Υεμένη
Παρά τον πόλεμο, τα χαμάμ παραμένουν ανοικτά
"Το χαμάμ αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό του ισλαμικού πολιτισμού- είναι ο τόπος όπου διασταυρώνονται το αστικό, το θρησκευτικό, το κοινωνικό και η θηλυκότητα. Δεν υπάρχει ένα ενιαίο μοντέλο, ούτε μια γενικευμένη πανομοιότυπη πρακτική, ακόμη και αν υπάρχουν πολλές ομοιότητες. Τα κτίρια και οι πρακτικές χαρακτηρίζονται πάντα από ιδιαιτερότητες που συνδέονται με την τοπική ιστορία, την κοινωνία και τον πολιτισμό. Σε αντίθεση με πολλές χώρες της Μέσης Ανατολής, από την Τυνησία μέχρι την Τουρκία, κι από την Αίγυπτο ως τη Συρία, όπου πολλά χαμάμ έχουν καταντήσει ερείπια ή έχουν εξαφανιστεί, όπου οι πρακτικές αυτές εγκαταλείπονται και όπου γινόμαστε μάρτυρες της εκμετάλλευσης μερικών κτιρίων ως τουριστικά αξιοθέατα, στην Υεμένη, αντίθετα, διατηρείται μια σταθερή κουλτούρα του χαμάμ."
Christian Darles
Laurent Bonnefoy
Orient XXI - 16 Ιουλίου 2022
Ενόσω ο πόλεμος στην Υεμένη προκαλεί μια τρομερή ανθρωπιστική κρίση, ανατρέπει τις κοινωνικές ισορροπίες και θέτει σε σοβαρό κίνδυνο την πολιτιστική κληρονομιά, το βιβλίο που διηύθυνε ο Michel Tuchscherer για τα χαμάμ της Σαναά αποτελεί μια μαρτυρία και ένα ντοκουμέντο υψηλής αξίας, που ενισχύεται περαιτέρω από τις υπέροχες φωτογραφίες του Nabil Boutros
Η έκδοση με τίτλο Hammams à Sanaa. Culture, architecture, histoire et société [Τα χαμάμ στη Σαναά. Πολιτισμός, Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κοινωνία -σ.σ.] είναι το αποτέλεσμα ενός συλλογικού έργου που καλύπτει περισσότερο από μια δεκαετία. Ξεκίνησε το 2006 από τον ιστορικό Michel Tuchscherer, όταν η Υεμένη ήταν ακόμη προσβάσιμη σε ξένους ερευνητές. Την πλούσια κληρονομιά της χώρας αξιοποιούσαν τόσο ο τουρισμός όσο και οι τοπικοί και διεθνείς οργανισμοί. Μεταξύ αυτών, το Κοινωνικό Ταμείο Ανάπτυξης που υπάγεται στην κυβέρνηση της Υεμένης και η UNESCO διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο, χρηματοδοτώντας έργα αποκατάστασης κτιρίων ή και συνοικιών.
Καθώς οι πολιτικές αναταραχές εμπόδισαν τους ξένους να διεξάγουν επιτόπιες έρευνες στην Υεμένη, μέρος της μελέτης στην οποία βασίζεται το βιβλίο διεξήχθη, από το 2011 και μετά, από Υεμενίτες συναδέλφους, ιδίως από τους Yahya Al-Ubali και Fatima Al-Baydani. Η αξιοποίηση της έρευνάς τους αποτελεί πραγματικό πλεονέκτημα του βιβλίου. Το ίδιο ισχύει και για τις πολυάριθμες εικόνες του Αιγύπτιου φωτογράφου Nabil Boutros, οι οποίες προσδίδουν στην έκδοση μια αναμφισβήτητη αισθητική αξία, επιτρέποντας στον αναγνώστη να διεισδύσει στην υγρή και ζεστή ατμόσφαιρα των λουτρών και στον αστικό περίγυρό τους. Επιπλέον, το πλούσιο υλικό, οι μεταφράσεις και οι συνεντεύξεις καθιστούν την ανάγνωση δυναμική και προσιτή.
Παράλληλα με την πλινθόκτιστη αρχιτεκτονική που χαρακτηρίζει την Παλιά Πόλη της Σαναά, τις πέτρινες κατασκευές των υψηλών οροπεδίων, όπως στη Θούλα, ή τα σπίτια από λάσπη, όπως στη Σιμπάμ στην ανατολική επαρχία Χαντραμάουτ, η συχνά μνημειώδης αρχιτεκτονική των χαμάμ - το λεγόμενο Al-Maydan στην άκρη της Παλιάς Πόλης, για παράδειγμα - δεν θα μπορούσε να μην γοητεύσει, αλλά συχνά παρέμεινε αγνοημένη. Σε μια συντηρητική κοινωνία όπως αυτή της Υεμένης, η κουλτούρα που περιβάλλει αυτή την πρακτική των συλλογικών λουτρών όχι μόνο δεν αξιοποιήθηκε, αλλά ούτε καν αναγνωριζόταν ως άξια ενδιαφέροντος, μελέτης και διατήρησης. Σε σύγκριση με το Μαγκρέμπ ή το Λεβάντε, για παράδειγμα, το χαμάμ στην πόλη της Σαναά παρέμεινε ωστόσο μια εξαιρετικά ζωντανή και δημοφιλής πρακτική, αλλά άγνωστη στους ξένους τουρίστες και περιφρονημένη από τις εκσυγχρονιστικές ελίτ.
Ο Michel Tuchsherer και η ομάδα του, που χρηματοδοτήθηκαν ιδίως από το πρόγραμμα Balnéorient του Γαλλικού Εθνικού Οργανισμού Έρευνας (ANR) και στη συνέχεια από το Γαλλικό Κέντρο Αρχαιολογίας και Κοινωνικών Επιστημών στη Σαναά (Cefas), αποκαλύπτουν τον μεγάλο πλούτο της πρακτικής του συλλογικού λουτρού και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων του, από την άποψη τόσο της αρχιτεκτονικής όσο και της θρησκευτικής πίστης και των τελετών που συνδέονται με αυτό, καθώς και των δεσμών τους με την οθωμανική κληρονομιά, μέσω της μόνιμης εδαφικής τους εγκατάστασης. Τα χαμάμ απουσιάζουν συνήθως από το μεγαλύτερο μέρος της επικράτειας, λόγω απουσίας παράδοσης, αλλά εξαπλώθηκαν μετά το 1980.
Τα διαδοχικά κεφάλαια εξετάζουν τη σχέση με το σώμα και τις κοινωνικές λειτουργίες των παραθαλάσσιων πρακτικών που έχουν μεταβληθεί ελάχιστα από την μαζική αστικοποίηση. Η πόλη της Σαναά, της οποίας ο πληθυσμός έχει πολλαπλασιαστεί σχεδόν επί πενήντα από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, έχει ενσωματώσει πληθυσμούς που μπόρεσαν να υιοθετήσουν την πρακτική του δημόσιου λουτρού, κυρίως λόγω της περιορισμένης ανάπτυξης του δικτύου ύδρευσης στα σπίτια. Τα θέματα που αφορούν τα χαμάμ είναι συναρπαστικά και πολυάριθμα. Παραπέμπουν σε ζητήματα φύλου, αισθητικούς κώδικες αλλά και στη θέση που κατέχουν η θρησκεία, η απόλαυση και η υγεία ανάμεσα σε όλες τις κοινωνικές ομάδες. Η γραφή είναι ανθρωπολογική, και περιγράφει με μεγάλη ακρίβεια ειδικές τελετές, όπως το λουτρό της λεχώνας. Τα κοινωνικά διακυβεύματα που προκύπτουν μέσα στην πόλη γύρω από το χαμάμ είναι μια άλλη συναρπαστική πτυχή. Το τελευταίο κεφάλαιο μας παρουσιάζει έναν κοινωνιολογικό προβληματισμό σχετικά με τις οικογένειες των διαχειριστών των δημόσιων λουτρών και το καθεστώς τους, απόλυτη απόδειξη της γόνιμης διεπιστημονικής προσέγγισης που προκρίθηκε σε όλο το βιβλίο.
Τα λεπτομερή σχέδια και οι περιγραφές των κτιρίων, που οφείλονται ιδίως στον αείμνηστο Christian Darles του Πανεπιστημίου της Τουλούζης, θα ενδιαφέρουν σίγουρα κυρίως τους ειδικούς. Η τεκμηρίωση αυτή, η οποία είναι από πολλές απόψεις εξαντλητική, αποτελεί ωστόσο μια πολιτική δέσμευση την ώρα που μαίνεται ο πόλεμος και συνεχίζεται η καταστροφή της κληρονομιάς. Οι κοινωνικές ανακατατάξεις που προκάλεσαν πολεμικές συγκρούσεις που διαρκούν ήδη πάνω από επτά χρόνια σημαίνουν ότι ακόμη και οι φαινομενικά επουσιώδεις και ανθεκτικές πρακτικές και τελετουργίες εν τέλει κινδυνεύουν. Ένας από τους τρόπους αντίστασης στις συνέπειες του πολέμου συνίσταται, επομένως, στην ανάλυση και την καταγραφή τους σε ένα βιβλίο. Η διαχείριση αυτής της έκτακτης ανάγκης αποτελεί δυστυχώς μία επιτακτική λειτουργία της έρευνας στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες.
Michel Tuchscherer, Hammams à Sanaa Culture, architecture, histoire et société - Φωτογραφίες του Nabil Boutros. Εκδ. Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Παρίσι, 2021.
Τα χαμάμ της Σαναά, πηγή ζεστού νερού για του Υεμενίτες
Middle-East online - 13.02.2019
Οι πελάτες στο χαμάμ Fakhama και σε άλλα παραδοσιακά λουτρά γύρω από την πόλη της Σαναά αναζητούν τις ανέσεις που δεν μπορούν να έχουν στο σπίτι τους.
Σαναά. Οι Υεμενίτες πηγαίνουν στο χαμάμ Fakhama στην πρωτεύουσα Σαναά για να χαλαρώσουν με ατμό, απολέπιση και μασάζ.
Αναζητούν εκεί επίσης ένα σπάνιο αγαθό - το ζεστό και τρεχούμενο νερό - καθώς σχεδόν τέσσερα χρόνια πολέμου έχουν αφήσει τα σπίτια σε όλη την Υεμένη χωρίς αξιόπιστη παροχή ρεύματος και νερού.
"Μετά το άγχος της δουλειάς και τα βάρη των καθημερινών συνθηκών εδώ ... μπορείς να αφήσεις πίσω σου τις αγωνίες σου", δήλωσε ο 35χρονος εργαζόμενος σε ανθρωπιστική οργάνωση Wahib Abdullah, που εμφανίζεται με το στήθος γυμνό και τον ιδρώτα να τρέχει μέσα από τους ατμούς ενός θαλάμου από μαύρη πέτρα.
Η Σαναά, η οποία καταλήφθηκε από τους αντάρτες Χούτι το 2014, δεν λαμβάνει κρατικό ηλεκτρικό ρεύμα, οπότε οι κάτοικοι εξαρτώνται από ηλιακούς θερμοσίφωνες και ιδιωτικές γεννήτριες. Οι αγωγοί ανοίγουν περίπου μία φορά μόνο το μήνα, αφήνοντας τα σπίτια να εξαρτώνται από τα ακριβά υδροφόρα φορτηγά για να γεμίσουν τις δεξαμενές τους.
Οι πελάτες του χαμάμ Fakhama και άλλων παραδοσιακών λουτρών σε όλη την πόλη αποζητούν τις ανέσεις που δεν μπορούν να απολαύσουν στο σπίτι τους.
"Με ένα συμβολικό αντίτιμο 500 ριγιάλ (περίπου 1 δολάριο) καθαρίζεσαι, σου κάνουν μασάζ και φεύγεις από εδώ αναζωογονημένος", δήλωσε για την πελατεία του ο Ibrahim Yahya Habash, ο 27χρονος διαχειριστής του Fakhama, στη νεόκτιστη επιχείρηση που άνοιξε τον Ιανουάριο.
Ακόμη και πριν από την τρέχουσα σύγκρουση, η Υεμένη ήταν μία από τις φτωχότερες αραβικές χώρες και μόνο ο μισός πληθυσμός είχε πρόσβαση σε συχνά αναξιόπιστο ηλεκτρικό ρεύμα, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα.
Είναι επίσης μία από τις χώρες με τη μεγαλύτερη λειψυδρία στον κόσμο.
Με την έλλειψη καυσίμων να μαστίζει και την Υεμένη, το χαμάμ Fakhama διαθέτει θερμάστρες ντίζελ, αλλά και ξυλόσομπες. "Η εργασία στην Υεμένη είναι επικίνδυνη. Όποιος ξεκινάει, πετυχαίνει μόνο με την ευλογία του Θεού", δήλωσε ο 51χρονος ιδιοκτήτης λουτρών Ahmed Saleh al-Qahali.
Η σύγκρουση στην Υεμένη φέρνει αντιμέτωπους τους προσκείμενους στο Ιράν Χούτι με έναν συνασπισμό που υποστηρίζεται από τη Σαουδική Αραβία και προσπαθεί να αποκαταστήσει μια διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση. Ο πόλεμος έχει γονατίσει την οικονομία και έχει φέρει εκατομμύρια ανθρώπους στα πρόθυρα της πείνας.
Ο έντονος πληθωρισμός δεν επιτρέπει στους ανθρώπους να αγοράζουν τα απαραίτητα τρόφιμα και η μη καταβολή των μισθών των κυβερνητικών υπαλλήλων έχει αφήσει πολλά νοικοκυριά χωρίς εισόδημα.
Οι 60 θέσεις εργασίας στη Fakhama αποτελούν μια βοήθεια για την τοπική οικονομία.
"Πηγαίνω για την υγεία μου ... Αυτό είναι ένα έθιμο, μια παράδοση εδώ στη Σαναά. Είναι καλό για το μυαλό", δήλωσε ο Akram Abdullah, ένας 32χρονος εργαζόμενος στον ιδιωτικό τομέα που χαλαρώνει στο χαμάμ.
