Το φανταστικό και το δίκαιο απέναντι σε έναν κόσμο
χωρίς πυξίδα
Mireille Delmas Marty
Mediapart - Blog - 27.07.202
Το ακόλουθο κείμενο προέρχεται από το τεύχος 15 του περιοδικού Délibérée, που κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 2022. Η συντακτική επιτροπή θέλησε να απομαγνητοφωνήσει την ομιλία της Mireille Delmas Marty τον Σεπτέμβριο του 2021 στο εκπαιδευτικό σεμινάριο του Syndicat de la magistrature [Συνδικάτο των Γάλλων δικαστών που ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1968 -σ.σ.] το οποίο διοργανώθηκε στο Château de Goutelas. Συνοδευόταν από τον εικαστικό καλλιτέχνη Antonio Benincà για να παρουσιάσουν το κοινό και εμπνευσμένο έργο τους, "Μια πυξίδα δυνατοτήτων".
Μία αποπροσανατολισμένη παγκοσμιότητα
Εδώ και μερικά χρόνια εξερευνώ το - ασυνήθιστο για τους νομικούς κύκλους - θέμα της πυξίδας. Ένας από τους όρους που ακούμε πλέον πολύ συχνά είναι ο όρος "αποπροσανατολισμός", που σημαίνει ότι δεν έχουμε πλέον σημεία αναφοράς, ή τουλάχιστον ότι τα συνήθη σημεία αναφοράς μας δεν λειτουργούν πια. Η φάση της παγκοσμιοποίησης στην οποία βρισκόμαστε έχει επεκταθεί σε τεράστιο βαθμό στο χώρο και στο χρόνο. Τα περισσότερα από τα μεγάλα προβλήματα και τις κοινωνικές προκλήσεις δεν μπορούν πλέον να επιλυθούν από ένα μόνο κράτος. Το παράδειγμα της κλιματικής αλλαγής είναι το πιο εμβληματικό: καμία χώρα δεν μπορεί να την αντιμετωπίσει μόνη της, ακόμη και οι υπερδυνάμεις όπως η Κίνα ή οι Ηνωμένες Πολιτείες. Μπορούμε με παρόμοιο τρόπο να εξετάσουμε και άλλες παγκόσμιες προκλήσεις, όπως η υγειονομική πρόκληση, οι μεταναστευτικές ροές ή και η τρομοκρατία, η οποία έχει γίνει παγκόσμια μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και τα επακόλουθά της στην Ευρώπη. Ωστόσο, όπως ακριβώς μια παραδοσιακή πυξίδα δείχνει το Βόρειο Πόλο, έτσι και τα συνήθη σημεία αναφοράς μας έχουν ουσιαστικά διαμορφωθεί στο πλαίσιο του "εθνικού κράτους". Είναι αυτά που έχει δώσει η κάθε κοινότητα στον εαυτό της, με την ιστορία της, τον πολιτισμό της, την οικονομία της και όλα τα χαρακτηριστικά που κάνουν ένα έθνος να διαφέρει από ένα άλλο. Η αντίληψή μας για το πολιτικό και νομικό μας σύστημα παραμένει σε εθνικά πλαίσια, ενώ κρίνεται απαραίτητη μία διαχείριση σε υπερεθνικό, ευρωπαϊκό ή παγκόσμιο επίπεδο. Αλλά προς το παρόν, αυτά που διαθέτουμε είναι λίγα. Επομένως, δεν αρκεί να αντιστεκόμαστε, πρέπει να κάνουμε περισσότερα. Το ζήτημα ξεπερνά μια απλή μεταρρύθμιση των θεσμών ή της κοινωνίας, χρειάζεται μία συνολική αλλαγή πορείας.
Η περίοδος που διανύουμε είναι ιδιαίτερα ασυνήθιστη, καθώς οι προβλέψεις ακυρώνονται και όσο πάει θα γίνονται και πιο αδύνατες. Για εμάς τους νομικούς, το πρόβλημα προκύπτει ιδίως από το γεγονός ότι έχουμε διδαχθεί ένα στατικό δίκαιο, του οποίου οι μεταφορές είναι αυτές των "κωδίκων", της "πυραμίδας", των "θεμελίων" και της "βάσης". Η κακή προσαρμογή της ίδιας της νομικής γλώσσας συμβάλλει σε αυτή την απώλεια σημείων αναφοράς. Αντιθέτως, ο νόμος του αύριο είναι ένας νόμος της παγκοσμιότητας - με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι απορρίπτουμε τον νόμο της αχαλίνωτης παγκοσμιοποίησης. Πρέπει, επομένως, να επιτύχουμε την οργάνωση μιας παγκόσμιας διαχείρισης σύμφωνα με το τρίπτυχο - το οποίο έχει εξασθενίσει πολύ σήμερα, αλλά φαινόταν αναπόφευκτο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο - Δημοκρατία / Κράτος Δικαίου / Ανθρώπινα Δικαιώματα. Με ανάλογο τρόπο, συνεχίζουμε να αναγράφουμε το δημοκρατικό σύνθημα Liberté, Égalité, Fraternité [Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη -σ.σ.] στις προσόψεις των δημαρχείων, ενώ στην πραγματικότητα αυτό που εφαρμόζουμε μοιάζει περισσότερο με κάτι σαν Αποτελεσματικότητα, Ανταγωνιστικότητα, Προβλεψιμότητα. Αν κοιτάξουμε τον πραγματικό κόσμο, βρισκόμαστε επομένως πολύ μακριά, ίσως πιο μακριά από ποτέ, από τον στόχο που εμπεριέχεται στο σύνθημα του ερευνητικού κέντρου Goutelas [πρώτο ευρωπαϊκό πρόγραμμα "residency" για ερευνητές του δικαίου - σ.σ.] Ανθρωπισμός, Δίκαιο, Δημιουργία. Ο νόμος του αύριο συνδυάζει κατά βάση τον ανθρωπισμό και τη δημιουργία. Υπό αυτή την έννοια, είναι ένα είδος δήλωσης πίστης.
Ισορροπώντας σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο: μία πυξίδα των ανθρωπισμών.
'Οντας μπερδεμένοι, ψάχνουμε λοιπόν για μια πυξίδα. Τις περισσότερες φορές νιώθουμε ότι βαδίζουμε σε αδιέξοδο και - επειδή είμαστε ρεαλιστές - έχουμε πολύ λίγες πιθανότητες να βγούμε από το τούνελ. Έρχεται μια στιγμή που τελειώνουν τα λογικά επιχειρήματα, που τα λόγια δεν αρκούν πια. Έτσι, έχουμε όλα τα επιχειρήματα που χρειαζόμαστε για να οργανώσουμε μια παγκόσμια διαχείριση σε τομείς που είναι ήδη παγκόσμιοι, αλλά αυτό δεν έχει κανένα σημαντικό αποτέλεσμα. Έτσι, πρέπει τώρα να χρησιμοποιήσουμε άλλα επιχειρήματα, τα οποία δεν έχουν να κάνουν ούτε με το λόγο, ούτε με την απόδειξη των αιτιών και των αποτελεσμάτων, αλλά αγγίζουν άμεσα τα αισθητήρια όργανα. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι κατάφεραν να επιβιώσουν για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα και να αναπτυχθούν από μερικές δεκάδες σε σχεδόν οκτώ δισεκατομμύρια άτομα οφείλεται πράγματι στην πρόοδο που δημιούργησε η φαντασία και η δημιουργικότητά τους. Η φαντασία μπορεί, φυσικά, να κάνει λάθη και μάλιστα πολύ τρομερά, αλλά έχει το πλεονέκτημα ότι μας ανεβάζει και μας κάνει να κοιτάμε προς τα πάνω και όχι προς τα κάτω. Η φαντασία οδηγείται και τίθεται σε κίνηση από μια ορισμένη περιέργεια. Από την άλλη, η μαγεία μπορεί να μην έχει εξαφανιστεί εντελώς. Έτσι, κατά καιρούς, η φύση είναι συγκλονιστικά όμορφη και μας θαμπώνει. Επειδή οι λέξεις φθείρονται και χάνουν τη δύναμή τους, ο όρος μαγεία πρέπει να χρησιμοποιείται με φειδώ, αλλά είναι αυτός που, κατά βάθος, μας παρακινεί να συνεχίσουμε το δρόμο μας, ακόμη και όταν όλα φαίνονται κλειστά. Είναι επίσης αυτός που ενδέχεται να μας κάνει να απαρνηθούμε όλα όσα οδηγούν στην κατάρρευση.
Περισσότερο από μια συνηθισμένη πυξίδα που να δείχνει έναν Βόρειο Πόλο, σταθερό μια για πάντα, χρειαζόμαστε μια πυξίδα που να μας βοηθά να διατηρούμε την ισορροπία σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο. Εφόσον γινόμαστε μάρτυρες ενός φαινομένου επιτάχυνσης, εφόσον ο κόσμος κινείται όλο και πιο γρήγορα, ίσως χρειαζόμαστε αυτό που ο Antonio Benincà αποκάλεσε "αντικείμενο-μανιφέστο". Πρόκειται για μια πρόταση που επιδιώκει να αναπαραστήσει αυτό το κινούμενο σύμπαν στο οποίο η πυξίδα, αντί να δίνει μια κατεύθυνση, έχει ένα κέντρο έλξης και τα σημεία του ορίζοντα. Αυτή η εγκατάσταση σε κίνηση είναι ένας τρόπος να ξανανοίξουμε κάτι, να πάμε προς αυτό το φως και να συνεχίσουμε αυτόν τον δύσκολο δρόμο που είναι η οικοδόμηση μιας ανθρώπινης υπόστασης. Πρέπει να θυμόμαστε ότι όσο μιλάμε για ανθρωπισμό στον ενικό, κινδυνεύουμε να αποκλείσουμε κάποιους άλλους, δηλαδή εκείνους κι εκείνες που βλέπουν διαφορετικά τη σχέση μεταξύ ανθρώπινου και ανθρωπιστικού. Αντιθέτως, αν δεχτούμε τον πληθυντικό - ανθρωπισμοί - δεν αποκλείουμε πλέον. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για την ημι-αποτυχία της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων: οι συντάκτες της μπορεί να αισθάνθηκαν ότι έγραφαν κάτι σαν την αρχή μιας πυξίδας, αλλά δεν άφησε πολύ χώρο για άλλες θεωρήσεις του ανθρωπισμού. Στη Δύση, χαρακτηριζόμαστε κυρίως από τον ανθρωπισμό του Διαφωτισμού, δηλαδή τον ανθρωπισμό του χειραφετημένου ατόμου. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε ότι πριν από εμάς υπήρξε ο ανθρωπισμός των μικρών κοινοτήτων - της οικογένειας, της φατρίας, της φυλής. Αυτές ήταν οι απαρχές του ανθρωπισμού, που διαμορφώθηκε μέσα από τις αρχές της αδελφοσύνης και της φιλοξενίας, τις οποίες έχουμε κάπως ξεχάσει. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας τους ανθρωπισμούς του μετά, με άλλα λόγια τους ανθρωπισμούς που γεννήθηκαν από την αλληλεξάρτηση. Οι άνθρωποι αλληλοεξαρτώνται όλο και περισσότερο από τη μια άκρη του πλανήτη στην άλλη. Αυτό ισχύει όμως και μεταξύ ανθρώπων και μη ανθρώπων, διότι δεν μπορούμε πλέον να αγνοούμε τα άλλα έμβια όντα.
Βλέπουμε έτσι να αναπτύσσονται νέες αρχές αλληλεγγύης - κοινωνικής αλληλεγγύης, οικολογικής αλληλεγγύης. Θα πρόσθετα και μία τέταρτη ανθρωπιστική θεώρηση, δεδομένης της τεχνολογικής προόδου και της τεχνητής νοημοσύνης, έναν ανθρωπισμό της απροσδιοριστίας του ατόμου: δηλαδή, είτε αποδεχόμαστε ότι οδεύουμε σκόπιμα προς μια μορφοποίηση του ανθρώπινου είδους όπου το πλήθος θα ευθυγραμμιστεί με αλγοριθμικά διαχειριζόμενα μοντέλα, είτε αποφασίζουμε ότι το είδος μας πρέπει να παραμείνει με όλες τις ατέλειες και τις απροσδιοριστίες του, οπότε θα πρέπει να προστατεύσουμε καλύτερα αυτές τις απροσδιοριστίες (για παράδειγμα, προσεγγίζοντας το θέμα της επιλογής εμβρύων με μεγαλύτερη καχυποψία).
Αυτή είναι και το στοίχημα της πυξίδας: να προσπαθήσουμε να τοποθετήσουμε στις πλευρές του οκταγωνικού πλαισίου οκτώ αρχές χρηστής διακυβέρνησης που προέρχονται από τους διάφορους ανθρωπισμούς. Αν θέλουμε να επιτύχουμε μια λίγο-πολύ ειρηνευμένη παγκόσμια διακυβέρνηση, όχι μόνο κατευναστική, αλλά και κατευνασμένη, η πιο σημαντική ιδέα μου φαίνεται να είναι αυτή της σπείρας των ανθρωπισμών, με άλλα λόγια, οι πολλαπλοί ανθρωπισμοί. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ο όρος "παγκοσμιοποιήσιμος" μπορεί να μας βοηθήσει. Οι οικουμενικές αξίες δεν ερμηνεύονται απαραίτητα με τον ίδιο τρόπο από τις διάφορους εθνικές κουλτούρες. Αυτό που προσδοκούσαν, στη μακρινή προοπτική μιας κατευνασμένης παγκόσμιας διακυβέρνησης, ήταν να ληφθούν υπόψη οι διαφορετικές θεωρήσεις του ανθρωπισμού κατά την ερμηνεία των αρχών της αδελφοσύνης, της αλληλεγγύης κ.λπ. Το νόημα της έκφρασης "παγκοσμιοποιήσιμος" είναι να αφήνουμε τα πράγματα ανοιχτά- πρόκειται, όπως στο παιχνίδι της πυξίδας, για σταθεροποίηση χωρίς ακινητοποίηση. Δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε μια παγκόσμια διακυβέρνηση στην οποία όλες οι χώρες θα κάνουν το ίδιο πράγμα την ίδια στιγμή. Πρέπει, επομένως, να αποδεχθούμε μια κοινή ευθύνη, επειδή οι στόχοι είναι κοινοί, αλλά και μια διαφοροποιημένη ευθύνη, επειδή η υλοποίηση των στόχων αυτών μπορεί -και πρέπει- να διαφέρει από χώρα σε χώρα.
Υπάρχουν επομένως κάποιες βασικές οικουμενικές αξίες, αλλά κυρίως υπάρχουν κι άλλες αξίες που μπορούν να γίνουν κι αυτές οικουμενικές, πάνω στις οποίες πρέπει να στηρίζονται οι δικαστές. Οι αξίες αυτές ορίζονται γενικά με πολύ ασαφή τρόπο, γι' αυτό και ο νομικός προβληματισμός απαιτεί να δουλέψουμε πολύ την επιχειρηματολογία. Αλλά αν θέλουμε να αποφύγουμε τις κατηγορίες για "κυβέρνηση των δικαστών", πρέπει να αποσαφηνίσουμε τα κριτήρια που χρησιμοποιούμε και να κατατάξουμε τις διάφορες εθνικές πρακτικές σε ορισμένα επίπεδα της κλίμακας: όταν μιλάμε για "εθνικό περιθώριο", χρησιμοποιούμε ήδη μια λογική διαβάθμισης. Τότε, όμως, τίθεται το ζήτημα των κριτηρίων βάσει των οποίων θα ξεχωρίζει το νόμιμο από το παράνομο, το συμβατό με τη Σύμβαση από το μη συμβατό. Συνεπώς, πρέπει να γίνει μία ουσιαστική μεθοδολογική δουλειά.
'Εξοδος από τη "μαύρη ζώνη": η αφύπνιση των δικαστών
Δεν είναι τυχαίο ότι οι κινητοποιήσεις στο δικαστικό σώμα και τα κινήματα που αγωνίζονται υπέρ των δικαιωμάτων και των ελευθεριών επανέρχονται δυναμικά, φέρνοντας κοντά διαφορετικές γενιές, παλιές και νέες. Αυτές οι κινήσεις είναι πολύ σημαντικές για να βγούμε από αυτό που ονομάζω - χρησιμοποιώντας τη μεταφορά της θάλασσας και των ανέμων - "Pot au noir" [ή νηνεμία, ή ενδοτροπική ζώνη σύγκλισης -σ.σ.]. Το Pot au noir είναι ένα μέρος στη μέση των ωκεανών όπου οι βόρειοι και νότιοι αληγείς άνεμοι συναντώνται με μεγάλη σφοδρότητα. Για ένα ιστιοπλοϊκό σκάφος, αυτό συνεπάγεται δύο πιθανές καταστάσεις: είτε οι βόρειοι και οι νότιοι άνεμοι αλληλοεξουδετερώνονται και το σκάφος παραλύει, δεν κινείται - αυτή είναι η κατάσταση της Ευρώπης αν δεν καταφέρουμε να ξεφύγουμε από αυτήν- είτε οι άνεμοι συγκρούονται τόσο βίαια που το σκάφος βυθίζεται. Πώς γίνεται τότε να βγούμε από αυτό; Το να βγούμε από τη "μαύρη ζώνη" σημαίνει πρώτα απ' όλα ότι αντιλαμβανόμαστε ότι δεν αρκεί να αντιστεκόμαστε: πρέπει να ονειρευόμαστε το αδύνατο. Αν το κάνουμε αυτό, διευρύνουμε λίγο τους ορίζοντές μας. Πρέπει να ονειρευόμαστε το αδύνατο για να πετύχουμε το δυνατό [1]. Η αφύπνιση και το άνοιγμα προς τον κόσμο είναι απαραίτητα, και αυτό το άνοιγμα προς τον κόσμο δεν θα έρθει από τα κράτη, τουλάχιστον όχι μέχρι τα κινήματα αυτά να είναι αρκετά ισχυρά ώστε να αρχίσουν να ανησυχούν οι κάτοχοι της εξουσίας. Αν δεν χρησιμεύει σε τίποτα να επαφιόμαστε στα κράτη, μπορούμε αντίθετα να στηριζόμαστε μερικές φορές στην κοινωνία των πολιτών (οικονομικοί φορείς, πολιτικοί φορείς, ΜΚΟ). Αυτό αναμένεται πλέον από τους δικαστές, τους εισαγγελείς, τους δικαστικούς λειτουργούς: μία αφύπνιση.
Με τον ίδιο τρόπο που οι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει την κοινωνία των πολιτών για την κλιματική αλλαγή, οι μόνοι που μπορούν να θέσουν τα κράτη σε κίνηση είναι οι δικαστές. Μπορούμε και πρέπει να βασιστούμε στην αφύπνιση των δικαστών: έχουν κάτι πολύ σημαντικό να εφεύρουν από εδώ και στο εξής. Οι εθνικοί δικαστές θα πρέπει σιγά σιγά να θεωρήσουν ότι είναι υπεύθυνοι για τα παγκόσμια συμφέροντα. Διαπιστώνουμε εξάλλου ότι στους τομείς των σημαντικότερων παγκόσμιων προκλήσεων που έχουν αναφερθεί - κλίμα, πανδημίες - είναι συχνά οι εθνικοί δικαστές που λαμβάνουν την απόφαση που υποχρεώνει ένα κράτος να λάβει υπόψη τις διεθνείς δεσμεύσεις του. Αυτό διαφαίνεται σταδιακά, με τις πρώτες "αποφάσεις για το κλίμα" από το 2017. Πρόσφατα, μια απόφαση του Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας σχετικά με τον δικό τους νόμο για το κλίμα [2] ανέφερε επί της ουσίας ότι οι διατάξεις αυτές ήταν ενθαρρυντικές αλλά ανεπαρκείς, καθώς αποσκοπούσαν στην καλύτερη προστασία του κλίματος, αλλά δεν έφταναν ούτε αρκετά μακριά, ούτε αρκετά γρήγορα και παραπέμποντας το μεγαλύτερο μέρος του προβλήματος στις μελλοντικές γενιές. Άλλες τέτοιες αποφάσεις σε άλλους τομείς αρχίζουν να εμφανίζονται.
Για να βγούμε από το Pot au noir, πρέπει επίσης να κάνουμε ορατούς αυτούς τους αντίθετους ανέμους και να ξεφύγουμε από τις δυαδικές λογικές. Για παράδειγμα, όταν οι κύριες διατάξεις ενός νόμου περί έκτακτης ανάγκης μεταφέρονται στο κοινό δίκαιο, πρέπει να το καταδεικνύουμε. Ο κόσμος είναι τόσο πολύπλοκος και αλληλένδετος που η δυαδική σκέψη του τύπου ναι/όχι ή νόμιμο/παράνομο, δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Τις περισσότερες φορές πρέπει να κινηθούμε μεταξύ των αντιθέτων. Θα έπρεπε μάλιστα να δουλέψουμε περισσότερο πάνω σε αυτούς τους τρόπους πλοήγησης: τι κάνουμε όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση που, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται άλυτη, αλλά την οποία πρέπει ωστόσο να επιλύσουμε; Πρέπει τότε να αναρωτηθούμε: ποιες είναι οι σκέψεις που καθιστούν δυνατή μια οπτική, όχι δυαδική, αλλά πλουραλιστική του νομικού πεδίου; Μια απάντηση μπορεί να αναζητείται στις τεχνικές που υπάρχουν στο δίκαιο - είτε πρόκειται για το εθνικό δίκαιο, είτε για το ευρωπαϊκό δίκαιο, είτε για το παγκόσμιο δίκαιο. Στο ευρωπαϊκό δίκαιο, για παράδειγμα, αν ο δικαστής παίξει σωστά το παιχνίδι, το "εθνικό περιθώριο εκτίμησης" μπορεί να είναι ένας τρόπος για τη δημιουργία μιας σύμβασης για τα ανθρώπινα δικαιώματα με πλουραλιστικό χαρακτήρα, με άλλα λόγια, μια σύμβαση που επιτρέπει διαφορετικές συμπεριφορές από χώρα σε χώρα υπό την προϋπόθεση ότι δεν υπερβαίνουν ένα ορισμένο περιθώριο, στην προκειμένη περίπτωση το εθνικό περιθώριο. Ωστόσο, αυτές οι νομικές τεχνικές δεν διδάσκονται ως τέτοιες, συχνά από φόβο ότι αυτό θα οδηγούσε σε αυθαιρεσίες. Δεν έχουμε άλλη επιλογή, ωστόσο, επειδή τα περισσότερα προβλήματα έχουν γίνει τόσο πολύπλοκα που η αντιμετώπισή τους με μια δυαδική λογική είναι αδύνατη.
Έτσι, αυτό που εξακολουθεί να λείπει από τη διδασκαλία του δικαίου - και συνεπώς από την εφαρμογή του - είναι η συνειδητοποίηση της πολυπλοκότητας του κόσμου, μιας πολυπλοκότητας που θα επηρεάσει αναγκαστικά τον τρόπο διεξαγωγής των διαδικασιών και τον τρόπο έκδοσης των αποφάσεων. Επιπλέον, η αντίθεση μεταξύ δίωξης και εκδίκασης αποδυναμώνεται, ιδίως με τα συμβιβαστικά μέτρα πριν από την έκδοση της απόφασης. Η εξωεδαφική εφαρμογή του αμερικανικού δικαίου δεν είναι λοιπόν τόσο η εφαρμογή του αμερικανικού ποινικού δικαίου όσο η εφαρμογή των deals of justice, η οποία επιτρέπει να δικάζουμε, χωρίς να δικάζουμε, αλλά πάντως να δικάζουμε. Το [γαλλικό σ.σ.] Συμβούλιο της Επικρατείας είχε ξεκινήσει έναν προβληματισμό σχετικά με το θέμα αυτό πριν από μερικά χρόνια και υπέβαλε μια έκθεση που αφορούσε την "πολυπλοκότητα", η οποία ήταν ιδιαίτερα επικριτική εκείνη την εποχή και θεωρούσε ότι η πολυπλοκότητα αποτελούσε πηγή κατάχρησης και αυθαιρεσίας εκ μέρους του δικαστή. Στη συνέχεια, εξελίχθηκε και πρότεινε μια έκθεση για το "ευέλικτο δίκαιο", πολύ πιο ανοιχτό στην ποικιλομορφία, την πολυφωνία κ.λπ. Αυτός είναι ίσως ένας τομέας που πρέπει να διερευνηθεί με συγκεκριμένους όρους: το ιδανικό θα ήταν να υπάρχει μια ομάδα εργασίας την οποία θα μπορούσαμε να συμβουλευτούμε όταν θα αντιμετωπίζαμε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα, και να μπορούμε να εξετάζουμε το όποιο ζήτημα τόσο από θεωρητική όσο και από πρακτική άποψη: "Έχω μια δίκη αυτού του τύπου, πώς πρέπει να κινηθώ για να αποφύγω τη δυαδική επιλογή, η οποίο προφανώς δεν είναι η σωστή;" Δεν ξέρω αν αυτό αποτελεί ευκαιρία ή κίνδυνο, αλλά οι δικαστές βρίσκονται σε μια εξαιρετικά σημαντικό σταυροδρόμι. Αργότερα, τα πράγματα θα είναι απλούστερα: είτε θα έχουμε περάσει εντελώς στον άνθρωπο-ρομπότ, που θα διέπεται από μαθηματικούς υπολογισμούς, είτε θα έχουμε διατηρήσει τον άνθρωπο-περιπέτεια. Η δεύτερη υπόθεση είναι πολύ πιο δύσκολη, αλλά μου φαίνεται ότι είναι ο μόνος αποδεκτός δρόμος, σε σύγκριση με τη μεγάλη υποδούλωση που συνεπάγεται η πρώτη. Οι δικαστές μπορούν έτσι να αποφασίσουν να επιβληθούν πριν ο κόσμος οδηγηθεί στη μεγάλη κατάρρευση, επιβάλλοντας μεταξύ άλλων στα ίδια τους τα κράτη καταδίκες για μη τήρηση των διεθνών τους δεσμεύσεων.
Η αφύπνιση των δικαστών είναι όλα αυτά μαζί. Αφορά τους δικαστές σε όλα τα δικαστήρια: τους εθνικούς δικαστές σε όλα τα επίπεδα της ιεραρχίας, τους διεθνείς δικαστές - όπως οι Ευρωπαίοι δικαστές - και ακόμη και οι αποφάσεις των παγκόσμιων δικαστών - οι έρευνες της εισαγγελέως του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου καταδεικνύουν αυτή την προσπάθεια για την ανάληψη παγκόσμιων προκλήσεων. Αυτά δεν σημαίνουν πολλά στο επίπεδο του πλανήτη, αλλά είναι πολλά, αν αναλογιστεί κανείς τις αλυσιδωτές επιπτώσεις και την τόνωση. Φυσικά, αυτή η δυναμική δεν θα αφορά όλους τους δικαστές, ούτε όλες τις χώρες, ούτε όλα τα επίπεδα, αλλά τουλάχιστον εκείνους που κινητοποιούνται συλλογικά: αυτοί είναι που μπορούν να δείξουν το δρόμο προς την αφύπνιση. Και γι' αυτό, οι δικαστές μπορεί να χρειαστούν αυτή την πυξίδα. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να ακουστεί κανείς σε αυτά τα θέματα, δεδομένης μιας πλειοψηφίας, ιδίως, που είναι λίγο πολύ ικανοποιημένη με τις επαναλαμβανόμενες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και τη σταδιακή εξαφάνιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αν πρέπει να στηριχθούμε ταυτόχρονα στα τρία πεδία της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πρέπει επίσης να γνωρίζουμε ότι αυτή η θεώρηση των πραγμάτων είναι μειοψηφική στη Γαλλία, χωρίς ωστόσο να ξεχνάμε ότι τα κινήματα αντίστασης ξεκινούν πάντα από μια χούφτα ανθρώπων και ότι δεν πρέπει αυτό να μας σταματά. Γιατί, τι επιλογή έχουμε; Τίποτα δεν είναι δοσμένο εκ των προτέρων και η αποτυχία είναι εξίσου πιθανή με την επιτυχία. Θα είναι πολύ δύσκολο: ένας λόγος παραπάνω για να συνασπιστούμε όλοι μαζί.
[1] Paul Bouchet, Mes sept utopies, Paris, Éditions de l’Atelier, Σεπτ. 2010.
[2] Γερμανικό Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο, Bundes- Klimaschutzgesetz, 24 Μαρτίου 2021.
Η Mireille Delmas-Marty ήταν επίτιμη καθηγήτρια στο Collège de France, όπου εγκαινίασε την έδρα "Συγκριτικές νομικές σπουδές και διεθνοποίηση του δικαίου". Είναι συγγραφέας πολυάριθμων βιβλίων - το Les Forces imaginantes du droit (4 τόμοι, Seuil, 2004, 2006, 2007, 2011), αποτελεί τη σύνθεση του έργου της σχετικά με τη δυναμική της διεθνοποίησης του δικαίου και θέτει τα ερωτήματα που προκύπτουν από την ανάδυση μιας παγκόσμιας έννομης τάξης, αποφεύγοντας τη διπλή παγίδα της αναζήτησης μιας ιδανικής έννομης τάξης που δεν θα νοιαζόταν για τη συγκεκριμένη εφαρμογή της, και της παραίτησης.
