Δεν υπάρχει αρχαιοελληνικό στοιχείο που να μην τον ενέπνευσε: από τις Μούσες έως τον Πάνα, τους Σατύρους, τον Διόνυσο και τον Μινώταυρο, τους Κενταύρους και τη Λυσιστράτη. Από τότε που, νεαρός ακόμα, ο Πάμπλο Πικάσο σχεδίαζε στη Βαρκελώνη με κάρβουνο παράφορους Φαύνους έως την όψιμη ενασχόλησή του με τον Μινώταυρο, δεν έπαψε να αναζητά το απελευθερωτικό στοιχείο που διέκρινε στους θησαυρούς της αρχαιότητας.
Χρόνο με τον χρόνο οι ιδέες του μετατρέπονταν σε όραμα: στην Καταλονία και στο Παρίσι ανέπτυξε τη δική του μεσογειακή και πλήρως ανανεωτική προσέγγιση του αρχαίου κόσμου, μακριά από τα γερμανικά πρότυπα της εποχής. Όντως, με την τέχνη του άλλαξε την οπτική μας για την ακρίβεια, «μας βοήθησε να αναλογιστούμε την αρχαία τέχνη υπό μια εντελώς διαφορετική σκοπιά», λέει ο εγγονός, κληρονόμος του έργου του Πάμπλο Πικάσο και ιδρυτής του Fundaciόn Almine y Bernard Ruiz-Picasso para el Arte (FABA) Μπερνάρ Ρουίζ Πικάσο, μιλώντας στη LiFΟ λίγο πριν από τα εγκαίνια της έκθεσης «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και Πηλός» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης υπό την επιμέλεια του καθηγητή και διευθυντή του Μουσείου Νίκου Σταμπολίδη και του Γερμανοαμερικανού επιμελητή και ιστορικού τέχνης Ολιβιέ Μπεργκρούεν.
«Όπως υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας της μοντέρνας και της κλασικής τέχνης, έτσι αντίστοιχα είναι δύσκολο να απαριθμηθούν όλες οι συνδέσεις ανάμεσα στην αρχαία τέχνη και στο έργο του Πικάσο» τονίζει ο Μπερνάρ Ρουίζ. «Η τέχνη, σε οποιαδήποτε έκφανσή της, συνιστά μέρος της εξέλιξης της ανθρωπότητας. Όπως θα διαπιστώσετε από την έκθεση, ο Πικάσο επανοικειοποιείται τη μεσογειακή κουλτούρα, με την οποία ούτως ή άλλως ασμένως ταυτίζεται. Με τον τρόπο του καταδεικνύει πως η λεκάνη της Μεσογείου συνιστά αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς».
Πράγματι, τα έργα του Πικάσο, όπως και αυτά της αρχαιότητας που θα εκτεθούν στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, διατηρούν μια αυτούσια ενάργεια, έναν ολοζώντανο χαρακτήρα που τα καθιστά υπερ-σύγχρονα και μοντέρνα, ενώ τα οργιαστικά στοιχεία, τα υπέροχα σχέδια και η όλο ζωή παραστάσεις τους τα κάνουν να συνομιλούν ιδανικά με το σήμερα.
Το πόσο καταλυτικά τον επηρέασε η αρχαιότητα φαίνεται σε όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του καριέρας. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό πως ο Πικάσο δεν σταμάτησε στιγμή να επανερμηνεύει την κουλτούρα και την ιστορία του, κάτι που επιτρέπει στο κοινό να συλλάβει την τέχνη του με τη διευρυμένη έννοια του όρου.
Ως εκ τούτου, ο νόμιμος κληρονόμος του Πικάσο, που γνωρίζει σε βάθος το έργο του, εξετάζοντας σχολαστικά το περιεχόμενο όλων αυτών των εκθέσεων, βρίσκει «εξαίρετη την ιδέα να παρουσιαστεί το έργο του Πικάσο στο πλαίσιο της ελληνικής αρχαιότητας, και μάλιστα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Μπορεί να έχουν οργανωθεί ήδη εκθέσεις που προσπαθούν να προσεγγίσουν τον Πικάσο μέσα από τη ματιά της αρχαίας τέχνης, αλλά είμαστε πολύ χαρούμενοι που αυτό γίνεται πράξη με μια έκθεση ειδικά στην Ελλάδα, όπου η δυτική τέχνη επιστρέφει ουσιαστικά στις ρίζες της».
Επιβεβαιώνοντας αυτή την οπτική, ο Μπερνάρ Ρουίζ Πικάσο μας θυμίζει επίσης πως το μεσογειακό ταμπεραμέντο είχε ποτίσει όλους τους πόρους της σκέψης και του έργου του Πικάσο, καθώς «είχε γεννηθεί στον ισπανικό Νότο, στη Μάλαγα, σε ένα ποιητικό και μυθολογικό περιβάλλον που αναμφίβολα καθόρισε την αντίληψή του. Το πόσο καταλυτικά τον επηρέασε η αρχαιότητα φαίνεται σε όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του καριέρας. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό πως ο Πικάσο δεν σταμάτησε στιγμή να επανερμηνεύει την κουλτούρα και την ιστορία του, κάτι που επιτρέπει στο κοινό να συλλάβει την τέχνη του με τη διευρυμένη έννοια του όρου. Όντως, θα συμφωνήσω μαζί σας πως μας δίνει την ευκαιρία να εξετάσουμε με διαφορετικούς τρόπους την τέχνη». Είναι εκείνος που, όπως έλεγε και ο Οδυσσέας Ελύτης στα Ανοιχτά Χαρτιά, σε εκείνο μνημειώδες κείμενο για τον Πικάσο, έφερε πίσω «την αίσθηση που οι Έλληνες είχανε απαρνηθεί –του ήλιου και του έρωτα στην πρώτη, στην αρχική τους σημασία–, την ασκούσε σαν παλιός μυθικός βασιλιάς που το μεγαλείο του δεν βρίσκεται στην ισχύ και στην εξουσία, αλλά στις απλές κι άνετες χειρονομίες του».
Αυτό ακριβώς κάνει και η έκθεση, προτείνοντας μια συνεξέταση, ένα κοινό ταξίδι στον κόσμο της αρχαιότητας και σε αυτόν του σπουδαίου καλλιτέχνη. Τα χαρακτηριστικά κεραμικά που δημιούργησε στο Βαλορί, τα σχέδια αλλά και τα χαρακτικά που προέρχονται από μουσεία και συλλογές του εξωτερικού, τα οποία συνομιλούν με σημαντικά έργα της αρχαιότητας που χρονολογούνται από τους προϊστορικούς χρόνους έως και τη ρωμαϊκή περίοδο, όλα αυτά στοιχειοθετούν ένα αμάλγαμα δύο διαφορετικών αλλά τόσο κοινών κόσμων γεμάτων δύναμη, δημιουργία και ενέργεια.
Από τα πρώτα αρχαιοελληνικά εκθέματα που είχε δει ο Πικάσο και τον είχαν εντυπωσιάσει στο Λούβρο μέχρι τα θεωρητικά κείμενα και τους μύθους που μελέτησε όταν ήταν στην Αντίμπ και οδήγησαν σε εκείνες τις εντυπωσιακές τεράστιες τοιχογραφίες τις εμπνευσμένες από τις μορφές της μυθολογίας, η αρχαιοελληνική σφραγίδα του Πικάσο υπάρχει παντού. Τα αρχαία πρότυπα μεταμορφώθηκαν σε μια αέναη πηγή έμπνευσης που ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο όταν δούλευε με τον Ντιάγκιλεφ για τα ρωσικά μπαλέτα. Τότε άρχισε να μεταρσιώνεται το θηλυκό στοιχείο μέσα του: η ερωτική μορφή της Λυσιστράτης ή της γλαύκας (της κουκουβάγιας), η παράξενη μορφή της εκάστοτε νύμφης.
Στην πορεία, ο εκλεπτυσμένος ερωτισμός γίνεται παράφορη δύναμη και ενέργεια ως απάντηση στην καταστροφική λαίλαπα του πολέμου: όχι τυχαία η Μινωταυρομαχία και οι παραλλαγές της είναι που οδήγησαν στην Γκουέρνικα –κάτι άγνωστο στο ευρύ κοινό–, με τη μορφή του Μινώταυρου σε πολλαπλές εκδοχές να τον στοιχειώνει επί μία δεκαετία και εκείνο το τεύχος του περιοδικό «Minotaure» του καλού του φίλου Τεριάντ να είναι μοναδικά σχεδιασμένο από τον ίδιο.
Η μορφή του Μινώταυρου, λοιπόν, όπως φαίνεται τόσο στα πανέμορφα έργα του κρητομυκηναϊκού κόσμου όσο και στα αντίστοιχα γλυπτά του Πικάσο, με το ιερό τέρας να μετατρέπεται σε προσωπικό του σύμβολο δύναμης και κυριαρχίας και να γίνεται σχεδόν εμμονή, μας προκαλεί να ρωτήσουμε τον Μπερνάρ Ρουίζ Πικάσο, ο οποίος σημειωτέον φυσιογνωμικά μοιάζει πολύ στον πρόγονό του, αν αυτό το ιερό σύμβολο εξουσίας, δύναμης και αρσενικής παραφοράς που είναι ο Μινώταυρος φανερώνει πολύτιμα στοιχεία για τον ίδιο τον χαρακτήρα του Πικάσο: «Ο Πικάσο, όπως έχουν γράψει αναρίθμητες κριτικές τέχνης, ταυτιζόταν με τον Μινώταυρο στα διάφορα εγχειρήματά του. Όχι μόνο στην απόπειρά του να αναπαραστήσει τη δική του ανθρώπινη κατάσταση και υπόσταση αλλά και επειδή προφανώς το μυθολογικό σύμπαν φάνταζε ως ιδανικό καταφύγιο, σε αντιδιαστολή με μια δύσκολη υπαρξιακή πραγματικότητα. Αυτή η οπτική είναι που γέννησε και άπειρες ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις του έργου του τη δεκαετία του '30.
Ωστόσο, είναι πολύ σημαντικό να θυμόμαστε, αν θέλουμε να ερμηνεύσουμε το έργο του Πικάσο, ότι δεν έπαψε ποτέ να παρασύρεται από τη στιγμή, από τα πηγαία συναισθήματα. Επιπλέον, η μυθολογία φαίνεται να προσφέρει στον Πικάσο τα εικαστικά εργαλεία που επέτρεψαν στην τέχνη του να εξελιχθεί. Ειδικά από τα τέλη της δεκαετίας του '20 μεταμορφώνει τα αντικείμενα/υποκείμενα που τον ενδιαφέρουν, για την ακρίβεια τη γιαγιά μου, την Όλγα, και τη φίλη του Μαρί-Τερέζ, φέρνοντάς τες στο προσκήνιο, χωρίς να αποκρύπτει το υπαρξιακό του δράμα. Στις αρχές της δεκαετίας του '30 ο Πικάσο ταυτίζεται με πολύ ουσιαστικό και βαθύ τρόπο με την ελληνική μυθολογία, ειδικά με το θέμα του Μινώταυρου, που λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο σαν το καταφύγιό του».
Είναι τότε που ο πάντοτε αειθαλής και νέος Πικάσο, έχοντας διανύσει τον μισό του βίο, αφήνει τη γιαγιά του Μπερνάρ για τη νεαρή Μαρί-Τερέζ. Ο γιος της Όλγας είναι ο Πάουλο, ο πατέρας του Μπερνάρ Ρουίζ Πικάσο, ο οποίος είναι ο μόνιμος κληρονόμος του και θεματοφύλακας του τεράστιου έργου του. Τον ρωτάω τι ακριβώς σημαίνει αυτό για τη ζωή του, πώς ακριβώς μεταφράζεται στην καθημερινότητά του: «Έχω πλήρη επίγνωση του τι ακριβώς σημαίνει να γεννιέσαι σε αυτή την οικογένεια» απαντά κατηγορηματικά. «Το ότι βρίσκομαι τόσο κοντά σε έναν από τους σπουδαιότερους δημιουργούς του 20ού αιώνα μου δίνει την ευκαιρία να εξελίξω τις δικές μου εκτιμήσεις σχετικά με την τέχνη και την ιστορία του αιώνα αυτού συνολικότερα».
Ένα δείγμα αυτού του τεράστιου έργου, ειδικά όσον αφορά τη σχέση του με την αρχαιότητα, θα λάβουμε από την έκθεση «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και Πηλός» που μοιράζεται σε 66 έργα από την αρχαιότητα και 68 από τον Πικάσο. Επίσης, η έκθεση χωρίζεται σε ενότητες σχετικές με τα απόκοσμα μυθικά πλάσματα που επηρέασαν τον Πικάσο, δηλαδή τον Μινώταυρο, τον Ταύρο και τον Κένταυρο. Πρόκειται για έναν μοναδικό «Θεϊκό Διάλογο», από αυτούς που αρέσκεται να ανοίγει το μουσείο, συνενώνοντας ετερόκλητους, μα απόλυτα πλούσιους κόσμους.
Η νοερή, ωστόσο, περιήγηση του Πικάσο στον ελληνικό κόσμο απέκτησε μια τεράστια διάσταση που συνένωνε την αρχαιότητα με το σήμερα, κυρίως λόγω της ελεύθερης σφραγίδας που ο ίδιος έβαλε στην άκρη αυτή της Μεσογείου που είναι η Ελλάδα. Έδωσε αγώνες για τη χώρα μας, έστω και από μακριά, και παρ' ότι ο ίδιος δεν την επισκέφθηκε ποτέ, πρόλαβε να την αναγάγει σε έναν τόπο ανοιχτού φρονήματος. Τα πάντα κάτω από το εκτυφλωτικό φως της Μεσογείου απέπνεαν λιτότητα, ελευθερία και έναν τρόπο που βοηθούσε τον Πικάσο να στήσει τον άνθρωπο ισότιμα απέναντι στους θεούς. Το πολιτικό του στίγμα, επίσης, εντοπίζεται ακριβώς σε αυτή την ισότιμη συνθήκη που διεκδίκησε ο ίδιος για την ανθρωπότητα.
Αφού χόρεψε με τις νύμφες και ύμνησε την ερωτική ελευθερία ανάμεσα στη γη και τον Άδη, το αρχαίο ιερό και την ομορφιά των ληκύθων και των αγγείων, αγάπησε την Ελλάδα για πάντα. Είχε φίλους πιστούς από τη χώρα μας –από την οικογένεια Μιλιέξ έως τον Οδυσσέα Ελύτη– και όταν χρειάστηκε έφτιαξε έργα με πολιτικά μηνύματα ή σκίτσαρε το πορτρέτο του Μπελογιάννη για να δείξει τη συμπαράστασή του.
Γι' αυτόν, άλλωστε, το αρχαίο και το νέο αποτελούσαν έναν και ενιαίο κόσμο. Ρωτάω τον εγγονό του για τη σχέση του με τη σύγχρονη Ελλάδα και τους εδώ δημοκρατικούς αγώνες: «Δυστυχώς, δεν έχω πλήρη εικόνα της σχέσης του με τη σύγχρονη Ελλάδα και δεν έχω μελετήσει όλο το αρχείο που αφορούσε την εμπλοκή του στα ελληνικά πράγματα. Μάλλον η Φρανσουά Ζιλό, δηλαδή η μητέρα της Παλόμα και του Κλοντ Πικάσο, που είχε πολλούς Έλληνες φίλους, θα μπορούσε να σας απαντήσει καλύτερα. Όσο με αφορά, αυτό που μπορώ να πω είναι ότι ο Πικάσο ήταν πάντα, σε όλη του τη ζωή, στρατευμένος υπέρ της ειρήνης και ενάντια στον πόλεμο, χωρίς καμία διάκριση, και πάντοτε τον σόκαραν η ανθρώπινη βαρβαρότητα και η έλλειψη ευσπλαχνίας».
Ίσως γι' αυτό και ο παράφορος χαρακτήρας, ο επιθετικά απλός, αλλά ταυτόχρονα πολύπλοκος, να είχε παρεξηγηθεί από πολλούς. Αναρωτιέμαι αν ο Μπερνάρ Πικάσο θα μπορούσε να σκιαγραφήσει με λίγα λόγια τον παππού του ως άνθρωπο, να μας αποδώσει την προσωπικότητά του, δεδομένης της πολυπλοκότητάς του: «Πραγματικά, δεν ξέρω. Δεν είναι εύκολο να απαντήσω στην ερώτησή σας. Κάθε μέρα ανακαλύπτω πτυχές της προσωπικότητας και του έργου του. Πολλές φορές, μάλιστα, είναι μέσα από τις περιγραφές και τις εξηγήσεις άλλων που αντιλαμβάνομαι το μέγεθος της πολυπλοκότητάς του. Δεδομένης αυτής ακριβώς της πολυπλοκότητας, έχω την αίσθηση ότι προτιμούσε να δημιουργεί ένα έργο υιοθετώντας τη ματιά του κοινού απέναντί του. Στην πορεία ενδέχεται να καλλιεργήσει κανείς άπειρες προσεγγίσεις για το καθένα από τα έργα του, αλλά πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη του ότι η ίδια η δημιουργική διαδικασία είναι από μόνη της εξίσου πολύπλοκη. Προτιμώ, λοιπόν, να μένω στο θέμα που έχω κάθε φορά απέναντί μου αντί να χάνομαι στις απέραντες εικασίες που μπορεί να παρασύρουν τα δικά μου συναισθήματα απέναντι σε ένα έργο ή μια έκθεση».
Ωστόσο, δεν μπορεί να μην τον θυμάται, να μην έχει προσωπικές αναμνήσεις: «Όντως, ήταν ένας άνθρωπος που με γοήτευε, δεν μπορώ να πω το αντίθετο. Είχα, μάλιστα, την τύχη να τον συναντώ συχνά στις διακοπές με τους γονείς μου. Εκτιμούσα πολύ την τρυφερότητα και την ευγένειά του, αλλά και τη ζωτική ενέργεια που φαινόταν να τον υπερβαίνει και να γοητεύει τόσο τους γύρω του. Μπορεί να ήμουν παιδί τότε και η αντίληψη των πραγμάτων γύρω μου να ήταν σχετική, αλλά πάντα θα θυμάμαι αυτές τις υπέροχες στιγμές που πέρασα μαζί του και θα τις αναπολώ».
Info
«Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός»
20/6/2019- 20/10/2019
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Νεοφύτου Δούκα 4, Βασιλίσσης Σοφίας και Ηροδότου 1
Τηλ.: (+30) 210 7228321-3
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
