο όμως η πολυμορφία και άλλο το χάος ή η αυθαιρεσία. Και αυτή ακόμα μπορεί να είναι γοητευτική, αλλά μέχρι ενός ορίου.
— Το έργο της ανάπλασης του κέντρου που αναλάβατε έπειτα από διαγωνισμό τι ορίζοντα περαίωσης έχει;
Η πρότασή μας για την ανάπλαση του κέντρου της Αθήνας είναι αρκετά φιλόδοξη και προβλέπει επεμβάσεις σε πλείστα σημεία: στη Βαρβάκειο, στον Κεραμεικό, στην Αθηνάς και στην Ερμού, μεταξύ άλλων. Αυτό που έχει ήδη προχωρήσει ως μελέτη και έλαβε πρόσφατα και την έγκριση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων είναι η ανάπλαση της οδού Ερμού από την Καπνικαρέα μέχρι το Θησείο. Με το πέρας των μελετών, το έργο θα δημοπρατηθεί με ορίζοντα πραγμάτωσης μία διετία. Τα υπόλοιπα φαίνεται ότι οφείλουν να περιμένουν καταρχάς την εξασφάλιση της χρηματοδότησης.
— Ποιο είναι το βασικό στοιχείο που είχε η πρότασή σας;
Ακριβώς επειδή ήταν πληθωρική ως προς τα σημεία παρέμβασης, δεν είχε ένα βασικό στοιχείο, μπορώ να πω όμως ποιος είναι ο κύριος σχεδιαστικός στόχος σε καθένα από τα υπόλοιπα σημεία: ο χώρος μπροστά από τη Βαρβάκειο ξαναγίνεται πλατεία-αγορά με την επαναφορά του πλατώματός της και την εισαγωγή ενός μεγάλου στεγάστρου, ο Κεραμεικός συνδέεται με το Γκάζι μέσα από την τμηματική υπερύψωση της Πειραιώς με γέφυρα, τα πεζοδρόμια της Αθηνάς και της Ερμού διευρύνονται, ενώ η κίνηση από και προς τον Κεραμεικό αποκαθίσταται μέσα από μια κυκλοτερή διαμόρφωση στην πλατεία Αγίων Ασωμάτων.
— Όσον αφορά την ανάπλαση της Ερμού, μέσα από ποια διαδικασία καταλήξατε στον σχεδιασμό της συγκεκριμένης πρότασης;
Η πρόταση στη βάση της είναι πολύ απλή: εισαγωγή μιας μονόπλευρης δενδροστοιχίας, ώστε να προστατευτεί η κίνηση των πεζών, και διεύρυνση των πεζοδρομίων μέσα από μια τονική διαβάθμιση της πλακόστρωσης, προκειμένου να ενταθεί η προοπτική. Ο αστικός σχεδιασμός του δημόσιου υπαίθριου χώρου σε ένα τόσο φορτισμένο περιβάλλον οφείλει να διαπνέεται από απλότητα. Επομένως, δύο ήταν τα ερωτήματα, ένα για τα δέντρα και ένα για την πλακόστρωση. Ποιος είναι ο καταλληλότερος ρυθμός της δενδροστοιχίας ώστε αυτή να εγκαταστήσει μια οπτική τάξη κατά μήκος της Ερμού, αλλά σε συνέργεια με τον σχετικά τυχαίο χαρακτήρα των εγκάρσιων οδών; Η απάντηση ήρθε με την επεξεργασία εναλλακτικών, με εκείνη της απόστασης των είκοσι μέτρων ανά δέντρο να κερδίζει. Το δεύτερο ήταν πώς μπορεί να αναδειχθεί η κίνηση των πεζών, αλλά ταυτόχρονα το οδόστρωμα της εποχούμενης κίνησης να συμμετέχει οπτικά στη συνολική διαμόρφωση; Η απάντηση ήρθε με την εισαγωγή μιας τονικής διαβάθμισης των πλακοστρώσεων, με τους ανοιχτόχρωμους τόνους της γρανιτένιας επίστρωσης να δίνουν βαθμιαία τη θέση τους στη φαιά επεξεργασία του κεντρικού τμήματος από κατάλληλα δύσκαμπτο σκυρόδεμα.
— Θα «πρασινίσει» καθόλου το τρίγωνο 'ή θα είναι φυλακισμένο μόνο σε τσιμέντο;
Όχι μόνο η δική μας πρόταση αλλά όλες οι επεμβάσεις που έχουν δρομολογηθεί από τον δήμο Αθηναίων (Πανεπιστημίου, Β. Όλγας, πλατεία Θεάτρου) προσβλέπουν σε ενίσχυση του πρασίνου. Για την οδό Ερμού ειδικότερα προβλέπεται η εισαγωγή μιας νέας δενδροστοιχίας από την πλευρά του Ψυρρή ώστε να προστατεύεται η κίνηση των πεζών κατά τους θερινούς μήνες, καθώς και δενδροφυτεύσεις στην πλατεία Ασωμάτων. Από την άλλη, η ενίσχυση της φύτευσης οφείλει κι αυτή να ακολουθεί συνθετικούς κανόνες και να μη γίνεται αλόγιστα, ανεξαρτήτως κλίμακας ή προθέσεων. Πολλές φορές καταλήγει σε επεμβάσεις άστοχες ή ακόμη και αστείες. Η πόλη δεν είναι η φύση. Το πράσινο είναι σημαντικό, αλλά θα πρέπει να είναι σε διάλογο με την κλίμακα του χώρου.
— Θα μπορεί κανείς να περπατήσει άνετα στο τρίγωνο;
Η Αθήνα, σε αντίθεση με άλλες πόλεις, μάλλον απεχθάνεται τους διαβάτες. Στην οδό Ερμού προβλέπεται κατάργηση της παρόδιας στάθμευσης, ακριβώς για να επιτευχθεί η στοιχειώδης διαπλάτυνση που θα κάνει εφικτή την άνετη κίνηση των πεζών. Οι Αθηναίοι είναι, πάντως, που απεχθάνονται τους διαβάτες, όχι η Αθήνα. Όταν σταματήσουμε να παίρνουμε τα αυτοκίνητά μας στο κέντρο, θα μπορούμε να περπατάμε και πιο άνετα. Το πράγμα είναι απλό: δεν υπάρχει χώρος και για τα δύο.
— Εκ των πραγμάτων το κέντρο της Αθήνας υποδέχεται πολύ κόσμο, όχι με φιλικό τρόπο. Η νέα όψη του θα αλλάξει αυτό το δεδομένο;
Πιστεύω ότι γίνονται βήματα προς μια αλλαγή παραδείγματος, έχει βοηθήσει προς αυτό η επιτυχία αναπλάσεων σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Ξέρουμε πλέον για τι μιλάμε, πού στοχεύουμε. Το μεγαλύτερο όμως θέμα, ιδίως για το ιστορικό τρίγωνο, εξακολουθεί να είναι το αυτοκίνητο. Και αυτό είναι θέμα απόφασης, και του καθενός προσωπικά αλλά και της πολιτείας.
— Το συγκεκριμένο τμήμα της Ερμού είναι, θα λέγαμε, το πιο πλούσιο και εκρηκτικό ως προς το μείγμα των ανθρώπων, τα κτίρια, την κατάστασή τους, τις χρήσεις, τόσο κτιρίων όσο και πεζοδρομίων. Πώς θα το περιγράφατε;
Αυτή η έμψυχη πολυπλοκότητα επηρέασε τον σχεδιασμό σας; Πράγματι, έτσι είναι. Πιστεύω ότι η ευρύτητα που θα αναδυθεί μέσα από τους αφαιρετικούς χειρισμούς της πρότασης θα επιτρέψει σε αυτό το εκρηκτικό μείγμα να αναδειχθεί, γιατί θα του δώσει χώρο. Πρώτα απ’ όλα μέσα από την πιο απλή κίνηση, την απομάκρυνση των σταθμευμένων οχημάτων. Αυτό το βλέπουμε ήδη με την πιλοτική του εφαρμογή, αλλά όταν διευρυνθούν όντως οι πλακοστρώσεις και ενοποιηθούν με το οδόστρωμα, το εκρηκτικό μείγμα θα έρθει ανακουφισμένο στην επιφάνεια. Η πολυπλοκότητα αυτήν τη στιγμή ασφυκτιά. Προφανώς θα ήταν λάθος οποιαδήποτε απόπειρα να αμβλυνθεί, πρέπει όμως να της επιτραπεί να αναπνεύσει.
— Γενικώς, είναι μια πολύπαθη κατηγορία οι αναπλάσεις στη χώρα μας. Γιατί συμβαίνει αυτό, πιστεύετε;
Γιατί δεν υπάρχει αποφασιστικότητα από την πολιτεία, γιατί δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στο έργο των αρχιτεκτόνων, γιατί οι ίδιοι δεν έχουμε επαρκή αποθέματα δημιουργικής επιμονής. Εκτός εξαιρέσεων ασφαλώς, που ευτυχώς υπάρχουν.
— Ως τώρα η συνεργασία σας με αρμόδιους φορείς για δημόσια έργα πώς ήταν; Συναντήσατε εμπόδια 'ή στην Ελλάδα δουλεύουν όλα ρολόι;
Η ρητορική σας ερώτηση, ιδίως ως προς το δεύτερο σκέλος, φαντάζομαι ότι βασίζεται στο ότι το ελληνικό ρολόι και το ελβετικό ρολόι έχουν ως κοινό ότι ξεκινούν αμφότερα με το γράμμα «ε». Η κανονική απάντηση θα ήταν ότι έχουμε κερδίσει ήδη τέσσερα πρώτα βραβεία σε πανελλήνιους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς που αφορούν τον δημόσιο χώρο σε τέσσερις δήμους: ο δήμος Αρκαλοχωρίου καταργήθηκε από τον Καλλικράτη, αν και ο δήμαρχος είχε όλη την καλή πρόθεση να συνεργαστεί, με τον δήμο Δραπετσώνας δεν υπήρξε κανένα σημείο επαφής, ο δήμος Ηρακλείου Κρήτης δεν θα έλεγα ότι χαρακτηρίζεται από αποφασιστικότητα, ενώ με τον δήμο Αθηναίων συνεργαζόμαστε άψογα. Ένα στα τέσσερα μέχρι στιγμής.
— Τι είναι σημαντικότερο σε μια ανάπλαση; Η λειτουργικότητα; Η χρηστικότητα; Η ανάδειξη παλαιών στοιχείων ως νέο αφήγημα; Κάτι άλλο ίσως;
Είναι, ξέρετε, γνωστή η ρήση της νεωτερικότητας «form follows function», επομένως λειτουργία και χρήση δεν μπορούν παρά να είναι μέρος της εξίσωσης. Δεν είναι όμως μόνη της η λειτουργία ποτέ, είναι πλάι στη μορφή, συνήθως δεν την ακολουθεί δουλικά. Η απάντησή μου, λοιπόν, θα ήταν η «ευρηματική επίλυση χωρικών προβλημάτων με όρους τάξης, γεωμετρίας, ομορφιάς».
— Η αισθητική μπορεί να συνυπάρξει με τη λειτουργικότητα;
Οφείλει. Όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, τι είναι η ωραία μορφή, «… αν όχι η ευρηματική απάντηση σε ένα πρόβλημα το οποίο έχει τεθεί με απολύτως αντικειμενικούς όρους;».
— Τι σημαίνει για εσάς ομορφιά; Τι ορισμό τής δίνετε;
Θα απαντήσω αντίστροφα: Τι είναι «ά-σχημο»; Είναι απλό, το δίχως σχήμα.
— Η φιλοσοφία σας αλλάζει όταν αναλαμβάνετε ένα ιδιωτικό έργο;
Προφανώς, η τάξη μεγέθους είναι διαφορετική, αλλά ο τρόπος που το αντιμετωπίζετε αρχιτεκτονικά διαφοροποιείται; Όχι, τίποτε δεν αλλάζει επί της ουσίας. Μια κατοικία είναι όσο δύσκολη είναι και η πλατεία της Βαρβακείου. Όποιος μπορεί να ισχυριστεί το αντίθετο μάλλον δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τίποτε από τα δύο.
— Η κατοικία στο Συκάμινο που έφτασε ως τα βραβεία Mies van der Rohe και συζητήθηκε αρκετά ήταν μια δικαίωση; Σας άγχωσε για τη συνέχεια;
Δικαίωση δεν ξέρω, ήταν όμως μια ενίσχυση. Αυτό συνέβη το 2009, ήμουν τότε 35 ετών και αντιλήφθηκα ότι, παρόλο τον ακραίο χαρακτήρα που είχε ο σχεδιασμός της ‒μιλάμε για ένα σπίτι-ρόμβο μήκους εξήντα μέτρων, μια κατοικία-στέγη‒, η απίστευτη επιμονή που απαίτησε δεν ωφέλησε μόνο τους ιδιοκτήτες. Η μεγάλη του δημοσιότητα άνοιξε έναν διάλογο ‒γιατί το σπίτι αυτό απάντησε με έγκυρο τρόπο σε ένα πρόβλημα‒ όπως και το τριγωνικό των Μεγάρων, που ήρθε λίγο αργότερα. Τα γόνιμα εγκώμια λειτουργούν πάντα ενισχυτικά, δεν αγχώνουν. Ούτε εκείνα σοβαρών θεσμών ούτε των φίλων.
— Υπάρχει ελληνικό μέτρο στις μέρες μας;
Η ερώτηση είναι πολύ βαριά και αρκετά ελλειπτική. Πού θα το εντοπίζαμε, για παράδειγμα; Πόσο συχνά; Αρκεί να το βιώνουμε μέσα από την τέχνη ή το απαιτούμε και στη λεγόμενη καθημερινότητα, όπως κατά την αρχαιότητα; Νομίζω ότι γνωρίζουμε όλοι την απάντηση.
— Τι θα πει «ένταξη» ενός έργου στο περιβάλλον του; Είναι μια διαδικασία αρμονίας 'ή σύγκρουσης;
Ένταξη ενός έργου αρχιτεκτονικής στο περιβάλλον του είναι η μέριμνα για την ενότητα. Συντίθεμαι είναι το καθοριστικό ρήμα: η σύν-θεση απαιτεί το νέο-να-τεθεί-μαζί-με-το-υπάρχον, είτε με όρους «αρμονίας» είτε με όρους «σύγκρουσης». Η ενότητα είναι πάνω από αυτές. Το σημαντικό είναι η ενότητα, η συνέχεια, η επαφή με τον κόσμο. Ποτέ ένα αληθινό έργο δεν είναι αυτοαναφορικό.
— Η αρχιτεκτονική (το αποτύπωμά της) οφείλει να συμπεριλαμβάνει αυτούς που την αφουγκράζονται 'ή ακόμη και τους άλλους που δεν την καταλαβαίνουν αλλά τη ζουν καθημερινά;
Φαντάζομαι πως δεν θα περιμένατε να απαντήσω ότι η αρχιτεκτονική υπάρχει για να υποδέχεται και εν τέλει να συγκινεί μόνο εκείνους που την «αφουγκράζονται», εκείνους δηλαδή των οποίων οι αντιληπτικές δεξιότητες είναι πιο ανεπτυγμένες. Υπάρχουν όμως κι αυτοί, όπως υπάρχουν πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης σε ένα πραγματικό έργο. Κάθε έργο αρχιτεκτονικής, όπως και κάθε έργο τέχνης, διευρύνει την αντίληψή μας, ενισχύει τη σχέση μας με τον κόσμο, τη ζωή την ίδια.
Δείτε 8 ακόμα έργα του Tense Architecture Network
Architecture Design Map 5: The Green Issue
Η συλλεκτική έκδοση της LiFO σε συνεργασία με το Archisearch.gr και την Design Ambassador.
