Η εφεύρεση του Μιλάνου
Lucia Tozzi, L'invenzione di Milano. Culto della comunicazione e politiche urbane
Cronopio, 2023
Μιλάνο, η πόλη που διαμορφώθηκε μέσω του socialwashing-greenwashing προς όφελος των πλουσίων
Salvatore Palidda
Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γένοβας
Mediapart - Billet de blog - 03.05.2024
Το εξαιρετικά αποτελεσματικό βιβλίο της Lucia Tozzi αφηγείται την ιστορία της τελευταίας μεγάλης αλλαγής του Μιλάνου που εξυπηρέτησε τα κέρδη της χρηματοπιστωτικής και κτηματομεσιτικής κερδοσκοπίας, μέσω ενός επικοινωνιακού καταιγισμού socialwashing και greenwashing, και είχε ως αποτέλεσμα οι λιγότερο προνομιούχοι να αναγκάζονται να μεταναστεύουν αλλού ή να εκδιώκονται. Μια υποδειγματική περίπτωση διαβρωτικής νεοφιλελεύθερης αντεπανάστασης.
Όσοι επισκέπτονται σήμερα το Μιλάνο δεν θα μπορούσαν ποτέ να φανταστούν ότι μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 η πόλη αυτή ήταν η πρωτεύουσα του εργατικού κινήματος, με απεργίες και διαδηλώσεις εκατόν πενήντα χιλιάδων εργατών, φοιτητών και κατοίκων, η σημαντικότερη βιομηχανική, εμπορική και οικονομική πόλη της Ιταλίας. Έκτοτε, η πόλη έχασε σταθερά εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους (σήμερα αριθμεί 1.371.850 κατοίκους, εκ των οποίων περίπου το 40% γεννήθηκε εδώ). Και το turnover των κατοίκων αυξάνεται όλο και περισσότερο: μεταξύ 1971 και 2022 υπήρξαν σχεδόν δύο εκατομμύρια νέοι εγγεγραμμένοι στο ληξιαρχείο και δύο εκατομμύρια άνθρωποι που εγκατέλειψαν την πόλη (μετανάστευσαν αλλού). Από το 2001 έως το τέλος του 2021 σημειώθηκαν 40.520 θάνατοι περισσότεροι από γεννήσεις. 'Ενα turnover, που σύμφωνα με τη Lucia Tozzi, διευκολύνει το "μοντέλο" της πόλης που επιδιώκουν οι διαχειριστές και οι κυρίαρχοι φορείς: μια πόλη με ανθρώπους χωρίς ρίζες, χωρίς μνήμη της περιοχής, που είναι έτοιμοι να παραδοθούν στον κυρίαρχο λόγο χάρη στον βομβαρδισμό της διάχυτης επικοινωνίας.
Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, το Μιλάνο ήταν μια μάλλον θλιβερή πόλη και σε παρακμή. Όπως αφηγείται η Lucia Tozzi, τα πάντα ανατράπηκαν με την Expo του 2005. Η στρατηγική των μεγάλων χρηματοπιστωτικών και κτηματομεσιτικών ομίλων, οι οποίοι βασίστηκαν σε μια ιδιαίτερα διάχυτη και αποτελεσματική επικοινωνία που αναμίγνυε το greenwashing και το socialwashing, οδήγησε τους ανθρώπους να πιστέψουν σε έργα που στην πραγματικότητα απλώς παραχωρούσαν όλο και περισσότερο στον ιδιωτικό τομέα τα δημόσια περιουσιακά στοιχεία της πόλης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το λεγόμενο social housing, δηλαδή τη συγκαλυμμένη ιδιωτικοποίηση των κατοικιών χαμηλού κόστους και χαμηλού εισοδήματος ή την ένταξή τους στην αγορά ενοικίασης και πώλησης με τιμές που πλησιάζουν πλέον εκείνες του Παρισιού.
Η mainstream βιβλιογραφία των διανοουμένων και των πανεπιστημιακών που είναι αγαπητοί στους κυρίαρχους παράγοντες (π.χ. ο Patrick Le Galès) δεν λαμβάνει υπόψη της αυτή τη διαδικασία και, αντίθετα, εκθειάζει τις αλλαγές που συντελούνται ως μια φανταστική, καλά οργανωμένη "αναγέννηση". Η Lucia Tozzi δεν παύει να αποκρυπτογραφεί αυτή τη βιβλιογραφία, στην οποία συμπεριλαμβάνονται και οι εμπειρογνώμονες των διαφόρων Ιδρυμάτων πίσω από τα οποία βρίσκονται οι πολυεθνικοί χρηματοπιστωτικοί και κτηματομεσιτικοί όμιλοι. Στην πραγματικότητα, το Μιλάνο μετατρέπεται σε πρωτεύουσα ή επαρχία του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Μια πόλη στο έλεος της κτηματομεσιτικής κερδοσκοπίας και των υπόγειων οικονομιών, η πιο μολυσμένη πόλη της Ευρώπης (όπως φαίνεται από τις ευρωπαϊκές δορυφορικές εικόνες και την κατάσταση των γύρω ποταμών, της γης και της γεωργίας, τον τεράστιο αριθμό των εργοστασιακών κτηνοτροφικών μονάδων και τα στοιχεία της θνησιμότητας). Μια πραγματικότητα ξεδιάντροπα διαιρεμένη στα δύο, ανάμεσα στη μεγάλη ουρά των φτωχών που περιμένουν κάθε μέρα για μια μικρή σακούλα φαγητού έξω από την πόρτα του Pane quotidiano, τις οικογένειες στα περίχωρα (που σήμερα η γλώσσα του socialwashing αποκαλεί γειτονιές σε διαδικασία επαναπροσδιορισμού), η πόλη των riders και των δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων που μετακινούνται κάθε μέρα για να πάνε στη δουλειά τους, των φοιτητών που δεν μπορούν να βρουν στέγη εξαιτίας των αδιανόητων τιμών, και, από την άλλη πλευρά, η πόλη των δεκάδων νέων πύργων που χτίστηκαν από μεγάλες εταιρείες και χρηματοπιστωτικούς ομίλους, με τις πλατείες τους γεμάτες μπιστρό και πολυτελείς μπουτίκ. Οι κυρίαρχοι παράγοντες της πόλης, με την πλήρη υποστήριξη της (αριστερής) δημοτικής διοίκησης, συνεχίζουν να χτίζουν πανάκριβες κατοικίες (από χίλια ευρώ ανά δωμάτιο και πάνω, και με μια πρόσφατη απότομη αύξηση).
Σύμφωνα με το σάιτ της Ευρωπαϊκή 'Ενωσης, η Ιταλία κατέχει την πρώτη θέση στην ΕΕ όσον αφορά τον μη εισπραχθέντα (διαφυγόντα) ΦΠΑ και η επαρχία του Μιλάνου (μαζί με ολόκληρη τη Λομβαρδία) είναι η περιοχή με το υψηλότερο επίπεδο φοροδιαφυγής και φοροαποφυγής. Το 25% των φορολογουμένων έχει ετήσιο εισόδημα μικρότερο από 10.000 ευρώ, το 11% έχει εισόδημα μεταξύ 10.000 και 15.000 ευρώ και το 26% έχει εισόδημα μεταξύ 15.000 και 26.000 ευρώ. Αυτό σημαίνει ότι το 62% των φορολογουμένων έχει ετήσιο εισόδημα που δεν υπερβαίνει τα 26.000 ευρώ, ενώ το 7% έχει εισόδημα άνω των 75.000 ευρώ. Εν ολίγοις, το ετήσιο εισόδημα του πλουσιότερου δέκατου πέμπτου του πληθυσμού ανέρχεται σε 105 χιλιάδες ευρώ και πάνω, ενώ το φτωχότερο τέταρτο διαθέτει μόλις 4.521 ευρώ.
Η κατάσταση αυτή αλλάζει γρήγορα, με τους λιγότερο προνομιούχους να αναγκάζονται να μεταναστεύουν στα φτωχότερα προάστια. Επιπλέον, οι φορολογούμενοι με τα υψηλότερα εισοδήματα είναι συχνά οι φοροφυγάδες, πάντα με την υποστήριξη των ειδικών στον τομέα αυτό καθώς και σε αυτόν των φορολογικών παραδείσων. Πρέπει να σημειωθεί ότι σχεδόν πάντα στην Ιταλία η αστυνομία και μέρος του δικαστικού σώματος είναι συνένοχοι στις παράνομες δραστηριότητες των κυρίαρχων παραγόντων, κι αυτό συμβαίνει από την εποχή του Μπερλουσκόνι και της πρώην αριστεράς που κυβερνούσε εναλλάξ με τη δεξιά. Και τώρα, δεν είναι τυχαίο ότι η σημερινή φασιστική κυβέρνηση υιοθετεί διατάγματα και νόμους υπέρ της φοροδιαφυγής και της φοροαπαλλαγής, δηλαδή της υπόγειας οικονομίας και των παράνομων δραστηριοτήτων των κυρίαρχων παραγόντων. Επίσης, διαπιστώνεται ένα πολύ ισχυρό turnover στις περισσότερες οικονομικές δραστηριότητες (ειδικά στα μπιστρό, στα καταστήματα τροφίμων και φτηνών μικροαντικειμένων, στα μικρά εστιατόρια κ.λπ.).
Όμως, όπως διηγείται η Lucia Tozzi, οι κριτικές και οι αμφισβητήσεις της νεοφιλελεύθερης διολίσθησης της πόλης είναι πολύ περιορισμένες, περιθωριοποιημένες και συσκοτισμένες, πρώτα απ' όλα επειδή η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων βρίσκεται αιχμάλωτη σε μια διπλή παγίδα: αυτή της απορρoφητικής/διαβρωτικής επικοινωνίας και αυτή των δικτύων. Υπάρχει μια ασφυκτική προπαγάνδα και μια λογοκρισία που διαδίδονται χάρη στον εκβιασμό: "Είμαστε πάντα στο χείλος της αβύσσου, αλλά ο μόνος τρόπος σωτηρίας είναι να επικοινωνούμε όλοι μαζί ότι όλα είναι μια χαρά εδώ! Ότι το Μιλάνο αποτελεί εξαίρεση, ένα θετικό, ενάρετο μοντέλο!" 'Οταν ξέσπασε η πανδημία, η οποία έπληξε το Μιλάνο περισσότερο από κάθε άλλη ιταλική πόλη, ο (αριστερός) δήμαρχος πρόβαλε το σύνθημα #milanononsiferma (Το Μιλάνο δεν σταματά!), και ακόμη και μετά τη σφοδρή κριτική που δέχτηκε, δήλωσε: "Στην πόλη, θα επιστρέψουμε στην κανονικότητα σε δύο μήνες". Εν ολίγοις, η ιδέα είναι ότι αν συνεργαστούμε όλοι μαζί, θα πείσουμε τον κόσμο ότι είναι η αλήθεια και θα κερδίσουμε. Οι άνθρωποι αναγκάζονται να μπαίνουν σε δίκτυα και να συμμορφώνονται με τους κανόνες στο πλαίσιο του τεράστιου πολλαπλασιασμού των έργων και των προκηρύξεων διαγωνισμών για κάθε είδους έργα ασχέτως σημασίας, που αναπόφευκτα τους οδηγούν να κάνουν και να λένε αυτά που θέλουν οι χρηματοδότες.
Η επικρατούσα αφήγηση λέει: "το δημόσιο δεν έχει χρήματα και είναι ανίκανο, ο ιδιωτικός τομέας τα καταφέρνει καλύτερα και γρηγορότερα". Η καταστροφική πορεία της ιδιωτικοποίησης ξεκίνησε από τον τομέα της υγείας που έπεσε στα χέρια της πιο απεχθούς δεξιάς (Comunione e Liberazione, η σέχτα-holding των δεξιών καθολικών της οποίας ο τότε πρόεδρος της περιφέρειας ήταν πιστός οπαδός - καταδικάστηκε στη συνέχεια για διαφθορά ... αλλά όχι για όλα τα αδικήματα που διέπραξε κατά τη διάρκεια μιας σχεδόν δεκαπεντάχρονης διοίκησης). Έκτοτε, η ιδιωτικοποίηση κλιμακώθηκε σταθερά σε σημείο που ο δήμος παρέδωσε σταδιακά σχεδόν το σύνολο της ακίνητης περιουσίας του (πισίνες, πάρκα, πλατείες, κήπους, σχολεία, βιβλιοθήκες, κατοικίες κ.λπ.) στον ιδιωτικό τομέα. Ως αδιαμφισβήτητη αιτιολόγηση υποστηρίχθηκε πως όλη αυτή η κληρονομιά κατέρρεε, καθιστώντας αδύνατη τη χρήση της, ενώ ο δήμος δεν είχε τα χρήματα για τις εργασίες που απαιτούνταν για την αποκατάστασή της. Έκτοτε, ολόκληρη η πόλη έχει μετατραπεί σε μια σειρά από αποκλειστικές ζώνες που ελέγχονται από τους de facto ιδιοκτήτες των "δημόσιων" χώρων... απαγορευμένες σε όσους η εμφάνιση ή το παρουσιαστικό τους δεν συνάδει με τις γειτονιές των πλούσιων καταναλωτών· κάθε τέτοιος χώρος είναι υπερ-ελεγχόμενος από ιδιωτικές εταιρείς security, άπειρη βιντεοεπιτήρηση κ.ο.κ.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό γεγονός είναι ότι η συμμετοχή στις τοπικές εκλογές έχει πέσει στο 40% περίπου, καθιστώντας δυνατή τη διακυβέρνηση με μόλις το 20-22% των εκλογέων (αυτό συμβαίνει επίσης σε όλες σχεδόν τις ιταλικές πόλεις). Αυτός είναι ο θρίαμβος της μετα-πολιτικής και της γενικευμένης αποπολιτικοποίησης. Είναι μια διαδικασία που βολεύει όλα τα κόμματα, επειδή έτσι έχουν λιγότερη πελατεία να καλλιεργήσουν ή να αγοράσουν. Επιπλέον, όπως επισημαίνει η Lucia Tozzi, είναι εντυπωσιακό ότι τα υψηλότερα ποσοστά αποχής παρατηρούνται στα προάστια (όπως και στη Γαλλία), επειδή οι κάτοικοί τους έχουν εγκαταλειφθεί εδώ και καιρό από όλους: δεν ταιριάζουν σε κανένα προφίλ κατάλληλο για μια πόλη που στηρίζεται στους εύπορους καταναλωτές ή σε εκείνους που είναι σε θέση να ξοδέψουν αρκετά για ένα after hours, για μια νυχτερινή έξοδο ή για τα αμέτρητα κλαμπ όπου τρως, ακούς μουσική (συχνά απαίσια) ή μερικούς νεαρούς ράπερ... είναι λοιπόν προφανές ότι οι λιγότερο προνομιούχοι των προαστίων αξίζει να διωχθούν όσο το δυνατόν πιο μακριά από την πόλη, η οποία θα έπρεπε να ανήκει κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, στους εύπορους κατοίκους που είναι απολύτως δεκτικοί στην επικοινωνία των κυρίαρχων παραγόντων.
Πέρα από τις ιδιομορφίες του, το Μιλάνο είναι μια πραγματικότητα που μοιάζει εντελώς με εκείνη που όλες σχεδόν οι πόλεις φιλοδοξούν να μιμηθούν. Η συγγραφέας παραθέτει πολυάριθμα παραδείγματα, από τη Νέα Υόρκη του Bloomberg μέχρι το Λονδίνο, το Παρίσι, τη Βιέννη, το Βερολίνο, τη Βαρκελώνη κ.λπ. και μια ευρύτατη βιβλιογραφία. Γίνεται σαφές ότι το Μιλάνο είναι αναμφίβολα μια ακραία περίπτωση σε μια Ιταλία που βρίσκεται πλέον στα χέρια ενός δεξιού συνασπισμού που κυβερνά με το 27% των εκλογέων (ο "δημοκρατικός" φασισμός στην εξουσία). Αλλά, όπως επισημαίνει η Lucia Tozzi, αυτή η αντιδραστική διολίσθηση μπορεί να αντιπαρατεθεί με το παράδειγμα μιας πόλης όπως το Βερολίνο, όπου το κίνημα των κατοίκων κατάφερε να αναγκάσει το δημοτικό συμβούλιο να επενδύσει σε ένα πολύ μεγάλο, πραγματικά δημόσιο πάρκο, εντελώς έξω από τις φιλοδοξίες των ιδιωτών επιχειρηματιών-κερδοσκόπων.
