Τα δέντρα περπατούν στην Αλεξάνδρεια
Al-ashjâr tamshi fi-l-Iskandariyya
Το νέο μυθιστόρημα του Αιγύπτιου συγγραφέα Alaa el-Aswany
(Μέγαρο Γιακουμπιάν)
Στην Αλεξάνδρεια, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, μια παρέα φίλων συναντιέται τακτικά στο μπαρ του εστιατορίου Artinos στην Κορνίς. Τους αρέσει, με τη βοήθεια του αλκόολ, να ξαναφτιάχνουν τον κόσμο. Σε αυτές τις ατελείωτες και ζωηρές βραδιές, τους ενώνει ένα βαθύ δέσιμο με την πόλη τους -σχεδόν μια χώρα από μόνη της, ακόμη και για όσους προέρχονταν από αλλού- αλλά και διχάζονται όταν πρόκειται για τα εθνικά επίκαιρα ζητήματα και για τον χαρισματικό ηγέτη Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ. Σε μια εποχή που η Αίγυπτος υφίσταται βαθιές κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις, τι περιμένει αυτούς τους άνδρες και τις γυναίκες, λάτρεις της δικαιοσύνης, της ομορφιάς και του έρωτα, δοσμένους στην κοσμοπολίτικη υπόσταση -ή στην ψευδαίσθηση- της Αλεξάνδρειας;
Στο απόγειο της τέχνης του, ο Alaa El Aswany συνθέτει μια ανθρώπινη και ιστορική τοιχογραφία γεμάτη τραγική λάμψη, απηχώντας έξοχα για άλλη μια φορά τις φωνές χαρακτήρων παγιδευμένων στη μέση μιας καταιγίδας που τους ξεπερνά: το τέλος μιας εποχής. [Bibliosurf]
"Αν πάτε πρώτη φορά στον Αρτινό, θα σας έχουν ήδη προειδοποιήσει ότι είναι αδύνατο να βρείτε τραπέζι χωρίς κράτηση. Πρέπει να σας διηγήθηκαν διάφορες ατυχίες που είχαν σημαντικές αιγυπτιακές και ξένες προσωπικότητες: πιστεύοντας ότι ο Αρτινός ήταν ένα εστιατόριο σαν όλα τα άλλα είχαν πάει εκεί χωρίς ειδοποίηση. Ο ιδιοκτήτης, ο Γιώργος Αρτινός, ζητούσε ευγενικά αλλά και αμετακίνητος συγγνώμη και στη συνέχεια τους πρότεινε να πάρουν το γεύμα τους στον πάγκο. Κάποιοι δεχόνταν, άλλοι έφευγαν, αλλά όλοι καταναοούσαν ότι, στον Αρτινό, οι κανόνες υπήρχαν για να τηρούνται. Μόλις περνούσες το κατώφλι, καταλάβαινες ότι η φήμη του εστιατορίου ήταν δικαιολογημένη. Ήταν αναμφισβήτητα ένα από τα καλύτερα στην Αλεξάνδρεια και σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Τα βράδια δειπνούσες υπό τις μελωδίες του Αράμ, ενός Αρμένιου πιανίστα, και κάθε πρώτη Παρασκευή του μήνα, χωρίς να υπολογίζονται τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά, το Sham el-Nessim και το Πάσχα, γινόταν χορός. Στους τοίχους υπήρχαν φωτογραφίες των αιγύπτιων και διεθνών διασημοτήτων που το επισκέπτονταν: ηθοποιοί του κινηματογράφου, τραγουδιστές, μουσικοί, αθλητές και κυβερνητικοί αξιωματούχοι."
[Πρώτη παράγραφος του βιβλίου]
Valérie Marin La Meslée
Le Point - 04.09.2024
Le Point: Τι ρόλο παίζει η Αλεξάνδρεια στη ζωή σας και τι συμβολίζει;
Alaa el-Aswany: Κάθε βιβλίο είναι μια ιστορία αγάπης. Ερωτεύομαι μια πόλη, μια ιδέα, και ήξερα εδώ και πολύ καιρό ότι θα έγραφα ένα μυθιστόρημα για την Αλεξάνδρεια, επειδή η οικογένεια της μητέρας μου κατάγεται από εκεί. Σε όλη μου την παιδική και νεανική μου ηλικία, περνούσα εκεί τις διακοπές μου. Είχα πολλούς δεσμούς. Ως παιδί, μου έκανε εντύπωση το γεγονός ότι οι φίλοι μου με ευρωπαϊκή καταγωγή μου έλεγαν: "Θα φύγουμε, θα φύγουμε", χωρίς ούτε αυτοί ούτε εγώ να καταλαβαίνουμε το γιατί. Ήταν εξαιτίας της ξενοφοβίας της δικτατορίας της δεκαετίας του 1960, η οποία έβαλε τέλος σε μια πόλη που συμβόλιζε το άνοιγμα και την ανεκτικότητα.
Ως μοναχοπαίδι, με προσκαλούσαν να μένω σε σπίτια φίλων των γονιών μου που ήταν Ιταλοί, Γάλλοι, Έλληνες και Εβραίοι. Οι τελευταίοι ζούσαν εκεί αιώνες και θεωρούνταν Εβραίοι Αιγύπτιοι, όχι το αντίθετο. Επιπλέον, αυτό το άνοιγμα που χαρακτήριζε την κοσμοπολίτικη Αίγυπτο ήταν κάτι που ένιωσα και στο λύκειο του Καΐρου, όπου γιορτάζαμε όλες τις γιορτές, ανεξαρτήτως θρησκείας.
Η πόλη του Αλεξάνδρου είναι επίσης η πατρίδα του Έλληνα ποιητή Καβάφη και έχει εμπνεύσει και το Κουαρτέτο του Λόρενς Ντάρελ. Εξάλλου, το μυθιστόρημά σας δεν του χαρίζεται!
Είναι η γοητεία μιας πόλης που είναι ταυτόχρονα πολύ ευδιάκριτη και μυστηριώδης, γεμάτη μυστικά. Ο Καφάβης (είμαι πολύ περήφανος που μου απονεμήθηκε το 2006 το βραβείο μυθιστορήματος που φέρει το όνομά του) ήταν ένας τεράστιος ποιητής που θεωρούσε τον εαυτό του πιο πολύ Αλεξανδρινό παρά Έλληνα. Εργάστηκε για χρόνια ως δημόσιος υπάλληλος και αρνήθηκε να φύγει από την Αλεξάνδρεια, παρόλο που ζούσε εκεί, ως ομοφυλόφιλος, σε μια δύσκολη εποχή. Έγραψε μερικά πολύ ωραία ποιήματα που μιλούν γι' αυτόν τον πόνο. Όσο για τον Ντάρελ, είναι ένας σπουδαίος μυθιστοριογράφος τον οποίο θαυμάζω. Αλλά όταν μιλάει για "την πόλη μας", μιλάει για την πόλη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, που είναι ακριβώς το αντίθετο από το πνεύμα της Αλεξάνδρειας, της ανοιχτής πόλης που περιγράφω... Εξάλλου, στο Κουαρτέτο δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου Αιγύπτιοι.
Το Μέγαρο Γιακουμπιάν ήταν το μυθιστόρημα του Καίρου, η Αυτοκινητιστική λέσχη της Αιγύπτου αφορούσε μία άλλη του εποχή, και σε αυτό το μυθιστόρημα για την Αλεξάνδρεια, είναι το μπαρ ενός εστιατορίου στην πόλη που συγκεντρώνει τους χαρακτήρες σας. Ακόμη μία τοποθεσία: τύχη ή αναγκαιότητα;
Οι τόποι είναι γοητευτικοί επειδή μου είναι εύκολο να γράψω ανθρώπινες ιστορίες σε αυτούς, αλλά είναι οι ανθρώπινες ιστορίες που δίνουν στο βιβλίο το βάθος του. Αυτό το εστιατόριο, το οποίο είναι φανταστικό αλλά μοιάζει με αρκετά που έχω γνωρίσει, με εμπνέει. Μου επιτρέπει να φανταστώ πως διασταυρώνονται εκεί ζωές, ανθρώποι και έρωτες. Λαμβάνω e-mails από τους αναγνώστες μου, και από την Αίγυπτο ακόμη, επειδή στις μέρες μας οι άνθρωποι μπορούν να με διαβάσουν παρακάμπτοντας τη λογοκρισία. Ένας 75χρονος Αλεξανδρινός μου λέει ότι έμαθε πολλές λεπτομέρειες και ανακάλυψε ακόμη και μέρη που δεν γνώριζε διαβάζοντάς με, κι αυτό μου έδωσε μεγάλη χαρά! Γράφω ότι το μπαρ που ονομάζεται "Caucus" πήρε το όνομά του από έναν Αμερικανό πρόξενο για να θυμίσει τους ανθρώπους που συναντιούνται τακτικά για να μιλήσουν για πολιτική. Υπερέβαλε, γιατί αυτό δεν ισχύει για το δικό μου Caucus, όπου η φιλία είναι αυτή που πάνω απ' όλα φέρνει τους χαρακτήρες κοντά.
Μαντεύουμε ότι βρίσκεστε κι εσείς αναμεσά τους, πίσω από τις εκμυστηρεύσεις του ζωγράφου 'Ανας, κι έπειτα υπάρχει κι εκείνη η Γαλλίδα βιβλιοπώλισσα, η Σαντάλ, που φαίνεται σαν να την έχετε γνωρίσει πραγματικά. Είναι έτσι;
Έχω γνωρίσει περισσότερες από μία βιβλιοπώλισσες σαν αυτή τη Γαλλίδα. Γυναίκες - περισσότερες από τους άνδρες, εξάλλου - που ερωτεύτηκαν την Αλεξάνδρεια και αγαπήθηκαν από όλους. Υπήρχαν πολλά βιβλιοπωλεία στο Κάιρο και στο Πορτ Σάιντ. Αλλά αντιμέτωπα με την άγνοια της δικτατορίας και την αυξανόμενη ξενοφοβία, άρχισαν να κλείνουν, παρόλο που τα γαλλικά ήταν η γλώσσα της ελίτ στην Αίγυπτο για δύο αιώνες. Είναι ακόμη και η γλώσσα των περισσότερων πολιτικών που εκπαιδεύτηκαν, όπως και οι διανοούμενοι, στη Γαλλία. Σε αντίθεση με την Αλγερία -που έχει τόσο περίπλοκη σχέση με τη Γαλλία- η Αίγυπτος δεν έχει παρελθόν αποικιοκρατίας με τη χώρα σας.
Φυσικά, υπήρξε ο πόλεμος με τον Ναπολέοντα, και στη συνέχεια το 1956, αλλά μεταξύ φίλων μπορείς να τα ξεχάσεις [χαμόγελο], και η σχέση μας είναι ουσιαστικά πολιτιστική. Το σημαντικό είναι να διαχωρίζουμε την αποικιοκρατία και τον πολιτισμό, ακόμη και αν προέρχονται από τον ίδιο τόπο. Αυτό εξηγεί στο μυθιστόρημά μου ο χαρακτήρας του Αλγερινού συγγραφέα που προσκαλείται στο βιβλιοπωλείο. Αντανακλά τη γνώμη αρκετών Αλγερινών φίλων μου που είναι κατά της αποικιοκρατίας αλλά όχι κατά της γαλλικής κουλτούρας. Οι δικτάτορες και οι ισλαμιστές, από την άλλη πλευρά, καλλιεργούν μόνο την άγνοια και επαναλαμβάνουν ένα μόνο πράγμα, χωρίς να κάνουν καμία διαφορά: "Είναι όλοι εναντίον μας!"
Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται το 1964. Γιατί επιλέξατε αυτή την περίοδο; Ο Νάσερ ήταν ήδη στην εξουσία εδώ και δώδεκα χρόνια...
Το 1964 ήταν το έτος αιχμής της δημοτικότητας του Νάσερ. Ο κόσμος τον λάτρευε, δεν είχε συμβεί ακόμα η ήττα του 1967 [ο πόλεμος των έξι ημερών κατά του Ισραήλ - σ.σ.] και δεν είχαν αποφασίσει όλοι οι Αιγύπτιοι ευρωπαϊκής καταγωγής να εγκαταλείψουν την Αλεξάνδρεια. Ο Νάσερ έζησε εξάλλου στην πόλη για ένα διάστημα, αλλά είμαι πεπεισμένος ότι δεν καταλάβαινε την κοσμοπολίτικη κοινωνία, μια ιδέα που ήταν αδύνατο να αφομοιώσει ένας στρατιώτης. Το βλέπουμε αυτό με τον χαρακτήρα του Κάρλο, στο μυθιστόρημα, στον οποίο ο αξιωματικός επαναλαμβάνει ότι είναι Ιταλός και εκείνος λέει: "Μα εγώ δεν ξέρω την Ιταλία, η Αλεξάνδρεια είναι η πόλη μου". Αλλά για τον αστυνομικό, αυτό δεν σε κάνει Αιγύπτιο. Πρέπει να αποδείξεις ότι αγαπάς την Αίγυπτο, αυτή είναι η δικτατορική στρατιωτική νοοτροπία.
'Οταν σκιαγραφείτε τον Νάσερ και το καθεστώς του, αποσκοπείτε στο να ανατρέψετε έναν μύθο;
Ο μύθος δεν έχει ακόμη διαλυθεί. Αλλά οι νέοι άνθρωποι, οι νέες γενιές, τον ξεφορτώνονται και κατανοούν ότι ήταν προπαγάνδα. Οι γονείς τους ερωτεύτηκαν τον ηγέτη, αλλά αυτό που με κάνει αισιόδοξο είναι ότι χιλιάδες νέοι πήραν μέρος στην επανάσταση του 2011 κατά της στρατιωτικής δικτατορίας. Μοιάζουν με τον χαρακτήρα του Γκαλίλ. Υπήρχαν εκατομμύρια σαν κι αυτόν, πολύ τίμιοι άνθρωποι που πίστεψαν στον Νάσερ, σίγουροι ότι ο κόσμος τους θα άλλαζε. Αλλά η σχέση τους με τη δικτατορία μετατράπηκε σε καταστροφή.
Πέρα από τη μορφή του Νάσερ, θέτω το πρόβλημα της σχέσης μας με τη μορφή του μεγάλου ηγέτη, τον οποίο πρέπει να υπακούμε ενώ δεν υπηρετεί την πατρίδα του. Το πρόβλημα είναι πολύ βαθύ στην αραβική κουλτούρα, η οποία αναζητά έναν ήρωα. Τον ερωτευόμαστε και αποδεχόμαστε ό,τι κάνει. Εκτός από την ιδιαίτερη περίπτωση του Λιβάνου, 22 αραβικές χώρες δεν ζουν σε δημοκρατία. Αυτό δεν μπορεί να είναι απλώς μια σύμπτωση ή μια συνωμοσία... Εμείς οι Άραβες έχουμε ένα πρόβλημα.
Ποια είναι η σχέση σας με την ιστορία; Είναι όλα όσα αναφέρονται στο μυθιστόρημα αληθινά;
Διδάσκω δημιουργική γραφή σε διάφορα πανεπιστήμια, και θα το κάνω σύντομα και στο Princeton. Τώρα, σε αυτό που ονομάζω "αναζήτηση του μυθιστορήματος", υποδεικνύω ότι πρέπει να γνωρίζουμε τα πάντα για την περίοδο στην οποία διαδραματίζεται η ιστορία. Στο βιβλίο μου, όλα όσα γράφονται είναι αληθινά και τεκμηριωμένα, όπως για τη λεγόμενη "πρωτοποριακή" μυστική οργάνωση που δημιούργησε ο Νάσερ για τους πιστούς στην επανάσταση. Επινοώ τους χαρακτήρες μου, αλλά δεν εφεύρω τίποτα για την πολιτική και κοινωνική ιστορία.
Γράφετε: "Οι λέξεις έχουν γίνει εγκλήματα. Γνωρίζω ανθρώπους που έχουν φυλακιστεί για ένα αστείο που επανέλαβαν ή για ένα σχόλιο σε ένα καφέ". Εσείς ο ίδιος έχετε βιώσει αυτή την επιτήρηση. Πρέπει να δούμε τον Σίσι πίσω από τον Νάσερ;
Είναι η ίδια νοοτροπία, το ίδιο αυτοκίνητο με διαφορετικό οδηγό. Ένας επαναστατικός σοσιαλιστής ηγέτης, ο Νάσερ, και ένας ηγέτης που αδιαφορεί για τους φτωχούς και υπακούει στις εντολές της Αμερικής, ο Σίσι. Δεν είναι τόσο το θέμα αν είναι κακοί, αλλά είναι στρατιωτικοί που καταλαβαίνουν μόνο τις διαταγές και καμία άλλη άποψη. Υπάρχει αυτό που πρέπει να πεις και αυτό που δεν πρέπει να πεις. Αυτό βλέπουμε στη σχέση μεταξύ της Σαντάλ, της βιβλιοπώλισσας, και του αξιωματικού του Νάσερ. Αν και αυτός προέρχεται από την ελίτ, από μια μεγάλη γαλλόφωνη οικογένεια, αλλά... είναι στρατιώτης.
Οι σελίδες για την εξορία είναι ιδιαίτερα συγκινητικές, επειδή μπορούμε να νιώσουμε ότι έχετε ζήσει τη στιγμή αυτή που αναγκαστήκατε να φύγετε. Ένας από τους χαρακτήρες λέει ότι δεν αντέχει τις σκηνές αποχαιρετισμού. Αυτό ισχύει και για εσάς;
Θυμάμαι πολύ καλά τη στιγμή που έπρεπε να παρθεί η απόφαση ότι δεν μπορούσα να μείνω άλλο. Είναι λυπηρό, αλλά τι σημαίνει να μένεις σε μια χώρα στην οποία είσαι απαγορευμένος; Χρησιμοποίησα το συναίσθημα που μου έδωσε αυτή η εμπειρία. Και, πράγματι, δεν αντέχω τις σκηνές αποχαιρετισμού που έχω παρατηρήσει πολλές φορές, για παράδειγμα στο αεροδρόμιο. Το άτομο που ετοιμάζεται να φύγει από τη χώρα, οι άνθρωποι που κλαίνε ή δεν κλαίνε με τα πρόσωπά τους όμως τόσο λυπημένα... Και όμως τα βαθύτερα συναισθήματα δεν μπορούν να εκφραστούν από καμία πλευρά όταν εγκαταλείπεις τη ζωή σου, την ιστορία σου, την πόλη σου.
Και πώς ζείτε τα τελευταία επτά χρόνια, μακριά από την Αίγυπτο;
Ο Χέμινγουεϊ ήταν πάντα στο εξωτερικό. Ο Γκαρσία Μάρκες εγκατέλειψε την Κολομβία για είκοσι τρία χρόνια, αλλά συνέχισε να γράφει για τη χώρα του. Φυσικά, βρίσκομαι στη Νέα Υόρκη, αλλά συνεχίζω να ζω στην Αίγυπτο. Και με τα κοινωνικά δίκτυα, είναι πολύ πιο εύκολο απ' ό,τι ήταν στην εποχή του Μάρκες! Φτιάχνω κάθε εβδομάδα ένα βίντεο στα αραβικά για το τι συμβαίνει στη χώρα μου. Παρακολουθώ τις αιγυπτιακές ειδήσεις κάθε πρωί και λέω τη γνώμη μου γι' αυτές σε ένα κανάλι στο YouTube με το όνομά μου.
Στο Κάιρο, συνήθιζα να διοργανώνω μια πολιτιστική συνάντηση κάθε εβδομάδα, αλλά με τον στρατάρχη Σίσι, αυτό έγινε όλο και πιο δύσκολο, επειδή οι άνθρωποι που έρχονταν στο σεμινάριο συλλαμβάνονταν. Έτσι, όταν ήρθα στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2018 και κατέληξα να μείνω, αποφάσισα να κάνω την ίδια εκδήλωση, αλλά σε βίντεο. Θεωρώ ότι είναι καθήκον μου να το κάνω, αφού έχω 3,2 εκατομμύρια followers στο Twitter (τώρα Χ).
Δεν εκπλήσσομαι που ο κ. Σίσι επανεξελέγει, διότι ο δικτάτορας μιλάει πάντα για έναν μεγάλο λαό, αλλά αυτός ο λαός είναι φανταστικός και ο πραγματικός λαός δεν τον εμπιστεύεται. Φοβάται ότι οι ελίτ, στις οποίες ανήκω και εγώ, θα τον επηρεάσουν και θα τον οδηγήσουν σε μια επανάσταση. Έτσι, απαγορεύει οτιδήποτε μπορεί να οδηγήσει σε αυτό. Σε ένα βίντεο με τίτλο Διανοούμενοι και προδότες, μίλησα για το καθήκον του συγγραφέα· μόλις πρόσφατα, μίλησα για έναν νεαρό Αιγύπτιο που βασανίστηκε και στη συνέχεια σκοτώθηκε από την αστυνομία. Σε αυτές τις παρεμβάσεις, υπερασπίζομαι τα δικαιώματα των Αιγυπτίων εξηγώντας ότι ο φασισμός έχει δύο όψεις: τη στρατιωτική και την ισλαμιστική.
Σήμερα, η Αίγυπτος παίζει το ρόλο του διαμεσολαβητή στη σύγκρουση μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς. H συμπατριωτισσά σας Minouche Shafik, πρόεδρος του διάσημου Πανεπιστημίου Κολούμπια, αναγκάστηκε να παραιτηθεί εξαιτίας των εντάσεων στην πανεπιστημιούπολη που συνδέονται με τον πόλεμο. Ποια ήταν η αντιδρασή σας;
Η πρόεδρος του Κολούμπια προσπάθησε να γίνει αρεστή στους χορηγούς του πανεπιστημίου, επιτρέποντας στην αστυνομία να συλλάβει τους φιλοπαλαιστινιακούς φοιτητές, ενώ θα έπρεπε να είχε απαντήσει: "Δεν μπορώ να τους τιμωρήσω γιατί ένα πανεπιστήμιο υπάρχει για να εκπαιδεύει τους νέους να εκφράζονται". Όταν επικρίνεις την ισραηλινή πολιτική, γίνεσαι αμέσως αντισημίτης. Αυτό είναι κάτι που δεν καταλαβαίνω.
Πολλοί Εβραίοι καθηγητές πράττουν το ίδιο, ακόμη και στο Ισραήλ. Είναι αντισημίτες; Είμαι εναντίον της ιδεολογίας της Χαμάς, εναντίον του πολιτικού Ισλάμ, αλλά υποστηρίζω τα δικαιώματα των Παλαιστινίων, το δικαίωμα να έχουν ένα κράτος στα εδάφη που κατέλαβε το Ισραήλ το 1967. Θα πρέπει να έχω το δικαίωμα να επικρίνω την πολιτική της κυβέρνησης Νετανιάχου ή του υπουργού Άμυνάς του, ο οποίος αναφέρεται στους Παλαιστίνιους ως "ανθρώπινα ζώα". Κάνω μια διάκριση μεταξύ εκείνων που εκφράζουν την αντιθεσή τους στην ισραηλινή πολιτική και εκείνων που λένε ότι είναι εναντίον των Εβραίων και είναι πραγματικά αντισημίτες. Είναι σαφές ότι και στις δύο πλευρές - και όχι μόνο στην ισραηλινή πλευρά - υπάρχουν άνθρωποι που έχουν συμφέρον να τα μπερδεύουν όλα.
Η δολοφονία ισραηλινών πολιτών στις 7 Οκτωβρίου 2023 είναι μια πράξη τρομοκρατίας που διαπράχθηκε από τη Χαμάς, αλλά ποτέ δεν θα δικαιολογήσει τον αριθμό των θυμάτων των Παλαιστινίων πολιτών, πάνω από 40.000. Πέρα από τους Ισραηλινούς και τους Άραβες - όπως έγραψα στους New York Times και την Washington Post πριν από πολλά χρόνια - το πρόβλημα δεν είναι πολιτικό αλλά ανθρώπινο. Πρόκειται για τον ισότιμο σεβασμό της ανθρώπινης ζωής. Καμία πλευρά δεν πρέπει να αγγίζει παιδιά ή αμάχους. Αυτή είναι η πρόκληση. Κι αυτό το ζήτημα εκφράστηκε πολύ καλά στο κίνημα Black Live Matters. Ήταν η σωστή απάντηση, γιατί όλες οι ζωές μετράνε. Όλες.
Δείτε ακόμα στο Αλμανάκ:
Alaa El-Aswany: “Στην Αίγυπτο, η επανάσταση δεν είπε την τελευταία της λέξη»
