Πείνα, θλίψη ή έρωτας;
Agnès Giard
Libération, Blog Les 400 culs, 17.06.2020
Κάντε ένα κοντινό πλάνο ενός απαθούς προσώπου. Κι έπειτα τραβήξτε με την κάμερα, με όποια σειρά θέλετε, ένα πιάτο αχνιστής σούπας, το πτώμα ενός μικρού κοριτσιού ή μια νωχελική γυναίκα με καυτό βλέμμα. Κάντε ένα μοντάζ εναλλάσσοντας το πλάνο αυτό του προσώπου με τα άλλα πλάνα: ανάλογα με το μοντάζ, το πρόσωπο θα φαίνεται να εκφράζει ένα διαφορετικό συναίσθημα.
*
Τη δεκαετία του 1920, ο σκηνοθέτης και θεωρητικός του κινηματογράφου Koulechov καταδεικνύει το παράξενο αυτό φαινόμενο: οι θεατές έχουν την εντύπωση ότι το πρόσωπο του ηθοποιού είναι διαφορετικό, ανάλογα με τον τύπο της εικόνας που προηγείται ή που ακολουθεί ... Ο Koulechov συμπεραίνει ότι μπορεί να παραχθεί νόημα μόνο με δύο διαδοχικά πλάνα. Απομονωμένα, δεν σημαίνουν τίποτα. Μαζί, φτιάχνουν μία ιστορία. Το δίδαγμα αφομοιώθηκε πλήρως. Η εναλλαγή μεταξύ ενός κοντινού πλάνου του προσώπου κι ενός κοντινού πλάνου κάποιου άλλου πράγματος γίνεται μία κλασική συνταγή του πορνό και των ταινιών τρόμου. 'Οταν το πλάνο ενός μαχαιριού προηγείται ή ακολουθεί το πλάνο ενός τρομαγμένου προσώπου, το κοινό καταλαβαίνει αμέσως ότι επίκειται δολοφονία. 'Οταν το πλάνο ενός γυμνού σώματος προηγείται ή ακολουθεί το πλάνο ενός εκστατικού προσώπου ... πρόκειται τότε για αισθηματική ιστορία ή για σεξ;
Το πλάνο του προσώπου, που ονομάζεται "reaction shot" στην κινηματογραφική φρασεολογία, γίνεται η κινητήρια δύναμη για ταινίες μικρών ή μεγάλων συγκινήσεων. Ψάχνουμε εναγωνίως το ίχνος των παθών ... αλλά χωρίς να γνωρίζουμε πολύ καλά ποιά είναι αυτά: είναι δύσκολο να αποκρυπτογραφηθούν. Πώς να ερμηνεύσουμε το ανοιχτό στόμα, τα γουρλωμένα μάτια; Μερικές φορές το μοντάζ δημιουργεί ένα σασπένς. Ο πρωταγωνιστής έρχεται αντιμέτωπος με κάτι που δεν βλέπουμε. Αντιδρά σε αυτό και το συναίσθημα αποτυπώνεται στο πρόσωπό του. Πρόκειται για πόνο, ευχαρίστηση, αηδία; "Κατά τη διάρκεια αυτών των λίγων δευτερολέπτων του σασπένς πριν από την αποκάλυψη [...], κρατάμε την αναπνοή μας, η κανονική πορεία των γεγονότων διακόπτεται, ο κόσμος διαλύεται, αποδομείται από ένα απλό βλέμμα." Για τον ερευνητή Éric Falardeau, συγγραφέα ενός δοκιμίου για το gore και το πορνό, Le corps souillé [Το κηλιδωμένο σώμα -σ.σ.], η αισθητική ευχαρίστηση που σου προσφέρει το close-up ενός προσώπου θυμίζει σχεδόν Θεοφάνεια: είναι μία φανέρωση. Και η φανέρωση αυτή αποκτά εξάλλου νόημα ακριβώς τη στιγμή που η εικόνα του προσώπου εξαφανίζεται και αντικαθίσταται από την εικόνα ενός μαχαιριού που πέφτει (ή ενός πέους που διεισδύει) για να "σκίσει τη σάρκα", και, με αυτόν τον τρόπο, "να δείξει το εκτός πεδίου αυτού του βλέμματος."
Τι συμβαίνει όταν απουσιάζει το εκτός πεδίου; Στο δοκίμιό του, ο Éric Falardeau σημειώνει ότι έχουν γίνει προσπάθειες να διατηρηθεί το αίνιγμα. Η πιο διάσημη είναι αυτή του Andy Warhol. Το 1964, ενώ ο πορνογραφικός κινηματογράφος είναι ακόμη παράνομος, ο Andy Warhol τράβηξε έναν νεαρό άνδρα με αγγελικό πρόσωπο που φιλιέται για πολλή ώρα με μια γυναίκα και στη συνέχεια δίνει την εντύπωση ότι τον γλείφουν... ή μήπως όχι. Με τίτλο Blow Job, η ταινία δείχνει μόνο το πρόσωπό του, σε σταθερή λήψη, για 35 λεπτά. "Παρά τον εύλογο τίτλο της, τίποτα δεν μας επιβεβαιώνει ότι εκείνος απολαμβάνει μία πεολειχία", εξηγεί ο ερευνητής. Δεν υπάρχει κάποιο πλάνο που να υποδηλώνει τι προκαλεί την φαινομενική ταραχή του πρωταγωνιστή και το μόνο που απομένει στον θεατή είναι να συνεχίζει να τον παρακολουθεί, προβάλλοντας πάνω στις μεταβαλλόμενες εκφράσεις ηδονικές αισθήσεις... που θα μπορούσαν να είναι και πόνου. Στο Screening sex, η ιστορικός του κινηματογράφου Linda William διηγείται ότι την εποχή που μεταδόθηκε η πειραματική ταινία (σε ιδιωτικά πάρτι ή σε κλαμπ που δέχονταν τις avant-garde ελίτ του τότε), οι θεατές που πήγαιναν με την ελπίδα να δουν μία "πίπα" (blow job), έμεναν με την όρεξη. Απογοητευμένοι, αλλά και συνεπαρμένοι, παρέμεναν μέχρι το τέλος, υπνωτισμένοι από την εικόνα. "Σε ποιο βαθμό επηρεαζόμαστε σεξουαλικά όταν βλέπουμε ένα σεξουαλικό θέαμα στην οθόνη;" ρωτάει, τονίζοντας την εξαιρετική ικανότητα των ανθρώπων να "αισθάνονται" με φυσικό τρόπο ό, τι βλέπουν. Ακόμα κι αν αυτό είναι φανταστικό.
Agnès Giard
Μτφ. Σ.Σ.
