H βιογραφία, ένα πολύ δημοφιλές λογοτεχνικό είδος στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, αντιμετωπιζόταν για χρόνια −και μέχρι τη δεκαετία του 2000− ως κατώτερο είδος στην Ελλάδα ή ως συμπληρωματικό της ιστοριογραφίας. Τα πράγματα έχουν αλλάξει αρκετά στο εκδοτικό τοπίο τα τελευταία χρόνια. «Πλέον έχει πάρει τη θέση της και στον ακαδημαϊκό χώρο, με τη δημιουργία προγραμμάτων σπουδών μεταπτυχιακού επιπέδου» λέει η Λεώνη Θανασούλα, ιστορικός, υποψήφια διδάκτωρ Μουσειολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, που ασχολείται σοβαρά και με επιστημονικό τρόπο με τη βιογραφία και την αυτοβιογραφία. «Στη χώρα μας, από την αρχή της κρίσης παρατηρήθηκε αύξηση των αυτοβιογραφικών τίτλων που εκδίδονται». Η κ. Θανασούλα εργάζεται συστηματικά για να αναδείξει αυτό το είδος συγγραφής που κινείται μεταξύ ιστορίας, λογοτεχνίας και βιογραφίας με κεντρικό ήρωα τον αυτοβιογραφούμενο. Πρόκειται για έναν τομέα που ολοένα αναπτύσσεται, με πολύπλευρες προεκτάσεις.
«Είμαι ιστορικός και εργάζομαι ως σύμβουλος αυτοβιογραφίας» λέει. «Όταν κάποιος/α αποφασίσει να γράψει την ιστορία της ζωής του ή μέρος της και χρειάζεται κάποια βοήθεια, είμαι εκεί για να καθοδηγήσω, να συνδράμω στη δημιουργία του υλικού, την τελική επιλογή του, την αξιοποίηση αλλά και την έρευνα των κατάλληλων αρχείων. Επίσης λειτουργώ συμβουλευτικά στην ποιοτική και αισθητική διαμόρφωση της έκδοσης. Στην Ελλάδα δεν είναι ιδιαίτερα συνηθισμένο, για μένα όμως ήρθε ως η φυσική εξέλιξη των ενδιαφερόντων μου και της αναγκαιότητας για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Γιατί η κάθε ιστορία που καταγράφεται αποτελεί μέρος της. Ακόμη, στο θέμα της διατριβής μου, ως υποψήφιας διδάκτορα Μουσειολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, συναντώνται τρία πεδία μελέτης μου: η αυτο/βιογραφία, η τέχνη και τα μουσεία.
Η βιογραφία ξεκίνησε να με ενδιαφέρει πρώτα σε ερευνητικό επίπεδο· είναι συναρπαστική η αναδίφηση ενός βίου μέσα από αρχειακό υλικό και μαρτυρίες, η σύνδεση με ένα άγνωστο πρόσωπο, το οποίο εμπνέει και συγκινεί, ώστε να θέλει κανείς να το αναδημιουργήσει μέσα από τη γραφή. Με ενδιαφέρει να δώσω φωνή σε πρόσωπα ξεχασμένα από την ιστορία ή σε πρόσωπα που με την αθόρυβη δράση τους συμβάλλουν σε μια ιστορική αλλαγή, μικρή ή μεγάλη.
— Από πότε ασχολείστε με τις βιογραφίες και τις αυτοβιογραφίες;
Η βιογραφία τράβηξε το ενδιαφέρον μου πολλά χρόνια πριν και επηρέαζε τη σκέψη μου ως ιστορικού σε κάθε φαινόμενο ή γεγονός που προσέγγιζα. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στην Ιστορία της Τέχνης, πάντα αναζητούσα τον καλλιτέχνη, το πρόσωπο πίσω από το έργο, πέρα από τις όποιες άλλες αναλύσεις. Σημαντικό ρόλο όμως για την απόφασή μου να ασχοληθώ επαγγελματικά με την αυτοβιογραφία είχε η αρχαία ποιήτρια Σαπφώ. Έχουν διασωθεί ελάχιστα τεκμηριωμένα βιογραφικά στοιχεία για τη σημαντικότερη γυναικεία πνευματική μορφή της ελληνικής αρχαιότητας, η οποία με το έργο της επηρέασε τα ευρωπαϊκά γράμματα και την τέχνη. Είναι όμως αξιοσημείωτος ο τρόπος που η προσωπικότητά της ασκεί μεγαλύτερη επίδραση ακόμη κι από το έργο της ανά τους αιώνες, ενώ αναπαρίσταται μέσα από βιογραφικές ερμηνείες και εκδοχές που άγγιξαν περισσότερο τον μύθο παρά την πραγματικότητα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μια αυτοβιογραφία, ακόμη και σε σπαράγματα, θα έδινε άλλη μορφή στη σαπφική μυθολογία είκοσι πέντε αιώνων.
— Ποια είναι η διαφορά τους; Είναι διαφορετικός ο τρόπος που προσεγγίζεται το κάθε είδος;
Θα ξεκινήσω από την ομοιότητά τους: και τα δύο είδη αποτελούν μια κατασκευή, ένα δημιούργημα του συγγραφέα τους. Φυσικά είναι διαφορετικός ο τρόπος που προσεγγίζεται το κάθε είδος. Στη βιογραφία ένα τρίτο πρόσωπο αναπαριστά τον βιογραφούμενο, συνθέτει ένα μέρος του βίου του, το οποίο όσο κι αν εξαντλήσει τα όρια της αντικειμενικότητας, ενυπάρχει στο κείμενο μέσα από τις επιλογές που κάνει και την αντίληψή του για τον βιογραφούμενο. Στο δεύτερο είδος, ο κύριος διαμορφωτής του περιεχομένου είναι ο αυτοβιογραφούμενος, αλλά και οι αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Εν προκειμένω, ο δικός μου ρόλος είναι να καθοδηγήσω, ως βιογράφος πια, τι θα επέλεγα να πω και γιατί, σε συνάφεια πάντα με τα ζητούμενα του αυτοβιογραφούμενου.
— Έχετε ασχοληθεί και σε συγγραφικό επίπεδο με τη βιογραφία;
Η βιογραφία ξεκίνησε να με ενδιαφέρει πρώτα σε ερευνητικό επίπεδο· είναι συναρπαστική η αναδίφηση ενός βίου μέσα από αρχειακό υλικό και μαρτυρίες, η σύνδεση με ένα άγνωστο πρόσωπο, το οποίο εμπνέει και συγκινεί, ώστε να θέλει κανείς να το αναδημιουργήσει μέσα από τη γραφή. Με ενδιαφέρει να δώσω φωνή σε πρόσωπα ξεχασμένα από την ιστορία ή σε πρόσωπα που με την αθόρυβη δράση τους συμβάλλουν σε μια ιστορική αλλαγή, μικρή ή μεγάλη. Το πρώτο μου βιβλίο, που εκδόθηκε το 2021, αποτελεί βιογραφία μιας ιστορικής βιβλιοθήκης του 19ου αιώνα, μέσα από τα πρόσωπα και την κοινότητα που την περιέβαλαν.
Επίκειται η έκδοση της βιογραφίας του ιδρυτή της, πρώτου δασκάλου της ελληνικής κοινότητας του Λονδίνου, η οποία ανέδειξε άγνωστα στοιχεία για σημαντικές μορφές του ελληνισμού. Σε ερευνητικό στάδιο βρίσκεται η βιογραφία μιας Αμερικανίδας φιλελληνίδος του περασμένου αιώνα, η οποία με τη δράση της συνέβαλε στη σύνδεση μιας κοινότητας με το αρχαίο της παρελθόν. Επίσης, προετοιμάζω ένα βιβλίο για την πολιτιστική διαχείριση στην Ελλάδα βασισμένο σε αυτοβιογραφικές αφηγήσεις, οι οποίες δίνουν τη μοναδική διάσταση της βιωμένης μνήμης, αμεσότητα, όπως και μεγαλύτερη ελευθερία στην ερμηνεία των γεγονότων στον αναγνώστη.
— Ποιος είναι ο δικός σας ρόλος σε μια αυτοβιογραφία;
Όταν κάποιος αποφασίζει να γράψει την ιστορία του ή ένα μέρος της, καλούμαι ως αρωγός. Όσο κι αν ακούγεται οξύμωρο, πριν γραφεί οτιδήποτε, ο δικός μου ρόλος είναι να ακούσω, να αντιληφθώ τι θέλει να αφηγηθεί το πρόσωπο που έχω απέναντί μου και μετά από αρκετές συναντήσεις ξεκινά η διαδικασία της γραφής. Λειτουργώ συμβουλευτικά όταν κάποιος γράφει μόνος του ή γίνομαι το χέρι του συγγραφέα, όταν ο τελευταίος αδυνατεί. Δίνω τη δυνατότητα να γραφεί μια αυτοβιογραφία ως παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές, η οποία θα χανόταν, ενώ διασώζονται οικογενειακά αρχεία και υλικό, τα οποία συνήθως διασκορπίζονται και χάνουν το νόημά τους. Επιπλέον, δίνω τα ερεθίσματα για την ανάκληση αναμνήσεων, ενώ βοηθώ στην επιλογή του κατάλληλου υλικού. Είναι μια πολύ δημιουργική διαδικασία αλληλεπίδρασης, καθώς το υλικό διαμορφώνεται και μεταπλάθεται καθ’ όλη τη διάρκεια της αυτοβιογραφικής συγγραφής.
Ένας από τους κύριους παράγοντες που καθορίζουν τη δυσκολία για τη συγγραφή μιας βιογραφίας είναι η χρονική εγγύτητα στη ζωή του προσώπου της βιογράφησης, στη συνέχεια οι διαθέσιμες πηγές, όπως και το ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Εάν ο βιογραφούμενος/η είναι σύγχρονος του βιογράφου, είναι σημαντική η τήρηση λεπτών ισορροπιών στην ερμηνεία γεγονότων και επιλογών του πρώτου.
— Είναι πιο δύσκολο να γράψει κανείς μια βιογραφία από μια αυτοβιογραφία;
Φαινομενικά μπορεί να πει κανείς το πρώτο, πολλές φορές όμως μια αυτοβιογραφία μπορεί να φέρει στην επιφάνεια σημαντικές ανάλογες δυσκολίες. Ένας από τους
κύριους παράγοντες που καθορίζουν τη δυσκολία για τη συγγραφή μιας βιογραφίας είναι η χρονική εγγύτητα στη ζωή του προσώπου της βιογράφησης, στη συνέχεια οι διαθέσιμες πηγές, όπως και το ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Εάν ο βιογραφούμενος/η είναι σύγχρονος του βιογράφου, είναι σημαντική η τήρηση λεπτών ισορροπιών στην ερμηνεία γεγονότων και επιλογών του πρώτου. Αντιθέτως, σε μια αυτοβιογραφία, εμφανίζονται για τον βιογράφο αρκετές δυσκολίες ανάσυρσης εμπειριών και καταστάσεων που συνειδητά ή ασυνείδητα μένουν στην αφάνεια από τον αυτοβιογραφούμενο, δημιουργώντας εμφανή κενά και χάσματα στην αφήγησή του. Πιθανώς πλήττεται ένα μέρος της αλήθειας, και τα δύο είδη, όμως, δεν αποτελούν παρά μια κατασκευή, μια σύνθεση επιλεγμένων στοιχείων με σκοπό την αλήθεια, μια όμως περιορισμένη αλήθεια στο πλαίσιο που ορίζει ο εκάστοτε συγγραφέας.
— Πόσο αξιόπιστη είναι μια αυτοβιογραφία; Δεν διαστρεβλώνει την πραγματικότητα το υποκειμενικό στοιχείο;
Αναμφιβόλως, το στοιχείο της υποκειμενικότητας είναι κυρίαρχο στον αυτοβιογραφικό λόγο. Στην πλειοψηφία τους όμως τέτοιου είδους κείμενα στην εισαγωγή τους αναφέρονται στην πρόθεση του συγγραφέα να αποτυπώσει την αλήθεια, δηλαδή αφήγηση και ερμηνεία των γεγονότων δίνοντας τη δική του εκδοχή της αλήθειας, ως ψυχική ανάγκη και ηθικό χρέος. Ο βαθμός λοιπόν αντικειμενικότητας και κατ’ επέκταση αξιοπιστίας σχετίζεται με την ηθική συγκρότηση ή τις προθέσεις του συγγραφέα και όχι με τη συγγραφική του δεινότητα. Για παράδειγμα, στο αυτοβιογραφικό έργο Η ζωή μου, του Δ. Βικέλα, εντοπίζει κανείς στοιχεία αμφίβολης ακρίβειας για ιστορικά πρόσωπα της εποχής του, που εξηγούνται αν γνωρίζει κανείς το ιστορικό πλαίσιο. Στη δουλειά μου συχνά αντιλαμβάνομαι την υπέρμετρη υποκειμενικότητα του ομιλητή, συνήθως όμως για λόγους προστασίας τρίτων. Ένα από τα πλεονεκτήματα του τρόπου εργασίας μου είναι η καταγραφή της προφορικής μαρτυρίας του αυτοβιογραφουμένου στο αρχικό στάδιο, καθώς η προφορικότητα έχει πάντα μεγαλύτερη αμεσότητα και αλήθεια.
— Έχουν ζητήσει ποτέ να αλλάξουν τα λόγια τους ή να σβήσουν στοιχεία που σας έχουν αφηγηθεί;
Σε πολλές περιπτώσεις η αρχική, πηγαία αφήγηση που ικανοποιεί τη βαθύτερη ανάγκη της αποτύπωσης του πραγματικού βιώματος, σαν εξομολόγηση, αλλάζει στο τελικό κείμενο ή χάνεται, ηθελημένα ή όχι. Πολλές φορές οι αυτοβιογραφούμενοι λογοκρίνουν τα κείμενά τους, είτε από δική τους επιλογή είτε από ενδεχόμενες παρεμβάσεις τρίτων, με αποτέλεσμα να χάνεται ιστορική τεκμηρίωση. Εδώ ο ρόλος του καθοδηγητή είναι σημαντικός. Από τη μια μεριά πρέπει να υποδείξει την αξία της πηγαίας και αυθόρμητης πολλές φορές εκδοχής της αφήγησης και από την άλλη να τηρήσει τον κανόνα της ελεύθερης επιλογής, χωρίς προσωπική παρέμβαση. Υπήρξε περίπτωση μετά την έκδοση ενός βιβλίου να μου ζητηθεί να γραφεί και η πραγματική εκδοχή των γεγονότων και να παραμείνει αδημοσίευτη.
— Συνήθως τι αλλάζουν από το κείμενο που προκύπτει μετά την αφήγηση;
Συνήθως μεταβάλλονται ή και παραλείπονται αφηγήσεις που αναφέρονται σε δημόσια πρόσωπα, αξιόποινες πράξεις, όπως και οικογενειακά μυστικά. Έχει συμβεί να μεταβληθεί έως και επτά φορές κείμενο που αφορούσε την πολιτική ζωή των τελευταίων δεκαετιών από βιογραφούμενο που έζησε ιστορικά γεγονότα από πολύ κοντά.
— Η βιογραφία και η αυτοβιογραφία είναι δύο είδη που είναι πολύ δημοφιλή σε Αμερική και Ευρώπη, όλο και κερδίζουν έδαφος, στην Ελλάδα πού βρισκόμαστε;
Πολύ σωστά, στη Βρετανία και τις ΗΠΑ υπάρχει παράδοση και μεγάλη εξέλιξη του είδους, πέρα από το αυξανόμενο εκδοτικό ενδιαφέρον. Η βιογραφία δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως κατώτερο είδος ή συμπληρωματική της ιστοριογραφίας, αλλά έχει πάρει τη θέση της και στον ακαδημαϊκό χώρο, με τη δημιουργία προγραμμάτων σπουδών μεταπτυχιακού επιπέδου, ιδιαίτερα στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Στην Ελλάδα, από την αρχή της κρίσης παρατηρήθηκε αύξηση των αυτοβιογραφικών τίτλων που εκδίδονται. Επιπροσθέτως, στα κεντρικά μουσεία εμφανίστηκε αύξηση και των περιοδικών βιογραφικών εκθέσεων ή εκθέσεων με κυρίαρχο το βιογραφικό στοιχείο. Ως μεταβολή έχει ποικίλες ερμηνείες κοινωνιολογικού κυρίως χαρακτήρα. Μία από αυτές είναι η ανάγκη του οικείου σε συλλογικό επίπεδο που προσφέρει η βιογραφία, σε αντίθεση με τη «μεγάλη ιστορία» που είναι πιο απρόσωπη.
Όσα κείμενα κι αν διαβάσω, πάντα θα επιστρέφω στα Αδριανού Απομνημονεύματα, για τον «ανθρώπινο» αυτοκράτορα, τη φιλοσοφία του και την εποχή του, όπως τα ξεδιπλώνει με τη μοναδική της γραφή η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ. Επίσης, οι Καλλιτέχνες της Αναγέννησης του Τζόρτζιο Βαζάρι με εκπλήσσουν για το χρονικό της συγγραφής τους καθεαυτό, και ιδιαίτερα για το πάθος, την πρωτοπορία και τη θεώρηση του βιογράφου.
— Υπάρχουν στοιχεία για τις κυκλοφορίες των εκδοτικών οίκων στην Ελλάδα, όσον αφορά αυτά τα είδη;
Πριν λίγα χρόνια, παρατηρώντας το φαινόμενο της αύξησης των εν λόγω εκδόσεων, έκανα μια προσπάθεια στατιστικής καταγραφής επικοινωνώντας με εκδοτικούς οίκους, αλλά τούτο δεν στάθηκε εφικτό. Θα είναι πολύ ενδιαφέρουσα προς ανάλυση μια σχετική ολοκληρωμένη έρευνα.
— Πώς μπορεί να γράψει την αυτοβιογραφία του ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να το κάνει μόνος του ή μόνη της;
Θα πρότεινα να ζητήσει τη βοήθεια κάποιου ειδικού, ο οποίος/α είναι πρωτίστως ουδέτερος στο περιεχόμενο της αφήγησης. Ακόμη, μπορεί να κατευθυνθεί σε εναλλακτικούς τρόπους καταγραφής, όπως είναι η μαγνητοφώνηση και η αφήγηση μέσω φωτογραφιών και τεκμηρίων.
— Πόσο σημαντικό είναι να καταγράφονται αφηγήσεις απλών ανθρώπων;
Ο καθένας από εμάς αποτελεί ιστορικό υποκείμενο, που με τις πράξεις του επηρεάζει την ιστορική συνέχεια της εποχής του, λίγο ή πολύ δεν έχει σημασία, ενώ παράλληλα φέρει μια μοναδική πολιτισμική παρακαταθήκη από τους προγόνους του, γνώσεις και βιώματα τα οποία σβήνουν μέσα στον χρόνο. Η καταγραφή των αφηγήσεων αποτελεί μέρος της μικροϊστορίας και κατ’ επέκταση της ιστοριογραφίας. Πολλές φορές, οι μνήμες και τα συρτάρια των «απλών ανθρώπων» φιλοξενούν πολύτιμα τεκμήρια που θα ζήλευαν πολλά μουσεία, ενώ μπορούν να δώσουν νέες ερμηνείες σε ιστορικά γεγονότα. Πέρα όμως από την ερευνητική προσέγγιση που αγγίζει πολλά επιστημονικά πεδία, είναι σημαντικό για τους ίδιους τους ανθρώπους που γράφουν την ιστορία τους, γιατί η αποτύπωση της ζωής σε ένα κείμενο λειτουργεί ως ένα προσωπικό εξελικτικό εργαλείο, καθότι προϋποθέτει ανασκόπηση, ερμηνεία, αξιολόγηση και επικοινωνία. Ακόμη κι όταν κανείς γράφει την ιστορία του για να μείνει στο συρτάρι, πάντα επικοινωνεί με έναν μελλοντικό αναγνώστη, επιζητώντας να μοιραστεί ένα μέρος της εμπειρίας του.
— Ως ιστορικός, πόσο σημαντική τη θεωρείτε τη βιογραφία και την αυτοβιογραφία για την καταγραφή της ιστορίας κάθε περιόδου;
Όλη η αρχαία ελληνική μυθολογία δεν είναι παρά γενεαλογικές αφηγήσεις και ιστορίες για την ζωή θεών και θνητών, υποδεικνύοντας έναν αρχετυπικό τρόπο ερμηνείας του κόσμου έως και σήμερα. Θεωρώ τα δύο είδη σημαντικά για την ιστορία, καθώς πιστεύω πολύ στον ρόλο του προσώπου, του ατόμου, στη διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι. Η κάθε μεταβολή προέρχεται από τον διαφορετικό τρόπο σκέψης και δράσης αρχικά ενός προσώπου, φυσικά σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του, και στη συνέχεια περισσοτέρων. Επιπλέον, τα στοιχεία που καταγράφονται σε μια αυτο/βιογραφία συνήθως δεν βρίσκονται στη λεγόμενη «μεγάλη ιστορία», αποδεικνύονται όμως καίρια και αναντικατάστατα για την ορθή ερμηνεία της. Ποιος δεν αξιολογεί σήμερα το γεγονός ότι ο Ναπολέων στη μάχη του Βατερλό ήταν βαριά εμπύρετος;
— Ποια είναι η αγαπημένη σας βιογραφία;
Όσα κείμενα κι αν διαβάσω, πάντα θα επιστρέφω στα Αδριανού Απομνημονεύματα, για τον «ανθρώπινο» αυτοκράτορα, τη φιλοσοφία του και την εποχή του, όπως τα ξεδιπλώνει με τη μοναδική της γραφή η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ. Επίσης, οι Καλλιτέχνες της Αναγέννησης του Τζόρτζιο Βαζάρι με εκπλήσσουν για το χρονικό της συγγραφής τους καθεαυτό, και ιδιαίτερα για το πάθος, την πρωτοπορία και τη θεώρηση του βιογράφου.
— Ποιες από τις ιστορίες που σας έχουν αφηγηθεί ή έχετε βοηθήσει να εκδοθούν σας έχουν κάνει μεγαλύτερη εντύπωση;
Θα σταθώ σε δύο βιβλία: ένα που γράφτηκε ως δώρο μιας αδελφής προς τον αδελφό της, με τις αναμνήσεις της από την παιδική τους ηλικία, μια μοναδική έκφραση αγάπης. Και μία δεύτερη ιστορία ενός εβραιόπουλου της Θεσσαλονίκης, την περίοδο της Κατοχής, που κρυβόταν σε σπίτι της Αθήνας και διασώθηκε. Πέρα από τις περιπέτειες του πολέμου και την πορεία που το παιδί ακολούθησε στη συνέχεια, στο βιβλίο προβάλλεται η σημασία της ευρύτερης οικογένειας στην αφήγηση ενός αιώνα, κι έτσι διασώζεται μια πολιτισμική μνήμη η οποία σύντομα δεν θα υπάρχει. Κάθε φορά όμως που κάθομαι απέναντι σε ένα πρόσωπο που με εμπιστεύεται για τη μετακένωση της ιστορίας του, αισθάνομαι ότι συμβάλλω στην ανθρώπινη κατανόηση, ιδίως μεταξύ διαφορετικών γενεών, και νιώθω δικαιωμένη για την επιλογή μου ως βιογράφου.
