Για γέλια και για κλάματα
Οκτώ περιπτώσεις που η αποκατάσταση έργων τέχνης δημιούργησε ανεπανόρθωτη ζημιά.
Το θέμα θα μπορούσε να έχει τίτλο «πώς μπορείς να καταστρέψεις ένα αριστούργημα από την υπερβολική φροντίδα ή από άγνοια, ακόμα κι αν έχεις καλές προθέσεις». Ατυχήματα και αποτυχημένες ή ερασιτεχνικές συντηρήσεις και αποκαταστάσεις μπορούν να μετατρέψουν ένα έργο τέχνης σε καρικατούρα ή να το καταστρέψουν εντελώς, κι ας μην γίνονται κακόβουλα. Κάποιες περιπτώσεις, όταν το έργο δεν έχει μεγάλη καλλιτεχνική αξία, μπορεί να φαίνονται αστείες, αλλά υπάρχουν και αποκαταστάσεις που έχουν προκαλέσει ανεπανόρθωτη ζημιά και είναι για κλάματα.
Όπως η καταστροφή που έγινε στις λεπτομέρειες των νωπογραφιών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιστίνα του Βατικανού στην τελευταία συντήρηση, επειδή δεν υπολόγισαν σωστά ότι τα πρόσωπα είχαν ζωγραφιστεί σε διαφορετικό υλικό. Ο Μιχαήλ Άγγελος φιλοτέχνησε μέρος της οροφής (1508-1512) και τον τοίχο του βωμού (1534-1541) με εικόνες που θεωρούνται πολιτιστική κληρονομιά της Ιταλίας. Τμήματα αυτής της τοιχογραφίας είναι δημιουργημένα a fresco (δηλαδή σε νωπό γύψο), με ανθεκτικές στο αλκάλιο χρωστικές ουσίες που είχαν διαλυθεί στο νερό. Κάποιες λεπτομέρειες, ωστόσο, όπως τα μάτια, δημιουργήθηκαν a secco (δηλαδή σε στεγνό γύψο). Κατά την αποκατάσταση χρησιμοποιήθηκαν επιθετικά καθαριστικά υλικά, τα οποία αφαίρεσαν για πάντα αυτές τις λεπτομέρειες. Στη νωπογραφία που βρίσκεται πάνω από το παράθυρο, η οποία δείχνει τον Ιησού, τον Ησαΐα, τον Δαβίδ και τον Σολομώντα, τους προγόνους του Χριστού, χάθηκαν τα μάτια τους, έτσι ο Ησαΐας φαίνεται να είναι πλέον ημιτελής, αόμματος ή βυθισμένος σε έναν αιώνιο ύπνο.
Στην Ισπανία δεν υπάρχει σαφής νομοθεσία που να ορίζει τι μπορούν και τι δεν μπορούν να κάνουν οι μη επαγγελματίες σε τέτοιες αποκαταστάσεις. Επομένως, τέτοια περιστατικά δύσκολα αποτρέπονται.
Η πιο γνωστή περίπτωση φρικτής «αποκατάστασης» που έγινε viral πριν από κάποια χρόνια είναι η καταστροφή του έργου «Ecce Homo» που έφτιαξε τον 19ο αιώνα ο Ελίας Γκαρθία Μαρτίνεθ και βρίσκεται στον Ναό της Ελεημοσύνης (Santuario de Misericordia) στην πόλη Borja, κοντά στη Σαραγόσα στη βόρεια Ισπανία. Μια γυναίκα (η οποία δεν κατονομάστηκε ποτέ) προσπάθησε να επιδιορθώσει αυθαίρετα το πρόσωπο του Χριστού που είχε αρχίσει να ξεφλουδίζει, καταλήγοντας να φτιάξει κάτι που μοιάζει με πίθηκο, εξαφανίζοντας κάθε λεπτομέρεια από το πρόσωπο και τα ρούχα. Η παιδαριώδης ζωγραφική της άγνωστης γυναίκας δεν θεωρήθηκε κακόβουλη, παρότι η αποκατάσταση έγινε χωρίς άδεια∙ ήταν απλώς η προσπάθεια μιας ενθουσιώδους ερασιτέχνισσας που ζούσε κοντά στον ναό και θεώρησε σωστό να επισκευάσει το έργο. Μικρό το κακό, γιατί ο Μαρτίνεθ δεν ήταν ούτε Μιχαήλ Άγγελος ούτε Ντα Βίντσι.
Στην Ισπανία βρίσκεται και το άλλο έργο που παραμορφώθηκε από την προσπάθεια αποκατάστασης. Η Ισπανία είναι η χώρα με τις πιο πολλές καταγεγραμμένες αποτυχημένες συντηρήσεις έργων σε ολόκληρο τον κόσμο. Ίσως αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι η χώρα διαθέτει πλούσια πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά. Η απόπειρα αποκατάστασης αντιγράφου του πίνακα «Η Άμωμος Σύλληψη του Λος Βενεραμπλές» του Μπαρτολομέ Εστέμπαν Μουρίγιο είναι άλλο ένα viral που έκανε χαμό στο Twitter πριν από μερικά χρόνια με πλήθος memes. Η Παναγία κακοποιήθηκε αισθητικά δύο φορές, και μάλιστα ο ιδιοκτήτης της εικόνας πλήρωσε και 1.200 ευρώ για να έχει αυτό το αποτέλεσμα. Αυτά παθαίνεις όταν δίνεις μια παλιά εικόνα σε συντηρητή επίπλων να την αποκαταστήσει. Ο άσχετος συντηρητής έσβησε το πρόσωπο της Μαρίας και μετά ζωγράφισε ένα νέο όπως θα το ζωγράφιζε ένα παιδί: μικρή μύτη, λεπτά στρογγυλά φρύδια της δεκαετίας του ’90 και παραμορφωμένα χείλη. Έπειτα από το σοκ ο ιδιοκτήτης θέλησε να διορθώσει τη ζημιά και ανέθεσε το έργο σε άλλον (ερασιτέχνη) συντηρητή, με ακόμα χειρότερα αποτελέσματα.
Πάλι στην Ισπανία. Το κτίριο όπου βρίσκεται η «Πατατοκέφαλη της Παλένθια» (στη βορειοδυτική Ισπανία) χτίστηκε πριν από περίπου εκατό χρόνια στην Calle Mayor, με πρόσοψη διακοσμημένη με λεπτομερείς αγροτικές σκηνές. Ανάμεσά τους μια νεαρή γυναίκα, που κάποτε είχε ένα όμορφο χαμογελαστό κεφάλι. Το άγαλμα που φτιάχτηκε το 1923 έπεσε θύμα ενός χτίστη που για αγνώστους λόγους το παραμόρφωσε φρικτά, φτιάχνοντας κάτι που μοιάζει με κεφάλι πατάτας με μάτια και στόμα. Στην Ισπανία δεν υπάρχει σαφής νομοθεσία που να ορίζει τι μπορούν και τι δεν μπορούν να κάνουν οι μη επαγγελματίες σε τέτοιες αποκαταστάσεις. Επομένως, τέτοια περιστατικά δύσκολα αποτρέπονται.
Και πάλι στην Ισπανία. Η Αγία Άννα είναι η προστάτιδα της μικροσκοπικής βόρειας ισπανικής κοινότητας Rafalafor. Το ξύλινο γλυπτό που φτιάχτηκε προς τιμήν της και τοποθετήθηκε στην εκκλησία του χωριού με την πάροδο του χρόνου έχασε τη λάμψη του, έτσι η Μαρία Λουίσα Μέντεθ, ενορίτισσα και υπεύθυνη για τη διακόσμηση, αποφάσισε να το ανανεώσει – με χρώματα τόσο έντονα που έκαναν το ξύλινο γλυπτό να μοιάζει με παιδικό παιχνίδι. Με την πρώτη στρώση ακρυλικού χρώματος, το έργο έχασε κάθε ιστορική και καλλιτεχνική αξία, ωστόσο η κατακραυγή το έκανε αξιοθέατο. Η Μέντεθ, ευτυχής από το αποτέλεσμα, δήλωσε: «Έκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα και οι γείτονες είναι ικανοποιημένοι» (να σημειωθεί ότι το χωριό έχει 16 κατοίκους).
Η Heather Wise δεν είναι θρησκευόμενη. Ωστόσο, όταν περπατούσε στο Sudbury, μια πόλη στο Οντάριο, και είδε ένα άγαλμα του Ιησού χωρίς κεφάλι, ένιωσε μια βαθιά θλίψη − για τον αποκεφαλισμένο Ιησού, αλλά και για το άτομο που είχε κλέψει το κεφάλι του τη νύχτα του Halloween. Η Wise είναι καλλιτέχνιδα. Παρόλο που ειδικεύεται στη ζωγραφική, αποφάσισε να προσφέρει τη βοήθειά της στον ιερέα και την εκκλησία δημιουργώντας ένα νέο κεφάλι για τον Ιησού, χωρίς αμοιβή. Η ιδέα: ένα κεφάλι από πηλό που θα βαφόταν λευκό μετά. Το έφτιαξε, το τοποθέτησε και ξέχασε να το βάψει.
Επιστρέφουμε στην Ισπανία. Το 2018 αποκαλύφθηκε η ιστορία της ερασιτεχνικής παρέμβασης σε ένα γλυπτό του 16ου αιώνα στην εκκλησία San Miguel de Estella στη Ναβάρα. Το κατεστραμμένο έργο απεικόνιζε τον Άγιο Γεώργιο πάνω στο λευκό του άλογο, έτοιμο να σκοτώσει τον δράκο. Το γλυπτό, το οποίο ήταν καταγεγραμμένο ως Περιουσιακό Στοιχείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο Μητρώο Πολιτιστικών Αγαθών της Ναβάρα, αποκαταστάθηκε με την έγκριση του εφημέριου της εκκλησίας. Για να γλιτώσει χρήματα, η ανάθεση έγινε σε εργαστήριο χειροτεχνίας ερασιτεχνών, με αποτέλεσμα να καταστραφεί το 45% του ζωγραφικού στρώματος. Η Περιφερειακή Κυβέρνηση ξεκίνησε διοικητική διαδικασία, καθώς η ενέργεια αυτή θεωρήθηκε σοβαρή παραβίαση του νόμου για την πολιτιστική κληρονομιά. Επιβλήθηκε πρόστιμο €6.000 τόσο στην ενορία όσο και στην εταιρεία που πραγματοποίησε την εργασία, το οποίο αποδέχθηκαν και πλήρωσαν. Η αποκατάσταση που πραγματοποιήθηκε από την Περιφερειακή Κυβέρνηση της Ναβάρα κόστισε πάνω από €30.000, ποσό που ανέλαβε η Αρχιεπισκοπή της Παμπλόνα. Το εκτιμώμενο κόστος για την αποκατάσταση του γλυπτού ήταν 8.000 ευρώ και είχε ήδη προγραμματιστεί από τους αρμόδιους για την πολιτιστική κληρονομιά στην περιοχή.
Στη ελληνική μυθολογία ο Νάρκισσος είναι ένας όμορφος νεαρός, τόσο όμορφος που ερωτεύεται το ίδιο του το είδωλο στον καθρέφτη και σιγά-σιγά καταρρέει από την επιθυμία για τον εαυτό του. Ένα μωσαϊκό του 2ου αιώνα μ.Χ. στο Hatay της Τουρκίας που τον αναπαριστά, το οποίο ξανασυναρμολογήθηκε με λάθος τρόπο, παρουσιάζει έναν Νάρκισσο με ένα νέο είδωλο που καθόλου δεν τον κολακεύει. Αντί για μια συμμετρική και κομψή μύτη, το μωσαϊκό απεικονίζει το πρόσωπο του Νάρκισσου παραμορφωμένο, λες και έχει φάει γροθιά από την απελπισμένη νύμφη Ηχώ. Το αυθεντικό πρόσωπο του Νάρκισσου χάθηκε για πάντα.
