Δυναμικός, πληθωρικός, τολμηρός, ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι θεωρείται πλέον ένας από τους σημαντικότερους ανανεωτές του πολωνικού θεάτρου τον 21ο αιώνα.
Ο πενηνταεξάχρονος καλλιτέχνης προσπάθησε από νωρίς να δημιουργήσει γέφυρες ανάμεσα στο πολωνικό και στο δυτικοευρωπαϊκό θέατρο. Φημίζεται για τον τρόπο που φέρνει τα κλασικά κείμενα στο σήμερα, συνδέοντάς τα με φλέγοντα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, αναδεικνύοντας εναλλακτικές και συχνά καταπιεσμένες φωνές, όπως αυτές των γυναικών, των ομοφυλοφίλων και των Πολωνοεβραίων.
Διάβασε τον Σαίξπηρ με αντι-εξουσιαστική, φεμινιστική ματιά, μίλησε για το τέλος της θρησκευτικής πίστης μέσα από τον Ευριπίδη, ανέδειξε την ελαστικότητα του φύλου ορμώμενος από τη Σάρα Κέιν. Οι ωριμότερες δουλειές του ανίχνευσαν την κληρονομιά του Ολοκαυτώματος, έθεσαν το ζήτημα του αντισημιτισμού, πειραματίστηκαν με τους αρχαίους και σύγχρονους μύθους.
Πριν από δέκα χρόνια, ο Βαρλικόφσκι μαζί με τους σταθερούς συνεργάτες του δημιούργησαν το Nowy Teatr (Nέο Θέατρο), στην περιοχή Μοκοτόφ της Βαρσοβίας, έναν χώρο που έχει γίνει πια σημείο αναφοράς στην πολιτιστική ζωή της χώρας, φιλοξενώντας όχι μόνο τις δουλειές του ιδρυτή του αλλά και αξιόλογων καλλιτεχνών απ' όλο τον κόσμο.
Είμαστε τρομερά απογοητευμένοι, επειδή όλες οι κυβερνήσεις που υποτίθεται πως μας εκπροσωπούν επιδίδονται στο κυνήγι της εξουσίας και όχι ενός οράματος.
Η τελευταία παραγωγή του Nowy Teatr, με τίτλο εργασίας We Are Leaving, θα κάνει πρεμιέρα τον Ιούνιο στη Βαρσοβία, ενώ λίγο αργότερα, στις αρχές Ιουλίου, θα παρουσιαστεί στην Αθήνα, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Είναι βασισμένη στο θεατρικό έργο The Suitcase Packers (Αυτοί που φτιάχνουν τις βαλίτσες τους) του Χανόχ Λεβίν, του κορυφαίου Ισραηλινού θεατρικού συγγραφέα που πέθανε από καρκίνο το 1999.
Ο Λεβίν, ένας «υπαρξιακός ποιητής», όπως τον έχουν χαρακτηρίσει, διακρίθηκε για τις πικρές, μακάβριες και αλληγορικές κωμωδίες του, που σόκαραν συχνά τους συμπατριώτες του, καθώς ασκούσαν τολμηρή κριτική όχι μόνο στους ιδρυτικούς μύθους της χώρας ή στην αυταρέσκεια της πολιτικής ηγεσίας της αλλά και στην κυρίαρχη ιδεολογία της ισραηλινής κοινωνίας. Τα τελευταία έργα του είναι διαποτισμένα από την εμμονή του σωματικού και πνευματικού θανάτου.
Γραμμένο το 1983, το The Suitcase Packers διαδραματίζεται σ' έναν ακαθόριστο παρόντα χρόνο και παρακολουθεί τη ζωή μερικών οικογενειών που ζουν στην ίδια γειτονιά. Πρόκειται για ένα παζλ από «στιγμιότυπα» με είκοσι δύο ήρωες, καθένας τους δυστυχισμένος με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Βυθισμένοι στη θαμπή, πνιγηρή καθημερινότητά τους, ονειρεύονται να ξεφύγουν, να ταξιδέψουν, να φτιάξουν μια νέα ζωή. Οι περισσότεροι αποτυγχάνουν. Εξού και ο υπότιτλος του έργου Κωμωδία με οκτώ κηδείες.
Ο Βαρλικόφσκι καταπιάνεται για δεύτερη φορά με το έργο του Λεβίν: η πρώτη ήταν πριν από δεκατρία χρόνια, όταν ανέβασε το Κρουμ (παίχτηκε στο Φεστιβάλ Αθηνών το 2008). Σ' εκείνο το έργο υπήρχε ένας κεντρικός ήρωας, ο Κρουμ, ο οποίος εγκατέλειψε την πατρίδα του σε αναζήτηση καλύτερης μοίρας, αλλά επέστρεψε άπραγος για ν' ανακοινώσει στη μητέρα του ότι δεν έγινε πλούσιος, δεν συνάντησε τον έρωτα, ούτε ανακάλυψε τον εαυτό του: «Η ζωή είναι αλλού», λέει, «αλλά εγώ δεν τη βρήκα».
Απ' ό,τι φαίνεται, δεν είναι μόνο οι ήρωες του Λεβίν που ονειρεύονται άλλη γη, άλλα μέρη αλλά και ο ίδιος ο σκηνοθέτης που ανακοινώνει στους Πολωνούς συμπατριώτες του «Φεύγω!», όπως μας αποκάλυψε στην τηλεφωνική συνομιλία που είχαμε μαζί του πριν από λίγες μέρες, ενώ η παράσταση βρίσκεται εν μέσω δοκιμών και παίρνει σιγά-σιγά την τελική μορφή της...
— Τι σας ελκύει στη δουλειά του Χανόχ Λεβίν; Γιατί επιστρέφετε σ' αυτόν το συγγραφέα;
Είναι τόσο δύσκολο σήμερα να βρεις δυνατά θεατρικά κείμενα... Τα περισσότερα είναι τόσο «κλειστά», τόσο καλοφτιαγμένα, ακολουθούν επακριβώς τους κανόνες αφήγησης, αλλά δεν λένε επί της ουσίας τίποτα. Ο Λεβίν είναι ένας συγγραφέας που τον άγγιξα πριν από δεκατρία χρόνια με τον Κρουμ, μια παράσταση που φέραμε και στην Αθήνα.
Τώρα, με το We Are Leaving, επιστρέφω σ' ένα «κανονικό» θεατρικό κείμενο και όχι σ' ένα μοντάζ κειμένων, όπως π.χ. έκανα στην (Α)pollonia (σ.σ. παράσταση του Βαρλικόφσκι, που είχαμε δει στο Φεστιβάλ Αθηνών το 2011). Ο υπότιτλος του τωρινού έργου είναι Κωμωδία με οκτώ κηδείες· ο Κρουμ ήταν μία κηδεία.
Τώρα επιχειρώ μια επιστροφή στην πραγματική ζωή: προσπαθώ να μιλήσω τη γλώσσα που μιλάει σήμερα η Πολωνία ή, καλύτερα, τη γλώσσα που μπορεί να καταλάβει. Αυτή είναι η πιο πολωνική παράσταση που έκανα ποτέ.
— Με ποια έννοια;
Με την έννοια ότι είναι πολύ απλή, πολύ «βασική», σκάβει κάτω από την επιφάνεια, ανατρέχει στη συλλογική μνήμη, αφορά τις κοινότητες – όσο παλιομοδίτικο κι αν ακούγεται αυτό... Η προηγούμενη σκηνοθεσία μου ήταν βασισμένη στον Προυστ (σ.σ. στο μυθιστόρημα Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο), μια παράσταση πολύ μακριά από το πολωνικό κοινό.
— Πιο ευρωπαϊκή θα λέγατε;
Δεν ξέρω αν θα το έλεγα αυτό, εφόσον, όπως ξέρετε, συνέχεια τσακωνόμαστε με τους Ευρωπαίους. Όσον αφορά την ελίτ, ο Προυστ ήταν πάντα μέρος της μόρφωσής τους – ό,τι κι αν σημαίνει «μορφωμένος» σήμερα, δεν ξέρω, εφόσον κατέστρεψαν την παιδεία και τώρα παρατηρείται έξαρση του εθνικισμού στους Πολωνούς φοιτητές. Στην Ουγγαρία τα ίδια...
Βιώνοντας τη γενικότερη ευρωπαϊκή κρίση, μπορούμε να πούμε πως έχει τελειώσει η εποχή του ενθουσιασμού. «Φεύγουμε» («We Are Leaving»), θα ήταν λοιπόν ένας καλός τίτλος, όχι μόνο για την Πολωνία αλλά και για την Ελλάδα.
— Θέλετε να πείτε πως είναι καλή ώρα τώρα να εγκαταλείψουμε τις πατρίδες μας;
Μα, αυτό ακριβώς σημαίνει ο τίτλος Φεύγουμε! Το έργο μιλάει για ανθρώπους που αναχωρούν. Που λαχταρούν μια καλύτερη ζωή. Στην Ευρώπη συναντάει κανείς πολλούς Έλληνες, ανάμεσά τους πληθώρα καλλιτεχνών που αποχωρούν από τη χώρα σας, επειδή δεν υπάρχουν χρήματα, δεν υπάρχει ενδιαφέρον για τη δουλειά τους.
Οι καλλιτέχνες του Ιράν φεύγουν και δεν μπορούν να γυρίσουν σπίτι τους, επειδή κινδυνεύουν να χάσουν τη ζωή τους. Πολλοί καλλιτέχνες αυτοεξορίζονται για χάρη της τέχνης τους – Έλληνες, Πολωνοί, Ισραηλινοί.
Η ηλικία παίζει επίσης μεγάλο ρόλο: πιο εύκολα παίρνεις το ρίσκο αν είσαι είκοσι παρά αν είσαι πενήντα ή εξήντα. Σε κάθε περίπτωση, και όχι μόνο στις τάξεις των καλλιτεχνών, πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι που αποχωρούν επιδιώκοντας την προσωπική τους ανάπτυξη: που αγωνίζονται για τον εαυτό τους και όχι για την πατρίδα τους πλέον.
— Οι ήρωες του έργου;
Αγωνίζονται να φύγουν, αν και ελάχιστοι τα καταφέρνουν. Δεν γνωρίζουμε αν θα γίνουν ευτυχισμένοι, πάντως προσπαθούν.
— Πρέπει να φύγουν οι άνθρωποι προκειμένου ν' αναπτυχθούν;
Αν υποφέρεις από έλλειψη ελευθερίας, αν ασφυκτιάς και δεν μπορείς να εξελιχθείς σ' ένα μέρος, τότε πρέπει να πάρεις μια απόφαση. Είναι πολύ προσωπικό ζήτημα. Κάποιοι νιώθουν πως έχουν αρκετή ελευθερία εκεί όπου ζουν, ενώ για άλλους πουθενά δεν είναι αρκετή.
— Και μερικές φορές οι άνθρωποι δεν έχουν επιλογή...
Μερικές φορές πράγματι δεν έχεις επιλογή, όπως συνέβη στην Πολωνία το 1968, μερικές φορές νομίζεις πως δεν έχεις επιλογή, αλλά τελικά είναι θέμα συνειδήσεως: ποιος είναι ο στόχος της ζωής σου.
Και μπορεί να φύγεις από την Ελλάδα για να πας στην Αγγλία ελπίζοντας σε μια καλύτερη ζωή και να βρεθείς να δουλεύεις σαν σκλάβος για να χτίσεις τις αιγυπτιακές πυραμίδες του σήμερα. Η Αγγλία, η Αμερική, η αγγλοσαξονική κουλτούρα, κατέρρευσε, επειδή αποθεώνει το χρήμα.
Η Ανατολική Ευρώπη καταρρέει, επειδή δεν ήταν έτοιμη για τη δημοκρατία: όλες αυτές οι νέες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης προσπαθούν να χτίσουν μια δημοκρατία μιμούμενες τα δυτικά πρότυπα. Σήμερα βλέπουμε το αποτέλεσμα αυτών των αποτυχιών, τις νεότερες γενιές που έρχονται στην εξουσία: εθνικιστές, καθολικοί, φασίστες κ.ο.κ.
Η Αυστρία είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη χώρα όσον αφορά τη σχέση της με τον φασισμό, έκανε την ανήξερη, λες και δεν είχε καμία ανάμειξη στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Γερμανία από τη μεριά της το δούλεψε πολύ αυτό το τεράστιο, σκοτεινό φορτίο. Κάθε χώρα έχει το δικό της παρελθόν κι αυτό το παρελθόν μάς κάνει θύματα.
— Είμαστε θύματα της Ιστορίας ή της αδυναμίας μας ν' αντιδράσουμε;
Είμαστε τρομερά απογοητευμένοι, επειδή όλες οι κυβερνήσεις που υποτίθεται πως μας εκπροσωπούν επιδίδονται στο κυνήγι της εξουσίας και όχι ενός οράματος. Εγώ απογοητεύομαι ακόμη περισσότερο όταν βλέπω τους ανθρώπους να κυλιούνται σ' αυτόν το θρησκευτικό-εθνικιστικό-φασιστικό βούρκο.
— Υπάρχει μια φράση στο έργο του Λεβίν: «Θεέ μου, μας έδωσες τις κηδείες για να μας θυμίζεις τη ζωή». Εσείς σκέφτεστε τον θάνατο; Πιστεύετε στη μετά θάνατον ζωή;
Όχι, δεν πιστεύω. Ό,τι επιθυμεί κανείς πρέπει να το κάνει τώρα.
— Τι ρόλο παίζουν οι νεκροί στη ζωή μας;
Ό,τι αγγίξεις ως καλλιτέχνης –είτε τον Προυστ είτε τον Λεβίν–, αισθάνεσαι την εμμονή με τον θάνατο και το σεξ, αυτή την εμμονή που γεννά την επιθυμία της δημιουργίας. Εξερευνούμε τους εαυτούς μας στις δύο αυτές διαστάσεις. Οι γενιές των νεκρών είναι Ιστορία, είναι μνήμη. Αυτή η μνήμη δουλεύει μέσα μας. Πρόκειται για μια μεταφυσική επιθυμία που δεν σ' αφήνει να ησυχάσεις.
— Μπορείτε να μας βοηθήσετε να φανταστούμε την παράσταση που ετοιμάζετε;
Δεν υπάρχουν Πράξεις, δεν υπάρχει κεντρικό αφηγηματικό νήμα, υπάρχει μόνο μια διαδοχή από κηδείες. Βλέπουμε νέους ανθρώπους να πεθαίνουν, βλέπουμε γέρους ανθρώπους να πεθαίνουν, άνδρες, γυναίκες, και στο τέλος μένουμε με λιγοστούς επιζώντες.
Ο Λεβίν είναι εξαιρετικός παρατηρητής των μικρών ανθρώπινων σκέψεων. Ο Κρουμ είναι τέλεια γραμμένος, απολαυστικός (σ.σ. αναφέρεται στο έργο του Λεβίν που είχε ανεβάσει το 2005 με θέμα την επιστροφή του ασώτου υιού στην πατρίδα του μετά από σειρά άσκοπων περιπλανήσεων), αλλά σ' αυτό το έργο η προοπτική είναι ευρύτερη, αφορά μια ολόκληρη κοινότητα που καταρρέει.
— Δηλαδή η ατμόσφαιρα είναι μελαγχολική;
Όχι. Είναι μια necro-performance (νεκρική περφόρμανς).
— Αυτό ακούγεται τρομερά ενδιαφέρον! (γελάει)
Ναι, είναι ένα καλό «προϊόν» για την Ελλάδα! Ό,τι έχει πέραση στην Πολωνία έχει και στην Ελλάδα.
— Πιστεύετε πως έχουμε ακόμη ανάγκη τις τελετουργίες στη ζωή μας;
Φυσικά. Το θέατρο είναι μια τελετουργία: αν δεν διατηρήσουμε ζωντανό το θέατρο, τότε τι θ' απομείνει στον κόσμο; Είναι απαραίτητες οι τελετουργίες στη ζωή μας, βασικό υλικό των κοινωνιών, και δεν εννοώ με τη θρησκευτική σημασία αλλά οτιδήποτε ο κόσμος επινοεί ως τελετουργία. Μπορούμε πάντοτε να επανεφεύρουμε τις τελετουργίες μας. Και τις ζωές μας.
— Αυτό ακούγεται ελπιδοφόρο...
Χμ, δεν γνωρίζω ακόμη. Το φοβάμαι αυτό... Όταν βρίσκεσαι στις πρόβες ενός έργου με οκτώ κηδείες, δεν ξέρεις πότε θα έρθει η τελευταία κηδεία και τι θα αφορά. Οπότε, προς το παρόν, έχουμε κατάθλιψη...
— Υπάρχει κάτι που σας δίνει ελπίδα; Mπορεί το θέατρο να γίνει μια πράξη αντίστασης;
Τα τελευταία δέκα χρόνια έχω δημιουργήσει τη δική μου ομάδα, το Nowy Teatr. Έχουμε φτιάξει τη δική μας στέγη στο παλιό κέντρο της Βαρσοβίας, ανακαινίσαμε το κτίριο, πολύ απλό, πολύ μοντέρνο, ένα απ' τα καλύτερα σύγχρονα θέατρα στην Ευρώπη σήμερα.
Οπότε για μένα αυτή είναι η ελπίδα: να επιστρέφω από τα ταξίδια μου κάθε φορά στο θέατρό μας, στη δουλειά με τους συνεργάτες μου. Είναι υπέροχοι άνθρωποι που αγωνίζονται ν' αλλάξουν τα πράγματα μέσα από την τέχνη τους.
Σκεφτόμαστε όλοι μαζί σαν Χορός. Το περασμένο Σάββατο γιορτάσαμε την επέτειο των δέκα χρόνων μας. Ό,τι κι αν συμβεί θα το αντιμετωπίσουμε μαζί. Στην (A)pollonia η μόνη ελπίδα ήταν κάτι μικροί βάτραχοι που πέθαιναν κι ανασταίνονταν, όποτε ερχόντουσαν οι βροχές, στην όχθη ενός ποταμού στην Αυστραλία.
Κι εν μέσω απελπισίας, εμφανιζόταν ξαφνικά επί σκηνής μια ομάδα Πολωνών ηθοποιών που τραγουδούσαν μέσα σ' ένα γυάλινο «κουτί» κι αντέστρεφαν το κλίμα. Τώρα επιστρέφουμε σ' αυτή την ιδέα της ομάδας, της μικρής κοινότητας, που μπορεί να γίνει φορέας ελπίδας.
— Πού εκτυλίσσεται η δράση του «We Are Leaving»;
Σ' έναν δρόμο, σε μια γειτονιά. Όταν σκέφτεσαι το παρελθόν σου, όταν αναπολείς τα πρώτα χρόνια της ζωής σου, θυμάσαι έναν δρόμο από τον οποίο δεν έφευγες ποτέ, έναν δρόμο που ήταν για σένα όλος ο κόσμος, μέχρις ότου ανακάλυψες ότι παρακάτω υπήρχε κι άλλος δρομος, και μετά κι άλλος κι άλλος, μέχρι που έφτασες σε μια μεγάλη πόλη...
Σ' αυτή την ανάμνηση επιστρέφουμε τώρα, σ' αυτόν το «δρόμο» απ' όπου όλοι ξεκινήσαμε, ο καθένας με το δικό του όνειρο, όπως πολλοί από τους ηθοποιούς μου, που ξεκίνησαν από μικρά χωριά με τη λαχτάρα να γίνουν ηθοποιοί και δούλεψαν σκληρά για να γίνουν αξιόλογοι καλλιτέχνες.
Οι ήρωες του Λεβίν είναι καθημερινοί άνθρωποι, που αντιμετωπίζουν βασικά ερωτήματα: πώς να ξεφορτωθώ τον παππού μου, πώς να αντιμετωπίσω τον πατέρα μου, πώς να βρω το κουράγιο να φύγω και ν' αφήσω μόνη τη μητέρα μου – είναι πολύ σκληρό, αλλά κι εσύ θέλεις να βρεις την ελευθερία σου... Μπορείς να επιλέξεις, να νιώσεις ενοχές, να κατηγορήσεις τον εαυτό σου ή να σώσεις τον εαυτό σου: να φύγεις προκειμένου να γίνεις ευτυχισμένος.
Αν υποφέρεις από έλλειψη ελευθερίας, αν ασφυκτιάς και δεν μπορείς να εξελιχθείς σ' ένα μέρος, τότε πρέπει να πάρεις μια απόφαση. Είναι πολύ προσωπικό ζήτημα. Κάποιοι νιώθουν πως έχουν αρκετή ελευθερία εκεί όπου ζουν, ενώ για άλλους πουθενά δεν είναι αρκετή.
— Έχετε καταλήξει στον τίτλο;
Θέλω οπωσδήποτε ο τίτλος ν' αφορά την Πολωνία.
— Δηλαδή;
Να είναι μία δήλωση προς την Πολωνία. Απευθύνομαι στην Πολωνία και της λέω: «Εμείς φεύγουμε» ή, έστω, «Εγώ φεύγω!». Ένας άλλος τίτλος θα μπορούσε να είναι «Το Τέλος» (γελάει). Δηλαδή «Το τέλος του εαυτού μου». Είναι ένας τίτλος προκλητικός.
— Δεν σκοπεύετε όμως να φύγετε;
Είχα φύγει στο παρελθόν.
— Ναι, αλλά τώρα έχετε την ομάδα σας, το θέατρό σας κι είστε τόσο ευχαριστημένος, όπως είπατε...
Αυτό δεν σημαίνει ότι θα μείνω εδώ...
— Μπορείτε να έρθετε στην Ελλάδα, αν θέλετε, θα ήταν μεγάλη μας χαρά! (γέλια)
Μπορείτε να τους έχετε όλους στην Ελλάδα, ξέρετε... Είναι όλοι τόσο κουρασμένοι με τον εαυτό τους...
— Μετά από τόσα χρόνια στο θέατρο, έχετε βρει κάποια μέθοδο που διευκολύνει τη δουλειά σας;
Το πιο σημαντικό απ' όλα είναι η εμπιστοσύνη στους συναδέλφους σου.
— Πώς καταφέρνετε να διαβάζετε τα μεγάλα κείμενα με φρέσκια ματιά;
Όταν αντιμετωπίζεις μεγάλους μύθους και κλασικά κείμενα, πρέπει ν' αρχίζεις από την αρχή. Σε νεότερη ηλικία είχα δει πολλές παραστάσεις Σαίξπηρ, τις οποίες δεν μπορούσα έπειτα να βγάλω απ' τη μνήμη μου. Ήταν πολύ δύσκολο να ξανασκεφτώ τα έργα απ' την αρχή.
Αφού, λοιπόν, καταστρέψεις πρώτα εσύ ο ίδιος τις αναμνήσεις σου κι αρχίσεις ν' απελευθερώνεσαι, τότε και το έργο αρχίζει να σου «μιλάει» διαφορετικά. Οπότε, μη βλέπετε πολύ θέατρο! (γέλια) Να σέβεστε τη μνήμη σας! Να μη βλέπετε πράγματα που καταστρέφουν τη φαντασία σας!
— Εντάξει, θα προσπαθήσω! (γέλια)
Σας ευχαριστώ πολύ και σας περιμένουμε στην Αθήνα! Κι εγώ σας ευχαριστώ. Καλή αντάμωση!
Info:
Nowy Teatr - Krzysztof Warlikowski
We Are Leaving
8-10 Ιουλίου
Πειραιώς 260, Χώρος Η
21:00
www.greekfestival.gr
