Πόσο αποδεκτός έχει γίνει ο υπερρεαλισμός;
Υπάρχει παντού. Τον συναντάμε σε κάθε σελίδα των εφημερίδων, σε τηλεοπτικά προγράμματα, πίσω από οποιοδήποτε άρθρο. Με αφορμή την εκατονταετή επέτειο από τη δημοσίευση του μανιφέστου του, ο υπερρεαλισμός έγινε μόδα: φθινόπωρο-χειμώνας 2024, πρέπει να φορέσουμε το ωραιότερο βρετονικό καπέλο μας [χαρακτηριστικό της Βρετάνης: λογοπαίγνιο με το όνομα του Αντρέ Μπρετόν- σ.σ.].
RPDimanche
Η Marina Garrisi και ο Jean Baptiste Thomas συνομιλούν με τον Michael Löwy
RPDimanche - 26.10.2024
Μαρξιστής κοινωνιολόγος και φιλόσοφος, ο Michael Löwy έχει επίσης ασχοληθεί με τον υπερρεαλισμό και τον επαναστατικό του γαλαξία. Του οφείλουμε ειδικά τα εξής βιβλία: Το άστρο της αυγής: υπερρεαλισμός και μαρξισμός, Αγγελιοφόροι της θύελλας: ο Αντρέ Μπρετόν και η επανάσταση του Ιανουαρίου του 1946 στην Αϊτή και, πρόσφατα, Ο φλεγόμενος κομήτης. Ρομαντισμός, υπερρεαλισμός, ανατροπή (Orange, éditions du Retrait, 2023). Με αφορμή την "εκατονταετή έκθεση" του Centre Pompidou, το RPDimanche θέλησε να τον ρωτήσει τι παραμένει επίκαιρο και αμετάκλητα ανατρεπτικό στους υπερρεαλιστές, πέρα από όλες τις σημερινές προσπάθειες παραποίησης και οικειοποίησης.
RPDimanche: Οι υπερρεαλιστές βρίσκονται στο επίκεντρο σχεδόν παντού φέτος που συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη δημοσίευση του πρώτου τους μανιφέστου, ακόμη και σε εκδόσεις, περιοδικά και εφημερίδες που θα το θεωρούσαν "ατιμωτικό" να τους δεχτούν, όπως θα έλεγε ο Benjamin Péret. Από τη Figaro και τη Marianne μέχρι την "αναδρομική έκθεση" στο Centre Pompidou, πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο υπερρεαλισμός, που αναδύθηκε από τα συντρίμμια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου "ενάντια" στην κοινωνία, τα δόγματά της, τα δεσμά της και τις μικρότητές της, κατέληξε να ενσωματωθεί από την ίδια αυτή κοινωνία, έναν αιώνα μετά τη γέννησή του;
Michael Löwy: 'Ηδη από τότε που υπάρχει, ο υπερρεαλισμός είναι αντιμέτωπος με τις προσπάθειες της αστικής κοινωνίας να τον εξουδετερώσει, να τον εξημερώσει και να τον ενσωματώσει. Αυτό αποτελεί μέρος της λογικής του συστήματος, το οποίο μετατρέπει τα πάντα, απολύτως τα πάντα, σε θέαμα ή εμπόρευμα.
Αλλά ο υπερρεαλισμός δεν καταπίνεται εύκολα: κολλάει στο λαιμό της κυρίαρχης κουλτούρας. Γι' αυτό και κατά καιρούς γίνονται προσπάθειες στηλιτευσής του, όπως στο λίβελλο του Jean Claire του 2001 Ο υπερρεαλισμός και η ηθική διάβρωση της Δύσης, που κατηγορεί τους υπερρεαλιστές ότι "ρίχνουν το ηθικό" του σύγχρονου πολιτισμού. Ασφαλώς, ορισμένοι που συμμετείχαν στην υπερρεαλιστική περιπέτεια μπορεί να υπέκυψαν κάποια στιγμή στην εμπορευματική κοινωνία. Αυτό συνέβη με τον Σαλβαδόρ Νταλί, αναμφίβολα ιδιοφυή καλλιτέχνη, αλλά εντελώς αδίστακτο: αποβλήθηκε από την υπερρεαλιστική ομάδα και του δόθηκε το παρατσούκλι "Avida Dollars" από τον Αντρέ Μπρετόν. Αλλά το ίδιο το υπερρεαλιστικό κίνημα διατήρησε την απόλυτη απόσταση από τον δυτικό καπιταλιστικό πολιτισμό, από το 1924 μέχρι σήμερα.
RPDimanche: Υπάρχει κάτι αρκετά παράξενο όταν περιδιαβαίνεις τη μεγάλη έκθεση στο Centre Pompidou που είναι αφιερωμένη στον υπερρεαλισμό: οι υπερρεαλιστές έθεταν ως απαράβατο όρο τη διατήρηση μιας πλήρους ανεξαρτησίας του νου και της δημιουργίας απέναντι σε όλους τους εξωτερικούς περιορισμούς, ενάντια σε όλους τους μηχανισμούς, ακόμη και κομμουνιστικούς. Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι ο υπερρεαλισμός δεν ήταν βαθιά συνδεδεμένος με τη δυναμική που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάσταση, με τις νέες κομμουνιστικές οργανώσεις που θα δημιουργούνταν κατόπιν στην Ευρώπη και αλλού στον κόσμο, και στη συνέχεια με τις συζητήσεις γύρω από τη σταλινοποίηση της ΕΣΣΔ. Ορισμένα από τα μέλη της, και όχι τα λιγότερο σημαντικά, εντάχθηκαν έτσι θαρραλέα και ενάντια στο ρεύμα στις γραμμές της Αριστερής Αντιπολίτευσης και των λεγόμενων τότε Μπολσεβίκων-Λενινιστών, δηλαδή των οπαδών του Τρότσκι. Ωστόσο, αυτή η κατεξοχήν πολιτική διάσταση που διατρέχει τον υπερρεαλισμό, έμμεσα ή πιο ξεκάθαρα, είναι εξαιρετικά ισχνή στην έκθεση. Να οφείλεται αυτό σε μια καθαρά πολιτική επιλογή του Centre Pompidou και των επιμελητών, οι οποίοι θέλησαν να "αποπολιτικοποιήσουν" τον υπερρεαλισμό;
Michael Löwy: Το υπερρεαλιστικό κίνημα ως τέτοιο και οι σημαντικότερες μορφές του ήταν πάντα αντίπαλοι της αστικής κοινωνίας και υπέρμαχοι της επαναστατικής κατάργησής της. Αυτό τους οδήγησε, κατά καιρούς, να πλησιάσουν το κομμουνιστικό κίνημα, την αριστερή του αντιπολίτευση (Τρότσκι), τον ουτοπικό σοσιαλισμό του Φουριέ ή τον ελευθεριακό κομμουνισμό. Αλλά η προσδοκία των υπερρεαλιστών να "αλλάξουν τη ζωή" (Ρεμπώ) δεν μπορούσε να περιοριστεί στην πολιτική: ήταν ένα ποιητικό και μαγικό εγχείρημα να ξαναμαγέψουν τον κόσμο και να εξερευνήσουν τον θαυμαστό κόσμο.
Τα μουσεία, όπως το Centre Pompidou, ως θεσμοί της αστικής κοινωνίας, μπορούν μόνο να "αποπολιτικοποιήσουν" τον υπερρεαλισμό, υποβιβάζοντάς τον σε μια ελιτίστικη παρέα καλλιτεχνών, σε μια σχολή ζωγραφικής - όπως ο Φωβισμός ή ο Κυβισμός - σε μια κατά βάση αισθητική υπόθεση. Τα έργα που συγκεντρώνονται στη μεγάλη "επετειακή" έκθεση στο Beaubourg είναι καταπληκτικά, αλλά μοιάζουν με πεταλούδες καρφιτσωμένες σε μια βιτρίνα: απουσιάζει η ζωή που τους έδωσε το κίνημα. Ο κατάλογος επιχειρεί να δώσει μια πιο αυθεντική εικόνα της ανατρεπτικής διάστασης του υπερρεαλισμού, η οποία όμως υποβαθμίζεται και τίθεται στο περιθώριο της έκθεσης.
RPDimanche: Μέσα στο ουράνιο τόξο, την ισπανική, πολύχρωμη βεντάλια του υπερρεαλισμού, που τάραξε το σύνολο της λογοτεχνίας και των τεχνών στην Ευρώπη, την Αμερική και αλλού από τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 και μετά, υπάρχει κάποιο πρόσωπο που συμπαθείς ιδιαίτερα, που ίσως να ξεχάστηκε άδικα μέσα στο όλο θόρυβο των μέσων ενημέρωσης των τελευταίων εβδομάδων γύρω από την "επικαιρότητα του υπερρεαλισμού" και που θα επιθυμούσες να αναφέρεις εδώ;
Michael Löwy: Θα ήθελα να μιλήσω για τον Benjamin Péret, τον μεγάλο ποιητή και επαναστάτη αγωνιστή, τον στενότερο φίλο του Αντρέ Μπρετόν - ξεχασμένο από τα "μνημόσυνα" και τα μουσεία, επειδή δεν ήταν ένας πλαστικός καλλιτέχνης που θα μπορούσε να "εκτεθεί".
Ασυμβίβαστος επαναστάτης, αλλεργικός στις εκκλησίες -τόσο καθολικές όσο και σταλινικές- υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του υπερρεαλισμού, και το έργο του λάμπει με όλο το φως αυτού που ο ίδιος αποκαλούσε "πυρήνα του κομήτη": του μεγαλειώδους έρωτα, θέμα μιας θαυμάσιας ανθολογίας που είχε συγκροτήσει.
Είχα την τύχη να συναντήσω τον Benjamin Péret σε ένα ταξίδι στο Παρίσι το 1958, ένα χρόνο πριν πεθάνει. Μιλήσαμε για την ποίηση, για το μαύρο χιούμορ και την Ισπανική Επανάσταση. Μου είπε πως όταν βρέθηκε στην Ισπανία το 1936-37 ως αντιπρόσωπος του κινήματος για την Τέταρτη Διεθνή, είχε αρχικά συνεργαστεί με το POUM. Τελικά, αποφάσισε να πολεμήσει στις τάξεις της φάλαγγας Durruti. Η φάλαγγα Durruti ήταν, στα μάτια του, η πιο συνεπής επαναστατική δύναμη. Ο Péret με σύστησε στους τροτσκιστές φίλους του και στον εξόριστο γραμματέα του POUM, τον Wilebaldo Solano, με τον οποίο έγινα φίλος.
Όπως και η Ναταλία Σέντοβα, η χήρα του Τρότσκι, ο Benjamin Péret είχε απομακρυνθεί από το τροτσκιστικό κίνημα στη μεταπολεμική περίοδο, μη συμφωνώντας πλέον με τον χαρακτηρισμό της σταλινικής ΕΣΣΔ ως ένα "εργατικό κράτος" που θα έπρεπε να το υπερασπίζουμε. Όμως δεν έπαψε ποτέ να είναι επαναστάτης και αιρετικός κομμουνιστής. Η ποίησή του είναι εξαιρετική: μια έκρηξη δυνατών εικόνων. Είναι επίσης βαθιά ανατρεπτική, χωρίς ποτέ να χρειάστηκε να ευθυγραμμιστεί με κάποιο πολιτικό δόγμα.
