Τον ουρανό με τ' άστρα
*
Να ξαναδούμε τ' αστέρια: μία νέα διεκδίκηση γεννιέται
Razmig Keucheyan
Le Monde Diplomatique, Αύγουστος 2019
Δεν περιλαμβάνεται στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, ούτε στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948. Ωστόσο, το δικαίωμα στο σκοτάδι θα μπορούσε να γίνει ένα νέο ανθρώπινο δικαίωμα. To σκοτάδι, ένα δικαίωμα; Η φωτεινή ρύπανση είναι μία από τις μάστιγες της εποχής. Εκδηλώνεται με την αυξανόμενη γενίκευση στις ζωές μας του τεχνητού φωτισμού, που με τη σειρά του προκαλεί την εξαφάνιση του σκοταδιού και της νύχτας. Όπως και τα λεπτά αιωρούμενα σωματίδια, τα τοξικά απόβλητα και τους ενδοκρινικούς διαταράκτες, το φως, μετά από ένα συγκεκριμένο όριο, γίνεται ρύπανση. Κατά το τελευταίο μισό αιώνα, το επίπεδο φωτισμού στις ανεπτυγμένες χώρες έχει αυξηθεί δέκα φορές.
Ο δημόσιος και εσωτερικός φωτισμός, που υπήρξε μία πρόοδος, μετατράπηκε σε όχληση. Η φωτεινή ρύπανση είναι επιβλαβής για το περιβάλλον, την πανίδα και τη χλωρίδα. Η φωτεινή άλως που περιβάλλει τις πόλεις αποπροσανατολίζει για παράδειγμα τα μεταναστευτικά πουλιά και τα αναγκάζει να μετακινηθούν πρόωρα προς τις καλοκαιρινές τους περιοχές διαβίωσης, ή να πετάξουν γύρω από την άλω αυτή με αποτέλεσμα να εξαντλούνται και μερικές φορές να πεθαίνουν. Το ίδιο ισχύει για μερικά έντομα. Το φυσικό φως είναι ένας μηχανισμός έλξης και απωθήσης που δομεί τη συμπεριφορά των ειδών. Για τα φυτά, η ένταση και η διάρκεια της φωτεινότητας ορίζουν την εποχή. 'Ενα πάρα πολύ ισχυρό φως που προεκτείνει τεχνητά τη μέρα καθυστερεί τις βιοχημικές διεργασίες με τις οποίες προετοιμάζονται για το χειμώνα.
Αλλά η φωτορύπανση είναι ιδιαίτερα επιβλαβής για τον άνθρωπο. Δυσχεραίνει τον ύπνο καθυστερώντας τη σύνθεση της μελατονίνης, που ονομάζεται και "ορμόνη του ύπνου". Το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από ένα σύνολο βιολογικών ρολογιών, των οποίων οι κύκλοι ακολουθούν τη διαδοχή της ημέρας και της νύχτας, στην οποία βασίζονται άλλοι μηνιαίοι και εποχιακοί κύκλοι. Ορίζουμε το σύνολο αυτό "κιρκάδιο ρυθμό": από τα λατινικά circa dies, "περίπου μια μέρα". Η διατάραξή του επηρεάζει πολλές πτυχές του μεταβολισμού μας και επιδρά πάνω στην αρτηριακή μας πίεση, το επίπεδο του άγχους μας, της κόπωσης, πάνω στην όρεξη, την ευερεθιστότητα ή την προσοχή μας. Το μπλε χρώμα, που υπάρχει ιδίως στο φωτεινό φάσμα των νέων τεχνολογιών - τηλεοράσεις, οθόνες υπολογιστών ή κινητών τηλεφώνων - είναι ιδιαίτερα επιβλαβές από την άποψη αυτή.
Συγκλίνουσες ιατρικές μελέτες συνδέουν τη φωτορύπανση με τον καρκίνο, ειδικά τον καρκίνο του μαστού. Οι σκέψεις και οι διαθέσεις μας ποικίλλουν ανάλογα με το επίπεδο του τεχνητού φωτισμού. Το ανθρώπινο μυαλό είναι - στην κυριολεξία - μολυσμένο. Σε αυτές τις φυσιολογικές και ψυχολογικές διαστάσεις προστίθεται μια πολιτισμική πτυχή. Η παρατήρηση του έναστρου ουρανού ήταν, από τις απαρχές της ανθρωπότητας, μια υπαρξιακή και οικουμενική εμπειρία. Κάθε άτομο μπορεί να το βιώσει, ανεξάρτητα από την τάξη, το φύλο ή την εθνο-πολιτισμική του καταγωγή. Τώρα, μεταξύ των νεότερων γενεών, πόσοι μπόρεσαν να θαυμάσουν ακόμη τον Γαλαξία; Πόσοι είχαν την εμπειρία μιας απόλυτης νύχτας έξω στο ύπαιθρο;
Το 2001, ένα περιοδικό αστρονομίας δημοσίευσε μία μελέτη ορόσημο στην ιστορία της φωτορύπανσης. Είχε τίτλο "Πρώτος παγκόσμιος άτλας της νυχτερινής τεχνητής φωτεινότητας". Ανακαλύπτουμε μια σειρά χάρτες μιας τραγικής ομορφιάς: στον κόσμο και στις ηπείρους, το νυχτερινό τεχνητό φως αναφέρεται με φωτεινή επισήμανση. Το επίπεδό του ποικίλλει ανάλογα με τη δημογραφία ή / και την οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής. Όσο υψηλότερο είναι το κατά κεφαλήν ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ), τόσο πιο έντονος είναι ο φωτισμός. Έτσι, ο χάρτης της Ευρώπης δεν παρουσιάζει καμία περιοχή χωρίς νυχτερινό τεχνητό φως, ενώ της Αφρικής παραμένει σχετικά ανεπηρέαστος από το φαινόμενο, με μεγάλες σκοτεινές περιοχές στο κέντρο του.
Στη Σιγκαπούρη, το πιο φωτεινό μέρος στον κόσμο, η νύχτα είναι τόσο φωτεινή που το ανθρώπινο μάτι δεν νιώθει τη νυχτερινή όραση, τη λεγόμενη "σκοτοπική". 'Οπως στη Σκανδιναβία το καλοκαίρι, επικρατεί εκεί μία μόνιμη μέρα, αλλά μία τεχνητή μέρα. Μεταξύ των χωρών του G20, η Σαουδική Αραβία και η Νότια Κορέα έχουν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού τους εκτεθειμένο στους λεγόμενους "εξαιρετικά φωτεινούς" νυχτερινούς ουρανούς. Μια εντυπωσιακή διαδοχή από χάρτες των Ηνωμένων Πολιτειών απεικονίζει την επέκταση της άλω μεταξύ των δεκαετιών του 1950, 1970, 1990 και 2020. Με αυτό το ρυθμό, η μαύρη νύχτα θα έχει σχεδόν εξαφανιστεί από την επικράτεια των Ηνωμένων Πολιτειών ήδη από το 2020. Στο άλλο άκρο της κλίμακας, το Τσαντ, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και η Μαδαγασκάρη συγκαταλέγονται ανάμεσα στις χώρες που επηρεάζονται λιγότερο.
Οι ωκεανοί έχουν επίσης υποστεί τη ρύπανση αυτή. Το καλαμάρι ψαρεύεται σήμερα με ισχυρές λάμπες που το έλκουν στην επιφάνεια του νερού. Αυτοί οι αλιευτικοί στόλοι μπορούν μερικές φορές να γίνονται αντιληπτοί κι από το διάστημα, επειδή το φως που εκπέμπουν υπερβαίνει σε ένταση εκείνο των πόλεων κοντά στις οποίες πλέουν.
"Το 83% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού και περισσότερο από το 99% των αμερικανικών και ευρωπαϊκών πληθυσμών ζουν κάτω από ουρανούς που έχουν μολυνθεί από το φως", αναφέρει η έκδοση του 2016 του "Παγκόσμιου Άτλαντα της Νυχτερινής Τεχνητής Φωτεινότητας". Λόγω της φωτορύπανσης, ο Γαλαξίας δεν είναι πια ορατός παρά μόνο για το ένα τρίτο της ανθρωπότητας. Το 60% των Ευρωπαίων και σχεδόν το 80% των Αμερικανών δεν μπορούν να τον παρατηρήσουν. Δεν είναι μόνο το σχεδιασμένο με αφηρημένο τρόπο "περιβάλλον" που θέτει σε κίνδυνο η οικολογική κρίση, αλλά και μια ορισμένη εμπειρία του κόσμου, με τους ρυθμούς του και τις αντιθέσεις του.
Το 1941, ο Isaac Asimov δημοσίευσε το When Darkness Come, ένα από τα διηγήματα που τον έκαναν διάσημο. 'Εχει σαν σκηνικό το Lagash, έναν πλανήτη που περιβάλλεται από μερικούς ήλiους, και που εξαιτίας αυτού λούζεται από ένα αιώνιο φως. Οι κάτοικοί του δεν έχουν βιώσει ποτέ την εμπειρία της νύχτας ή των αστεριών, αγνοούν επομένως ότι περιβάλλονται από ένα σύμπαν. Μια απίθανη ευθυγράμμιση των ήλιων θα βυθίσει σύντομα το Lagash στο σκοτάδι για μισή μέρα. Αυτή η προοπτική - ανώδυνη για μάς - τρομοκρατεί τους κατοίκους του, που έχουν πεπεισθεί ότι είναι αδύνατο να βιώσουν τη νύχτα. Μη μπορώντας να αντέξουν το σκοτάδι, και ανακαλύπτοντας ξαφνικά την απεραντοσύνη του σύμπαντος και των αστεριών, το πλήθος αρχίζει να καίει τις πόλεις, προκειμένου να παράγει φως πάση θυσία.
Σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, αφήνει να εννοηθεί ο Asimov σε αυτό το διήγημα, η ανθρωπότητα συγκροτείται μέσα από τη σχέση της με τη νύχτα, μαθαίνοντας πως να μετριάσουμε τις ανησυχίες που προκαλεί. Αλλά γι 'αυτό είναι απαραίτητη η κανονική διαδοχή της μέρας και της νύχτας. Αν το σκοτάδι έρθει ξαφνικά, χωρίς προειδοποίηση, αυτές οι ανησυχίες μας καταβάλλουν. Ο πειρασμός να καταργηθεί η νύχτα, και να ζήσουμε μέσα σε μια αιώνια μέρα, σημαίνει άρνηση της ενηλικίωσης. Καταδεικνύει, ειδικότερα, την άρνησή μας να αποδεχτούμε το πεπερασμένο. [...]
[...] Στη σύγχρονη εποχή, ο φωτισμός δεν υποδηλώνει μόνο γιορτή και νυχτερινή ζωή, αλλά και ασφάλεια. Αυτός ο τελευταίος συσχετισμός αποτελεί σήμερα αντικείμενο πολλών συζητήσεων μεταξύ εγκληματολόγων. Η πιο κοινή άποψη στο επάγγελμα είναι ότι ο φωτισμός αποτρέπει το έγκλημα. Επομένως, περισσότερο φως θα σήμαινε περισσότερη ασφάλεια. Ως εκ τούτου, η επέκταση του νυχτερινού φωτισμού είναι μία κλασική υπόσχεση που δίνεται σε περίοδο δημοτικών εκλογών. Ωστόσο, καμία μελέτη δεν αποδεικνύει αυτήν την υπόθεση. Διάφοροι τύποι εγκλημάτων διαπράττονται σε διαφορετικές ώρες της μέρας. Στα σπίτια και τα διαμερίσματα, οι διαρρήξεις γίνονται μάλλον κατά τη διάρκεια της μέρας όταν ο κόσμος εργάζεται, ενώ στα καταστήματα και τα εργοστάσια γίνονται μάλλον τη νύχτα. Οι βίαιες ληστείες συμβαίνουν συνήθως κατά τη διάρκεια της μέρας στα μέσα μεταφοράς και τη νύχτα στα πάρκινγκ. Το φως μπορεί να έχει αντίκτυπο στην αίσθηση ασφάλειας των ανθρώπων, αλλά η ίδια η ασφάλεια εξαρτάται από πολλούς παράγοντες.
Ωστόσο, η πολεοδομία που αποβλέπει στην ασφάλεια περνάει μέσα από τον έλεγχο του φωτός. Το 2008, το [γαλλικό] Υπουργείο Εσωτερικών εξέδωσε μια δέσμη συστάσεων για τους δήμους σχετικά με τα επίπεδα φωτεινότητας στην επικράτειά τους. "Η ορατότητα αποτελεί κεντρικό στοιχείο της πρόληψης", δηλώνει ο Éric Chalumeau, διευθυντής της Icade-Suretis, μιας εταιρείας ειδικευμένης στη διαχείριση της ανασφάλειας για τις τοπικές κοινότητες. Το να σε βλέπουν και να βλέπεις αρκετά μακριά είναι ένας από τους κύριους παράγοντες ηρεμίας. Και το να βλέπουμε τον ουρανό;
Στις νέες οχλήσεις αντιστοιχούν συχνά νέα κοινωνικά κινήματα. Ο αγώνας παίρνει τότε τη μορφή διεκδίκησης για ένα νέο δικαίωμα ή την ικανοποίηση μιας νέας ανάγκης. Αυτό συνέβη με το δικαίωμα στο σκοτάδι. Το 1988, δημιουργήθηκε η Διεθνής Ένωση Dark-Sky (IDA), αιχμή του δόρατος του Dark-Sky Movement, του κίνηματος για έναν σκοτεινό ουρανό. Οι πρώτες του δράσεις χρονολογούνται από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι εμπνευστές του συγκαταλέγονται πρωτίστως μεταξύ των επιστημόνων που προέρχονται από τους κλάδους που ασχολούνται με τη νυχτερινή παρατήρηση, όπως οι αστρονόμοι και οι ορνιθολόγοι. Κι έπειτα η επιτυχία αυξάνεται όσο περισσότερο συνειδητοποιείται η φωτορύπανση.
Η IDA ξεκίνησε τη δημιουργία φυσικών πάρκων αφιερωμένων στον έναστρο ουρανό (dark-sky parks), κυρίως στη φύση, αλλά σε κάποιες περπτώσεις και στις πόλεις. Εκεί, το τεχνητό φως μειώνεται, ή ακόμη και απαγορεύεται εντελώς, πέρα από μία συγκεκριμένη ώρα. Το Dark time ορίζει τη νυχτερινή αυτή χρονικότητα που αποκτάται με εκούσιο τρόπο. Το μαύρο χρώμα έχει γενικά αρνητικό συμβολισμό στη Δύση, αλλά εδώ συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Σκοπός είναι η διατήρηση της νυχτερινής ζωής της πανίδας και της χλωρίδας, ελαχιστοποιώντας την ανθρώπινη δραστηριότητα, αλλά και επιτρέποντας σε ανθρώπους επισκέπτες να βιώσουν την εμπειρία μιας απόλυτης νύχτας. 'Ωστε να ακούσουμε τελικά, όπως λέει ένας ακτιβιστής, την "σχεδόν ηχηρή σιωπή της νύχτας".
Υπάρχουν σήμερα περίπου σαράντα τέτοια πάρκα στον κόσμο. Στη Γαλλία, το Pic du Midi, στις Hautes-Pyrénées, αναγνωρίστηκε από την IDA το 2013 ως ένα πάρκο έναστρου ουρανού. Το μεγαλύτερο ευρωπαϊκά έναστρο πάρκο βρίσκεται στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η ετικέτα αυτή επιτρέπει φυσικά την προσέλκυση επισκεπτών, και μια μορφή εμπορίου μιας φύσης εκ νέου άθικτης, αλλά δεν είναι εκεί η ουσία. Πάνω απ 'όλα, μας μαθαίνει ότι το σκοτάδι είναι τώρα ένα σπάνιο αγαθό, τόσο πολύτιμο όσο και ο αμόλυντος αέρας ή το καθαρό φαγητό, για το οποίο οι άνθρωποι - εκείνοι που έχουν την οικονομική άνεση - είναι πρόθυμοι να διανύσουν χιλιόμετρα. [...]
Το κίνημα κατά της απώλειας της νύχτας αποτέλεσε έναυσμα για νομοθετικές προόδους. Το 2011, το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο - η ανώτατη δικαστική αρχή - εξέτασε μια υπόθεση μεταξύ γειτόνων. Κάτοικοι από το καντόνι του Aargau παραπονιούνταν για τον ενοχλητικό νυχτερινό φωτισμό στην πρόσοψη ενός κτηρίου της γειτονιάς τους. Στην απόφασή του τον Δεκέμβριο του 2013, το Δικαστήριο δηλώνει ότι κάθε "διακοσμητικός" νυχτερινός φωτισμός, ιδιωτικός ή εμπορικός, που δεν ικανοποιεί τις ανάγκες ασφαλείας, πρέπει να σβήσει μετά τις 22.00 λόγω της φωτεινής ρύπανσης που προκαλεί. [...]
Σε μια άλλη από τις αποφάσεις του, το ίδιο ομοσπονδιακό δικαστήριο υποστηρίζει ότι "οι αλλαγές στο χρώμα της κορυφής [του όρους Pilatus] κατά το σούρουπο" πρέπει να προστατευθούν. Για το βουνό αυτό της Ελβετίας που βρίσκεται κοντά στην πόλη της Λουκέρνης, έχει δοθεί άδεια από το 1997 για μερικό νυχτερινό φωτισμό για τουριστικούς σκοπούς. Όπως σημειώνει το ελβετικό παρακλάδι της IDA, είχε παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια μια τάση αύξησης του φωτισμού των κορυφών των Άλπεων. Η βιομηχανία των κορυφών ενθαρρύνει όλο και πιο συχνά τους παραθεριστές να κάνουν σκι το βράδυ. Περιορίζοντας τον τεχνητό φωτισμό στο όνομα της προστασίας των "αλλαγών χρώματος" της κορυφής του, το ομοσπονδιακό Δικαστήριο διατείνεται ότι το ηλιοβασίλεμα στον όρο Pilatus είναι μια κληρονομιά που πρέπει να διατηρηθεί.
Η "κληρονομοποίηση" αυτή του ουρανού απασχολεί ως και τις διεθνείς αρχές. Τα Ηνωμένα Έθνη συζητούν αυτήν την περίοδο αν πρέπει ο έναστρος ουρανός να καταχωρηθεί ως κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας. Η διακήρυξη της La Laguna (1994), που προηγήθηκε της Διακήρυξης για τις ευθύνες των σημερινών γενεών απέναντι στις μελλοντικές γενιές, η οποία εγκρίθηκε το 1997 από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό (UNESCO), ζητούσε ήδη γι' αυτές ένα "δικαίωμα στον καθαρό ουρανό". [...]
Τι περίεργη κατάσταση. Μέχρι πρόσφατα, το σκοτάδι ήταν δεδομένο. Η ιδέα της δημιουργίας ενός κοινωνικού κινήματος για την αποκατάστασή του θα φαινόταν αλλόκοτη στις προηγούμενες γενιές. Με τον "φωτεινό αποικισμό", αυτό που ήταν αυτονόητο μετατράπηκε σε αγαθό που πρέπει να ανακτηθεί. Το σκοτάδι ανάγεται σε πολιτικό αντικείμενο. Η ύπαρξή του εξαρτάται από τη δράση - ή την αδράνεια - του κράτους, από οικονομικές και τεχνολογικές διεργασίες, από συγκρούσεις αντίθετων συμφερόντων και παραστάσεων.
'Οπως το έδειξε ο Jacques Rancière στη Νύχτα των προλεταρίων, η νύχτα είναι ένα πολιτικό διακύβευμα για το νεαρό εργατικό κίνημα της δεκαετίας του 1830. Είναι η στιγμή που οι εργάτες ξεφεύγουν από τους ημερίσιους εξοντωτικούς ρυθμούς εργασίας και γίνονται επί τέλους "σκεπτόμενα όντα". Η νύχτα παύει να είναι απλά η στιγμή του αναπληρωματικού ύπνου. Γίνεται τόπος χειραφέτησης. Οι εργάτες που αναφέρει ο Rancière εισήγαγαν στην νύχτα δραστηριότητες που δεν μπορούσαν να έχουν τη μέρα, εξαιτίας της εκμετάλλευσης που δέχονταν: τώρα μπορούν να σκέπτονται, να δημιουργούν, να οργανώνονται. Το κίνημα ενάντια στην απώλεια της νύχτας θέλει αντίθετα να παραμείνει η νύχτα μία άλλη χρονικότητα, με ειδικές δραστηριότητες -ή μη δραστηριότητες.
Είτε δημόσιος, είτε εσωτερικός, ο τεχνητός φωτισμός είναι μία πρόοδος. Η νυχτερινή ζωή διαμορφώνει τη σύγχρονη ζωή μας. 'Ενα δείπνο με φίλους στο εστιατόριο, μία βόλτα σε μια πόλη μόνος ή ως ερωτευμένο ζευγάρι... αυτές οι δραστηριότητες θα ήταν αδιανόητες χωρίς τεχνητό φως. Όταν ο φωτισμός μετατράπηκε σε όχληση, τα οφέλη που απορρέουν από αυτό δεν έχουν αναγκαστικά εξαφανιστεί. Οι ακτιβιστές για το δικαίωμα στο σκοτάδι, εκτός από μερικούς "survivalists", δεν ζητούν την κατάργηση του τεχνητού φωτός και την επιστροφή σε επίπεδα αρχαϊκού φωτισμού. Ζητούν τη μείωσή του παντού όπου είναι εφικτό.
Η διεκδικησή τους θέτει ένα θεμελιώδες ζήτημα, το ζήτημα του αιώνα: τι πραγματικά χρειαζόμαστε; Είναι ο τεχνητός φωτισμός μια νόμιμη ανάγκη; Είναι μια αποδεκτή ανάγκη για το περιβάλλον και την υγεία, τη σωματική όσο και τη ψυχική; Χωρίς αμφιβολία, το τεχνητό φως δεν αντιπροσωπεύει μια φυσική ανάγκη όπως η σίτιση ή η προστασία από το κρύο. Για χιλιετίες, οι πρόγονοί μας ζούσαν χωρίς φανοστάτες. Ωστόσο, χωρίς να είναι μια ζωτική ανάγκη, ο τρόπος ζωής μας και οι δραστηριότητες που δεν είμαστε πρόθυμοι να εγκαταλείψουμε εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από αυτό.
Οφείλουμε επομένως να δεχτούμε ότι ο τεχνητός φωτισμός είναι ταυτόχρονα μια νόμιμη ανάγκη και μια μορφή ρύπανσης που πρέπει να καταπολεμηθεί. Χρειάζεται να καθοριστεί το όριο που χωρίζει το απαραίτητο τεχνητό φωτισμό από τη φωτεινή ρύπανση. Αυτό το ζήτημα δεν αφορά μόνο το τεχνητό φως. Η επερχόμενη οικολογική μετάβαση προϋποθέτει τη λήψη δραστικών επιλογών παραγωγής και κατανάλωσης προκειμένου να μειωθεί η ροή των πρώτων υλών και η κατανάλωση ενέργειας. Αλλά πάνω σε ποιά βάση καθορίζονται αυτές οι επιλογές; Πώς να ξεχωρίσουμε τις νόμιμες ανάγκες που μπορούν να ικανοποιηθούν σε μια μελλοντική οικολογική δημοκρατία από εγωϊστικές και αδικαιολόγητες ανάγκες, τις οποίες θα πρέπει να εγκαταλείψουμε;
Razmig Keucheyan
Κοινωνιολόγος, συγγραφέας του βιβλίου Les besoins artificiels. Comment sortir du consumérisme (Οι τεχνητές ανάγκες. Πως να βγούμε από τον καταναλωτισμό), εκδ.La Découverte, Paris, Σεπτ. 2019. Το παρόν κείμενο που δημοσιεύτηκε στη Monde Diplomatique είναι μία ανασκευασμένη εκδοχή του προλόγου.
Μτφ.Σ.Σ.
