Το σπίτι μου κάτω από το ηφαίστειο
'Ενα βιβλίο του ισλανδού ανθρωπολόγου Gísli Pálsson (εκδ. Gaia Littérature, 2020, για την γαλλική μετάφραση) που ανατρέχει στην ηφαιστιακή έκρηξη που κατέστρεψε το σπίτι του το 1973, για να επιχειρήσει έναν αναστοχασμό γύρω από την μετά-Ανθρωπόκαινο εποχή.
Το σπίτι μου κάτω από το ηφαίστειο: ένας προσωπικός σεισμός
Catherine Mary
Le Monde, 16.04.2020
*
Ο ΙΣΛΑΝΔΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΟΣ Gísli Pálsson επανέρχεται στην έκρηξη του 1973 που εξαφάνισε το σπίτι του. Ένας προβληματισμός σχετικά με την μετά-Ανθρωπόκαινο εποχή που αντηχεί παράξενα με την κρίση του Covid-19.
Bolstao στα Ισλανδικά σημαίνει "κατοικία". 'Ετσι ονομαζόταν και το ξύλινο σπίτι όπου μεγάλωσε ο ανθρωπολόγος Gísli Pálsson, στο νησί Heimaey, στο αρχιπέλαγος των νησιών Vestmann, στο Νότο της Ισλανδίας. Το 1973, το Bolstao χάθηκε κάτω από τη λάβα μετά την έκρηξη του ηφαιστείου Eldfell. Στο Σπίτι κάτω από το ηφαίστειο, ο συγγραφέας ανατρέχει σε αυτό το προσωπικό γεγονός το οποίο παρακολούθησε από το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου συνέχιζε τις σπουδές του, για να επιχειρήσει έναν αναστοχασμό γύρω από την μετά-Ανθρωπόκαινο εποχή.
"Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση και την έμφάνιση των σύγχρονων επιστημών, όλοι ήταν πεπεισμένοι ότι η γη ήταν ζωντανή", γράφει. Η ζωή και η γη έγιναν δύο ξεχωριστοί κόσμοι και ο υπόγειος κόσμος έχει γίνει ένας τόπος εξαγωγής πόρων για τον πιο πάνω κόσμο, τον κόσμο των ανθρώπων (...) Η γη πέθανε όταν οι άνθρωποι κατάφεραν να ελέγξουν τη φύση χάρη στην επιστήμη και την τεχνολογία τους. Σβήνοντας αυτόν τον διαχωρισμό, ο συγγραφέας διερωτάται για το είδος της σχέσης των κατοίκων του νησιού με την ηφαιστειακή τους γη στην οποία οι θρύλοι αποδίδουν μαγικές δυνάμεις. Επειδή οι κάτοικοι κατοικούν το νησί στο ίδιο βαθμό που κι αυτό τους κατοικεί, σε σημείο να ταυτίζονται με τα πεδία λάβας όπου έπαιζαν ως παιδιά, ή με τους βράχους όπου αναρριχώνταν επικίνδυνα ως έφηβοι για να μαζέψουν τα θαλασσινά αυγά.
Και η γη είναι ζωντανή, μας λέει ο Gisli Palsson. Μπορούμε να παρακολουθήσουμε την υπόγεια δραστηριότητά της χάρη στα σεισμόμετρα που είχαν τοποθετηθεί από τις αρχές του 20ου αιώνα στην Ισλανδία, και των οποίων η αναγραφή μοιάζει με ιερογλυφικά. Λίγο πριν από την έκρηξη, αλλεπάλληλες σεισμικές δονήσεις καταγράφηκαν, κι έπειτα το ηφαίστειο μεταμορφώθηκε σε δράκο και άρχισε να εκτοξεύει την πύρινη λάβα του. Οι κάτοικοι διέφυγαν με βάρκα, ενώ οι εμπειρογνώμονες της εποχής, που κλήθηκαν επί τόπου, εκπόνησαν στρατηγικές για να κρυώσει η λάβα και να οριοθετηθούν οι ροές της. Ακολούθησε μια μάχη αρκετών μηνών στο τέλος της οποίας σώθηκε το νησί, επιτρέποντας στους κατοίκους να επιστρέψουν.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την αντιπαράθεση αυτή σώμα με σώμα μεταξύ της γης και της ανθρωπότητας σαν μια μεταφορά της καταστροφής για να επιστήσει την προσοχή του αναγνώστη πάνω στην αναταραχή που προκαλεί, και που αντηχεί με έναν παράξενο προφητικό τρόπο με το παρόν.
"Τα γεωλογικά γεγονότα προκαλούν καταστροφές σε βάθος, είναι προσωπικές καταστροφές για όσους τις βιώνουν. Διαταράσσουν τη ζωή των ανθρώπων, τους αποξενώνουν, αναγκάζουν εκείνους που έχουν ζήσει μαζί και έχουν εμπιστευτεί τους γείτονές τους, την κοινότητά τους, το περιβάλλον τους, να εγκαταλείψουν το σπίτι τους για να εγκατασταθούν σε άλλα μέρη, μερικές φορές πολύ διαφορετικά, όπου πρέπει να δημιουργήσουν νέες σχέσεις με νέους ανθρώπους σε ένα νέο περιβάλλον." Η πανδημία Covid-19 μας αναγκάζει όχι μόνο να παραμένουμε κλεισμένοι χωρίς να χρειάζεται να φύγουμε μακριά από τις κατοικίες μας, αλλά και να αντιμετωπίσουμε το ιλιγγιώδες μετά της καταστροφής, το οποία το βιβλίο αυτό μας βοηθάει να αναλογιστούμε. [...]
Στην Ισλανδία, το χρονικό ενός χωριού που επλήγη από μία ηφαιστειακή έκρηση
Jean-Pierre Tuquoi
Reporterre, 20.01.2020
*
[...] Ο Ισλανδός ανθρωπολόγος Gísli Pálsson, συγγραφέας πολλών έργων, δεν ζούσε στο νησί εκείνη την εποχή. Σπούδαζε στο εξωτερικό. Επομένως, δεν υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της αφύπνισης του ηφαιστείου, αλλά οι παιδικές του μνήμες τον οδήγησαν να αναπαραστήσει με κάθε λεπτομέρεια την εξέλιξη του φαινομένου, το οποίο ενσωμάτωσε σε μια ευρύτερη αφήγηση που μας παρουσιάζει τη ζωή σε αυτήν τη γωνιά της Ισλανδίας, στο περιθώριο της Ευρώπης. "Οι πέτρες και το μάγμα έδωσαν μορφή στην ύπαρξή μου", έγραψε.
Τίποτα δεν λείπει από τις πυκνές και καλά τεκμηριωμένες αυτές σελίδες: η μαγευτική κουλτούρα που περιβάλλει τον νεαρό Gísli, του οποίου η γιαγιά, όπως και οι άλλοι γέροντες, πιστεύει ακράδαντα στην παρουσία ξωτικών· η τραχιά ζωή των κατοίκων του νησιού που βγάζουν το ψωμί τους με την αλιεία· ο θανάσιμος κίνδυνος που ενέχουν για την ναυσιπλοΐα οι νάρκες που είχαν σπείρει οι συμμαχικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια του πολέμου, και οι οποίες συνεχίζουν να επιπλέουν σ' αυτά τα νερά· η αναζήτηση των αυγών των θαλασσοπουλιών στα απότομα βράχια όπου ένας έφηβος δεμένος με σχοινί, πρέπει να πηδήξει από την κορυφή και να προσγειωθεί στα τοιχώματά τους...
Και πάνω από όλα αυτά, αιωρούνται οι ηφαιστειακές εκρήξεις. Ο συγγραφέας είναι μόλις δεκατριών ετών όταν ο θαλάσσιος πυθμένας σηκώνεται σε ένα μέρος του νησιού Heimaey. Όπως όλοι οι μαθητές του σχολείου, απολαμβάνει μια μέρα άδεια για να παρακολουθήσει το θέαμα, το οποίο είναι μεγαλιώδες. "Μάζες νερού υψώνονταν πολύ πιο πάνω από τη θάλασσα, αρκετά κοντά στην ακτή και η έκρηξη έκανε τη γη να τρέμει", θυμάται ο συγγραφέας.
Δέκα χρόνια αργότερα, στις 23 Ιανουαρίου 1973, νωρίς το βράδυ, νέα έκρηξη, σε άλλο σημείο του νησιού. Ξύπνησε ένα ηφαίστειο που ήταν ανενεργό για επτά χιλιάδες χρόνια. Στο χωριό, όλοι αιφνιδιάζονται. Οι σεισμογράφοι που είχαν τοποθετηθεί ήταν λίγοι και δεν είχαν αναφέρει κάτι το ασυνήθιστο. Καθώς η πυρακτωμένη λάβα άρχιζε να κατεβαίνει προς το χωριό, να ανοίγει η γη μέσα σε ένα τρομακτικό θόρυβο, και να αναβλύζουν πύρινοι πίδακες και λιωμένο μάγμα, "το χωριό ήταν παράξενα σιωπηλό, παρά τα όσα συνέβαιναν στις παρυφές του. Δεν υπήρχε κανείς έξω", λέει ο συγγραφέας.
Με το που σήμανε συναγερμός, όλα αλλάζουν. Αστυνομικές σειρήνες, συναγερμοί πυρκαγιάς, σμήνη ελικοπτέρων και στρατιωτικών αεροσκαφών, κλήσεις μέσω ασυρμάτου προς τα βρετανικά αλιευτικά σκάφη και την ισλανδική ακτοφυλακή για να συμμετάσχουν στην εκκένωση του πληθυσμού: υπήρξε μία γενική κινητοποίηση, και ενώ οι έγκυες γυναίκες, οι ηλικιωμένοι και οι άρρωστοι εγκαταλείπουν πρώτοι το νησί για να μεταφερθούν στην ισλανδική πρωτεύουσα, σαν κλιματικοί πρόσφυγες, ταυτόχρονα καταφθάνουν οι δημοσιογράφοι και οι γεωλόγοι.
Το μεγαλύτερο μέρος του χωριού και του λιμανιού θα γλιτώσει τελικά από τη ροή της λάβας, αλλά όχι και το οικογενειακό σπίτι του συγγραφέα που κατακλύστηκε από κύματα λιωμένου μάγματος παρά τις τεράστιες αντλίες νερού που χειρίζονταν οι πυροσβέστες. Η φύση αποδείχθηκε ισχυρότερη από τον Άνθρωπο, παρότι, όπως υπενθυμίζει ειρωνικά ο συγγραφέας, οι Αμερικανοί αστροναύτες είχαν για πρώτη φορά πατήσει το πόδι τους στη Σελήνη τέσσερα χρόνια νωρίτερα, σε ένα είδος προμηθεϊκής πρόκλησης.
Η έκρηξη του ηφαιστείου διήρκεσε μερικούς μήνες, με ενδιάμεσες περιόδους ποικίλης δραστηριότητας. Κολοσσιαία μέσα χρησιμοποιήθηκαν για να κατευθύνουν ή να εκτρέψουν τις ροές της λάβας. Κάποια στιγμή, συζητήθηκε μάλιστα και η χρήση βομβών. Γνωστοί ηφαιστειολόγοι παρουσιάστηκαν για να πουν τη γνώμη τους για το τι έπρεπε να γίνει ή να μη γίνει, μεταξύ των οποίων και ο Γάλλος Haroun Tazieff, ο οποίος όμως σε αυτήν την περίπτωση δεν φάνηκε και πολύ διορατικός.
Ο συναγερμός άρθηκε τον Ιούλιο του 1973, και τότε οι κάτοικοι -οι κλιματικοί πρόσφυγες κατά έναν τρόπο- άρχισαν να επιστρέφουν στο νησί για να καθαρίσουν, να ξαναχτίσουν και να προσαρμοστούν σε ένα νέο περιβάλλον. Μερικοί προτίμησαν να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους αλλού. Τα αποδημητικά πουλιά προσαρμόστηκαν κι αυτά στο νέο τοπίο. 'Εφτιαξαν τις φωλιές τους εκεί όπου συνήθιζαν να τις έχουν, ακόμη κι αν χρειάστηκε να μετακινηθούν λίγο και να σκαλίσουν τις στάχτες.
Μήπως η έκρηξη του ηφαιστείου, αυτό το μικροσκοπικό γεγονός στην κλίμακα του πλανήτη, μας προϊδεάζει γι' αυτά που περιμένουν την ανθρωπότητα με την κλιματική αλλαγή; Ο Gísli Pálsson δεν αμφιβάλλει. Αν η έκρηξη είχε συνεχιστεί, οι συνέπειες θα ήταν πολύ διαφορετικές. Όλες οι προσπάθειες για την προστασία της πόλης και του λιμανιού θα μπορούσαν να είχαν αποβεί μάταιες. Το ίδιο ισχύει, καταλήγει ο συγγραφέας, και για τις προσπάθειές μας να σώσουμε τον πλανήτη: αν δεν αντιμετωπίσουμε δυναμικά το πρόβλημα (και ιδίως την κλιματική αλλαγή), οι μέρες της Γης όπως την ξέρουμε, είναι μετρημένες."
Μτφ. Σ.Σ.
