Sebastião Salgado, η απάτη
19 Αυγούστου, Παγκόσμια Ημέρα Φωτογραφίας (εφόσον υπάρχει και τέτοια...)
Dominique Baqué
9 Lives magazine - 01.02.2022
Η κριτικός τέχνης και ειδικός στην εικόνα, τη σύγχρονη τέχνη και την εικαστική φωτογραφία, Dominique Baqué, θέλησε να μοιραστεί το θυμό της απέναντι σε έναν από τους πιο επιδραστικούς φωτογράφους της γενιάς του: τον Sebastião Salgado. Ακαδημαϊκός στο Ινστιτούτο της Γαλλίας, ο Βραζιλιάνος φωτογράφος που χαίρει της εκτίμησης (σχεδόν) όλων και σπάνια δέχεται επικρίσεις, βρίσκεται στο στόχαστρο της καλεσμένης μας η οποία μας εξηγεί το γιατί σε αυτό το ...θαρραλέο κείμενο!
Όπως πριν και ο συνάδελφός του Yann Arthus-Bertrand [ο συγκεκριμένος ειδικεύεται στα "τοπία από ψηλά" -σ.σ.] , όντας αντικείμενο σχεδόν καθολικής λατρείας από τους κριτικούς και το κοινό που συρρέει για να θαυμάσει τις μεγαλεπήβολες εκθέσεις του, καθαγιασμένος από τον Βιμ Βέντερς - τον οποίο γνωρίσαμε μάλλον πιο εμπνευσμένο στα πρώτα του βήματα - που συνυπογράφει μαζί του μια ταινία, Το Αλάτι της Γης, ο Σαλγκάδο τιμήθηκε ακόμη και από την Ακαδημία των Καλών Τεχνών το 2017.
Ο Σαλγκάδο έχει γίνει ένα ανέγγιχτο είδωλο, ένα αστέρι της σύγχρονης φωτογραφίας. Αλλά επίσης, για να μην ξεχνιόμαστε, κι ένας κανονικός επιχειρηματίας που διαχειρίζεται αριστοτεχνικά, με τη βοήθεια της συζύγου του, Lélia Wanick Salgado, τη δομή Amazonia Images. Και, όπως και ο Arthus Bertrand, η παθιασμένη υπεράσπιση της οικολογίας δεν τον εμποδίζει να πετάει με ελικόπτερο μήνες ολόκληρους πάνω από τις περιοχές που θα φωτογραφίζει μετά in situ. Για το αποτύπωμα άνθρακα, δεν βαριέσαι...
Αλλά τώρα έρχομαι στις φωτογραφίες αυτής της υποτιθέμενης ιδιοφυΐας, αυτής της τόσο καλοπροαίρετης, τόσο ευαίσθητης στον πόνο των δυστυχισμένων και στη διατήρηση των οικοσυστημάτων.
Μετά το Χέρι του ανθρώπου, ένα αφιέρωμα στην εργασία των εργατών και των αγροτών σε τέσσερις ηπείρους, που παραμένει μέχρι σήμερα η πιο υποφερτή από τις σειρές του, έχουμε το Gold. Οι κολασμένοι της γης που επικεντρώνεται στην εργασία -ή μάλλον στη δουλεία- των ανθρακωρύχων στη Serra Pelada, το μεγαλύτερο ανοιχτό ορυχείο χρυσού στη Βραζιλία.
Εδώ είναι που αποκρυσταλλώνεται η υπεραισθητικοποίηση των εικόνων του: ασπρόμαυρες αναλογικές φωτογραφίες με ένα εξόχως κλασικό, ακόμη και εικονογραφικό, ύφος, έντονες αντιθέσεις, βασανισμένοι ουρανοί, έμφαση στην αναπαράσταση. Το στομφώδες του έργου θα μπορούσε να είναι μόνο μια αμφισβητήσιμη και κάπως αρχαΐζουσα αισθητική επιλογή, αλλά το πιο σημαντικό βρίσκεται αλλού: στην πονεμένη απεικόνιση αυτών των σκλαβωμένων σωμάτων που παραπέμπει πλαγίως στα πάθη του Χριστού. Μήπως δεν είναι ωραία, τόσο ωραία που προκαλούν τον συμπονετικό θαυμασμό, αν όχι δάκρυα, αυτά τα ψηλόλιγνα, μυώδη σώματα, με το χάλκινο δέρμα τους να γυαλίζει από ιδρώτα, που η σκληρή δουλειά τα στεφανώνει με μια σχεδόν θεϊκή χάρη; Γιατί, χωρίς αμφιβολία, οι κολασμένοι αυτοί της γης, οι τελευταίοι των ανθρώπων, έσονται, όπως στη Βίβλο, πρώτοι: κάποιος Θεός θα τους σώσει. Με τη βοήθεια του οίκτου μας που τόσο πρόδηλα ζητείται, τις σιωπηλές προσευχές μας, τα δάκρυα ημών των ένοχων αλλά συμπονετικών Δυτικών.
Αλλά σίγουρα όχι ξεκινώντας από μια πολιτική και ιδεολογική κριτική των συνθηκών εργασίας τους και του καπιταλιστικού τέρατος που, σαν τον Μολώχ, τους καταβροχθίζει έναν έναν. Γιατί ο Σαλγκάδο δεν λέει ποτέ λέξη για την πολιτική.
Αυτό ακριβώς που κάνει τον Σαλγκάδο ανυπόφορο στα δικά μου μάτια είναι τόσο η συνεχής έκκληση στον οίκτο όσο και η παντελής έλλειψη πολιτικής θέσης. Ποτέ δεν τον άκουσα να ασκεί ανοιχτή κριτική στον νεοφιλελευθερισμό και τις τερατώδεις του εκτροπές, στο πρωτοφανές χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών για το οποίο ευθύνεται, στην εμπορευματοποίηση των σωμάτων ή την εξουσία του κεφαλαίου.
Όχι, ο Σαλγκάδο μου ζητά απλώς να συμπάσχω με τα βάσανα των σκλαβωμένων. Αυτός είναι ένας ωραίος τρόπος για να απαλλαγείς από οποιαδήποτε δέσμευση, οποιαδήποτε ενέργεια, οποιαδήποτε θέση.
Το χειρότερο όμως είναι ότι ο "μηχανισμός της συμπόνιας" είναι σε πλήρη λειτουργία: όποιος τολμά να επικρίνει τον Σαλγκάδο, αυτόν τον νέο απόστολο του ανθρωπισμού και της Φύσης, κατηγορείται για απανθρωπιά. Το έχω διαπιστώσει αρκετές φορές σε ό, τι με αφορά, όταν προσπάθησα να καταγγείλω την εμπορική αισθητικοποίηση της δυστυχίας. Ντροπή μου. Σε μένα και στην αναίσθητη καρδιά μου. Μόνη της σχεδόν, η Σούζαν Σόνταγκ, στο θαρραλέο δοκίμιό της Regarding the Pain of Others, επιτέθηκε σφοδρά στον φωτογράφο του ανθρωπιστικού οίκτου, επικρίνοντας τόσο την "μη αυθεντικότητα της ομορφιάς" όσο και την "αισθητικοποίηση της δυστυχίας".
"Είμαι δύσπιστη", γράφει, "απέναντι στη συμπόνια που προκαλούν οι φωτογραφίες και την οποία δεν προεκτείνει κανένας προβληματισμός. Πιστεύω ότι ο προβληματισμός πρέπει να αντικαταστήσει τη γενναιόδωρη επίκληση, η οποία συχνά δεν είναι παρά προσποιητή." Ακριβώς: ο Σαλγκάδο ούτε σκέφτεται, ούτε προβληματίζεται. Απαιτεί μόνο τα άχρηστα δάκρυά μας. Και τα άσεμνα. Οι σκλάβοι μπορεί να πεθάνουν - όπως οι Φιλιππινέζοι εργάτες που σκοτώνονται κυριολεκτικά στη δουλειά για να χτίσουν το γιγαντιαίο στάδιο για το Παγκόσμιο Κύπελλο στο Κατάρ, μέσα στη γενική σχεδόν αδιαφορία - αλλά τουλάχιστον θα έχουν το δικαίωμα σε πολυτελείς εικόνες και στην άπειρη συμπόνια μας. Αυτό σίγουρα θα τους βοηθήσει να κερδίσουν στον παράδεισο μια περισσότερο από αβέβαιη μεταθανάτια ζωή, εφόσον δεν αξιώθηκαν μία αξιοπρεπή εργασία εδώ, πάνω στη γη.
Καθώς η οικολογία είναι τρομερά της μόδας αυτήν την εποχή, ο Σαλγκάδο δεν θα μπορούσε να χάσει αυτή τη νέα ευκαιρία: μετά την απεριόριστη αγάπη του για τον Άνθρωπο, ιδού και ο ευλαβικός του σεβασμός για τη Γαία, τη Μητέρα Φύση.
Μετά το Genesis, μας παρουσιάζεται τώρα και η Salgado Amazonia, μια έκθεση που παρουσιάστηκε πρόσφατα στη Φιλαρμονική του Παρισιού, συνοδευόμενη από την ηλεκτρο-εμπορική-βροντώδη μουσική του Jean-Michel Jarre - αυτοί οι δύο βρήκαν μια χαρά ο ένας τον άλλον. Αυτή τη φορά, δεν έχουμε πια σκλαβωμένους άνθρωπους, αλλά όμορφες φυλές που κάποτε αποκαλούνταν "πρωτόγονες", και που αναπαριστούν ανέξοδα, αλλά με την ίδια έμφαση, τον μύθο του καλού άγριου σε μια χαμένη Εδέμ, την οποία ο Σαλγκάδο ζητά να καταστεί ιερή.
Μήπως ο εμβληματικός φωτογράφος δεν αναδάσωσε σχεδόν 700 εκτάρια γης στο οικογενειακό κτήμα Bulcao που κατέχει κοντά στο Aimorès της Βραζιλίας, καθώς είχαν στερέψει μετά από πολυετή εκμετάλλευση; Βεβαίως. Και δεν μπορούμε παρά να χαιρόμαστε - ειδικά μετά την εκλογή του Μπολσονάρου, αυτού του δικτάτορα που δεν αρκείται μόνο στο να προωθεί τον πιο σκληρό φιλελευθερισμό, με την ένθερμη υποστήριξη των Ευαγγελιστών, περιφρονώντας τις γυναίκες, μισώντας τους ομοφυλόφιλους, φιμώνοντας την αντιπολίτευση και αρνούμενος την ύπαρξη του Κόβιντ, αλλά και εργάζεται μεθοδικά για την αποψίλωση της Αμαζονίας, εις βάρος των λαών που ζουν εκεί.
Όμως... τα πάντα φαραωνικά έργα του Σαλγκάδο χρηματοδοτούνται στην πραγματικότητα από μια ιδιωτική βραζιλιάνικη εταιρεία, τη Vale, τη δεύτερη μεγαλύτερη εταιρεία εξόρυξης στον κόσμο που εξαντλεί το υπέδαφος της γης.
Και εδώ, ο Σαλγκάδο δεν βλέπει καμία αντίφαση, καμία σύγκρουση συμφερόντων. Εν ολίγοις, πρέπει πάντα να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στις υπερβολικά όμορφες εικόνες της ανθρώπινης δυστυχίας, και άλλο τόσο, όπως το έλεγε κιόλας ο Roland Barthes σχετικά με την έκθεση Family of Man [η "μεγαλύτερη έκθεση όλων των εποχών", την οποία διοργάνωσε ο Edward Steichen στο ΜΟΜΑ το 1955 με τη συμμετοχή 273 φωτογράφων -σ.σ.] "απέναντι σε αυτή την παλιά απάτη που συνίσταται στην τοποθέτηση της φύσης στο βάθος της Ιστορίας."
Η υπεραισθητικοποίηση του πόνου αποδεικνύεται μια ηθική απάτη και η συμπόνια ένας από τους πιο επικίνδυνους εχθρούς του πολιτικού αγώνα.
Η Dominique Baqué είναι Γαλλίδα ιστορικός και κριτικός τέχνης, απόφοιτος της Ecole Normale Supérieure, αναπληρώτρια καθηγήτρια φιλοσοφίας και λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Paris-VIII. Υπήρξε διευθύντρια σύνταξης του περιοδικού La Recherche photographique.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ: Ο Sebastião Salgado και το πολιτιστικό κεφάλαιο
