Συναντηθήκαμε στο αγαπημένο του καφέ στο Παγκράτι ένα ζεστό πρωινό του Οκτωβρίου. Κατέφθασε ελαφρώς καταπονημένος, «συγγνώμη για την καθυστέρηση», είπε, «ήρθα χθες τα ξημερώματα από το Μεξικό και δεν κοιμήθηκα πολύ καλά». Παρουσίασε εκεί τον Εγκάρσιο Προσανατολισμό, με τον οποίο βρίσκεται on the road εδώ κι ενάμιση χρόνο περίπου (τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές είναι στη Νέα Υόρκη, τον προτελευταίο σταθμό της περιοδείας. Απομένει το Σαν Φρανσίσκο...).
Ακούγεται ενθουσιασμένος με την υποδοχή που έλαβε διεθνώς η παράσταση αυτή που είδαμε κι εμείς εδώ πέρσι στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Ταυτόχρονα ετοιμάζει το τελευταίο έργο του, το ΙΝΚ, που θα παρουσιαστεί στο Μέγαρο Μουσικής τον Ιανουάριο. Πρόκειται για ένα ντουέτο που δημιουργήθηκε το 2020, αλλά ο Παπαϊωάννου το δουλεύει ακόμη πυρετωδώς.
Η τέχνη είναι εκδικητική· δεν σημαίνει ότι αν σταματήσει το κράτος να τη στηρίζει θα πάψει να υπάρχει, δεν σημαίνει ότι άμα σου απαγορεύσουν να ζωγραφίζεις, θα πάψεις να ζωγραφίζεις, δεν γίνεται! Ξαναφυτρώνει! Είναι σαν την επιθυμία με έναν τρόπο. Ακόμη κι αν την απαγορεύσεις, θα αναδυθεί εκ νέου, από μόνη της.
«Θέλω να πω κάτι σημαντικό πριν ξεκινήσουμε. Πριν από οκτώ-εννιά χρόνια σκέφτηκα να βρω έναν πολιτιστικό οργανισμό που να μπορεί να μου διαθέσει έναν χώρο για να τον μετατρέψω σε εργαστήριο. Βλέπεις, δεν μπορώ να εργαστώ σε κλασικό στούντιο χορού: χρειάζομαι μπογιές, ξύλα, σίδερα, νερά, φυλάω όλα τα παλιά υλικά και τα δοκιμάζω πάνω στα σώματα, δεν πετάω τίποτα. Χτύπησα πολλές πόρτες, αλλά το μόνο που ανταποκρίθηκε ήταν το Μέγαρο Μουσικής. Μου έδωσαν έναν χώρο στο υπόγειο, τον οποίο διαμόρφωσα με δικά μου έξοδα. Το συμβόλαιο ήταν για πέντε χρόνια και τώρα μου το ανανέωσαν. Εκεί έφτιαξα τον Μεγάλο Δαμαστή, τον Εγκάρσιο Προσανατολισμό, το Since She, το Sisyphus Trans Form και το INK. Είμαι ευγνώμων και το αναφέρω ως ένα παράδειγμα για το πώς μπορούν να αξιοποιηθούν τα μη χρησιμοποιούμενα ακίνητα προς όφελος των καλλιτεχνών. Πολλοί καλλιτέχνες χρειάζονται στούντιο. Ας πάρει, λοιπόν, ένας οργανισμός το ρίσκο να επενδύσει σε έναν καλλιτέχνη, θα ήταν μεγάλη βοήθεια αυτή για την αναβάθμιση της καλλιτεχνικής παραγωγής στην Ελλάδα».
— Τι είναι το ΙΝΚ;
Το μελάνι (ink) είναι ένα είδος μαύρου σπέρματος που πνευματικοποιείται. Τον τίτλο μού τον πρότεινε ο Άγγελος Μέντης, που βαφτίζει όλα μου τα έργα, λίγες μέρες αφού τον κάλεσα στις πρόβες και τον δέχτηκα αμέσως επειδή στο έργο υπάρχει ένα χταπόδι. Και επειδή, μεταξύ άλλων, υπάρχει ένα ζήτημα που αφορά το σαρκικό και το πνευματικό, η επαφή με το σώμα, το οποίο βρίσκεται κάπου ανάμεσα στο ζώο και τον άγγελο. Το μελάνι είναι κάτι που το παίρνεις από το ζώο, αλλά μπορείς με αυτό να κάνεις ένα σχέδιο ή ένα κείμενο, δηλαδή μπορείς να το μετατρέψεις από κάτι υλικό σε κάτι πνευματικό: αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Άγγελος πρότεινε τον τίτλο. Επίσης, σε επίπεδο όψης, η παράσταση είναι σαν ένα έργο φτιαγμένο από μελάνι, δίνει μια τέτοια αίσθηση – φέτος μάλιστα προσθέτω και λίγο κόκκινο μελάνι στο μαύρο. Ο τίτλος στη δική μας συνεργασία είναι ένα σημείο στίξης που αλλάζει το νόημα της πρότασης, δηλαδή από τη στιγμή που θα τον δεχτώ και θα τον ερωτευτώ τον τίτλο, αρχίζει και το έργο να αλλάζει γύρω του.
Το ΙΝΚ δημιουργήθηκε την περίοδο του lockdown και παρουσίασα μια πρώτη εκδοχή του, όταν τα θέατρα μισοάνοιξαν στην Ιταλία τον Σεπτέμβριο του 2020, με 30% χωρητικότητα. Είναι ένα έργο που ξεκίνησε χωρίς ακριβώς να μου το ζητήσει κανείς, γεννήθηκε από το περίσσευμα. Όταν μπήκαμε στο στούντιο με τον Σούκα (σ.σ. τον χορευτή Šuka Horn, που εμφανίζεται στην παράσταση μαζί με τον Δ. Παπαϊωάννου), ήμασταν απολύτως μόνοι μας. Δεν υπήρχαν τεχνικοί, συνεργάτες, βοηθοί, κανείς. Κλειστήκαμε στο στούντιο του Μεγάρου με ανακυκλωμένα σκηνικά, την πισίνα της Μήδειας, με ένα σπρίνκλερ που είχα αποφασίσει ότι θέλω να χρησιμοποιήσω και είπαμε να κάνουμε ένα visual installation. Τελικά, βγήκε ένα ολόκληρο έργο. Μέσα σε δεκαπέντε μέρες είχαμε μια κατάσταση, μια δραματουργία. Όπως είπε ένας συνεργάτης μου, ο Λουκάς Μπάκας, όταν το είδε: «Αν ο Εγκάρσιος Προσανατολισμός είναι μια τοιχογραφία, το ΙΝΚ είναι μια μονοκονδυλιά». Έχει, λοιπόν, αυτή την ιδιαιτερότητα το ΙΝΚ μέσα στην εργογραφία μου, όπως και το Primal Matter, με το οποίο υπάρχει ακόμη μία ομοιότητα, ότι είμαι κι εγώ πάλι μέσα στην παράσταση, δίνω τη μάχη έχοντας πάλι δίπλα μου ένα σώμα γυμνό. Μόνο που αυτήν τη φορά εγώ είμαι πολύ μεγάλος κι εκείνος είναι πολύ μικρός. Εκείνος είναι είκοσι τεσσάρων κι εγώ πενήντα οκτώ, είναι έντονη η διαφορά και είναι βασισμένο σε αυτήν τη διαφορά το έργο.
— Πώς βιώνετε το θέμα της φθοράς ως χορευτής;
Κοίταξε, εγώ δεν ήμουν ποτέ ένας χορευτής. Ήμουν πάντοτε ένας ζωγράφος που έκανε performing, μετά έκανε απόπειρα χορογραφίας και τελικά έγινε ένας σκηνοθέτης. Το ζήτημα της φθοράς ήταν πιο απειλητικό στην Πρώτη Ύλη, όπου η στάμινα που χρειαζόταν το έργο ήταν κάπως εκκωφαντική. Τότε ήμουν σαράντα εννιά – φαίνεται πως κάθε δέκα χρόνια κάνω ένα έργο για μένα (γελάει). Μα και τώρα είναι απαιτητικό: βρίσκομαι κάτω από το νερό για μία ώρα, στις πρόβες είναι πολύ δύσκολο. Αλλά η απόλαυση να ξανασυμμετέχει κανείς με σάρκα και αίμα στη δική του τη δουλειά είναι τόσο μεγάλη, που τι μπορώ να πω; Φυσικά και το physical performance «καίει» κάτι από τον οργανισμό σου, το οποίο στη μεγάλη ηλικία το έχεις λίγο. Δεν γίνεται, όμως, αλλιώς, πρέπει να «κάψεις» υλικό, είναι μέρος της ανταλλαγής με το κοινό. Φοβάμαι λίγο για τη σωματική μου υγεία – ένα πρόβλημα στη μέση ή ένα γόνατο χρειάζεται τέσσερις-πέντε μέρες για να φτιάξει όταν είσαι νέος, αλλά στα πενήντα οκτώ μπορεί να πάρει έναν μήνα η αποκατάσταση. Όλα αυτά, όμως, είναι μέρος της ζωντάνιας της παράστασης. Είναι μέρος της ζωής της ίδιας. Προφανώς, θα είναι η τελευταία μου φορά...
— Μη λέτε μεγάλα λόγια!
Χαχαχα! Ποτέ δεν ξέρεις, καμιά φορά περνάει κανείς την πόρτα της γελοιότητας χωρίς να το καταλάβει και ξαφνικά κοιτάει πίσω του, η πόρτα είναι μισάνοιχτη και έχει διασχίσει τρία τέσσερα δωμάτια όντας γελοίος, αλλά τι να κάνουμε; Μπορεί και στα εβδομήντα, θα δούμε...
— Σας απασχολεί πολύ αυτή η διαδικασία μετατροπής του υλικού σε πνευματικό.
Είναι και η αλχημεία της τέχνης αυτή. Από την πιο απλή δημιουργία, όταν μετατρέπεις τον ήχο σε μουσική ή όταν κάνεις τη σκόνη χρώμα και τη βάζεις σε μια δισδιάστατη επιφάνεια για να αποκτήσει τρισδιάστατη υπόσταση, αυτό είναι μια διαδικασία πνευματικοποίησης. Είναι σαν να συμφωνούμε ότι η ανθρώπινη φαντασία θα πάρει ένα υλικό σώμα και θα το κάνει κάτι άλλο από αυτό που είναι. Θα συνεργαστεί η φαντασία του καλλιτέχνη με τη φαντασία του αποδέκτη για να φτιάξουν μια αλήθεια. Αυτό από μόνο του είναι μια μετατόπιση. Ε, αυτή η μετατόπιση προς τα πού κατευθύνεται;
Δεν ξέρω πώς να κουβεντιάσω γι’ αυτό για τον απλούστατο λόγο ότι έτσι όπως καταλαβαίνω τα πράγματα δεν μπορώ να σκεφτώ άλλη φυσική εξέλιξη για έναν καλλιτέχνη μέσα στα χρόνια. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι η Λόρι Άντερσον. Την είδα το καλοκαίρι. Είναι πλέον ένα φτερό, ένα πολύ ελαφρύ πλάσμα που με τρεις κουβέντες σού δίνει μια μεγάλη μαχαιριά και την ίδια στιγμή σε εξυψώνει σε μια περιοχή, όπου συναντάς τον πιο βαθύ σου εαυτό. Είναι το παράδειγμα του καλλιτέχνη που εκ-πνευματικοποιείται ολοένα και περισσότερο όσο μεγαλώνει, μας δείχνει πώς μπορεί κανείς να μεταγγίσει όλη τη βιωμένη ζωή στην αλχημιστική διαδικασία της τέχνης, πώς μπορεί με δυο σταγόνες να γίνει φάρμακο. Δε νομίζω πως υπάρχει άλλος δρόμος. Το καταφέρνουν λίγοι, όπως η Λόρι Άντερσον ή ο Νικ Κέιβ, άλλος σπουδαίος καλλιτέχνης που είδα το καλοκαίρι. Εξακολουθεί να καίγεται πάνω στη μοίρα του. Έμεινε μες στα χρόνια αφοσιωμένος σε αυτό που έπρεπε να κάνει. Και γίνεται καλύτερος και καλύτερος όσο μεγαλώνει. Ήταν συγκλονιστικό. Τώρα, αυτό που με ρωτάς για μένα, δεν μπορώ να σου το απαντήσω, γιατί, όπως είπαμε, την πόρτα της γελοιότητας την περνά κανείς πάρα πολύ εύκολα. Το μόνο που έχω να πω είναι ότι δεν μπορώ να φανταστώ κανέναν άλλον δρόμο και εύχομαι η τάση μου αυτή, της πορείας δηλαδή προς το πνευματικό, να εμφανίζεται σε μένα και στη δουλειά μου ολοένα και περισσότερο όσο μεγαλώνω.
— Το σώμα έχει πνεύμα; Το πνεύμα έχει σώμα;
Είμαστε το σώμα μας, δεν έχουμε σώμα. Από τη στιγμή που συγκινούμαι με τον χορό και δουλεύω με χορευτές και αγαπώ τη δυνατότητα αυτή, σημαίνει ότι πιστεύω ότι το σώμα είναι πνεύμα. Μέσα από την ύλη καταλαβαίνω τη ζωή και το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι ταξιδεύοντας στον κόσμο με τη δουλειά μου και συνειδητοποιώντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι άλλων πολιτισμών βλέπουν τη δουλειά μου ως ελληνική, βρέθηκα να αντικρίζω εξ αντανακλάσεως την ταυτότητά μου την εθνική και προσπάθησα να αποκωδικοποιήσω τι ακριβώς εννοούν. Κι έχω την εντύπωση ότι ένα από τα πράγματα που εννοούν, που είναι μάλλον αρχαιοελληνικό και μάλλον υπάρχει μια τέτοια γεύση στη δουλειά μου, είναι ότι παρουσιάζω τον αισθησιασμό ως πνευματικότητα, κάτι το οποίο είναι πολύ εμφανές στην περίοδο της μετάβασης της ελληνικής γλυπτικής από τα αρχαϊκή στην κλασική περίοδο. Ενσαρκώνεται πλήρως στο Παιδί του Κριτίου, που βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης και είναι ακριβώς η στιγμή όπου οι κούροι μετακινούνται στο contraposto: αυτό είναι το πρώτο άγαλμα που γνωρίζουμε στο οποίο φαίνεται αυτή η αλλαγή και θεωρείται the first beautiful sculpture, αυτό το οποίο πραγματεύεται την ομορφιά πια. Παρεμπιπτόντως, δεν είναι υπέροχο που το λατινικό «statue» προέρχεται από το «στατικό», ενώ το ελληνικό «άγαλμα» προέρχεται από αυτό που σου εξυψώνει την ψυχή (αγάλλομαι);.
— Και ο αισθησιασμός;
Κοιτάζοντας αυτά τα αγάλματα καταλαβαίνει κανείς ότι η πίστη στο θείο και ο ερωτισμός του βλέμματος πάνω στο ανθρώπινο είναι ταυτισμένα. Έχει κάτι πολύ ενδιαφέρον και τεχνικά αυτό, επειδή η τέλεια επιφάνεια μεταξύ του μέσα και του έξω εκφράζεται στο τέλειο γλυπτό ενός ανθρώπινου σώματος. Το ανθρώπινο σώμα δημιουργεί τον όγκο του από μέσα προς τα έξω: το δέρμα παίρνει τους όγκους του από τα κόκαλα και τους μυς της σάρκας μας. Το μάρμαρο, όμως, το μειώνει κανείς από έξω προς τα μέσα. Εκεί ακριβώς όπου συναντιούνται αυτά τα δύο, στο δέρμα του τέλειου γλύπτη, εκεί οριοθετείται το σύνορο μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου. Στην κλασική αρχαιότητα δημιουργήθηκε η τέλεια ισορροπία μεταξύ των δύο: νιώθεις, δηλαδή, ότι το δέρμα δεν περιγράφει τον μυ αλλά ότι το μάρμαρο σπρώχνεται από κάτι εκ των έσω. Ταυτόχρονα, όμως, γνωρίζεις ότι αφαιρέθηκε κάτι από έξω, προκειμένου να επιτευχθεί το τελικό αποτέλεσμα. Ο ελληνικός κόσμος κατά κάποιον τρόπο συμφώνησε στην κοσμοθεωρία του ότι αυτό είναι η πνευματικότητα. Σαν μακρινή ηχώ και αντανάκλαση, προσπαθώ με έναν τέτοιο τρόπο να βλέπω τα σώματα και να σας τα παρουσιάζω και αυτό το εισπράττουν οι άλλοι ως greekness. Νομίζω, τουλάχιστον.
— Ποια είναι η επιθυμία σας που τροφοδοτεί το ΙΝΚ;
Είναι πολύ περίεργο. Μπήκα στο στούντιο σε μια ιδιαίτερα ζωντανή περίοδο της ζωής μου, που αισθανόμουν πλημμυρισμένος αγάπη και φως, με σκοπό να κάνω ένα καινούργιο έργο και ξαφνικά είδα μπροστά μου να δημιουργείται κάτι φτιαγμένο από βαθύ σκοτάδι. Πήγα δηλαδή να κάνω κάτι για τη χαρά και βγήκε κάτι που έχει να κάνει με τη λύσσα. Το παρακολούθησα και το παρακολουθώ και βλέπω μια τέτοια διάσταση στο ΙΝΚ, δηλαδή τη σχέση του ανθρώπου με την επιθυμία. Αυτή η μάχη, που είναι μάλλον μια μάχη του μυαλού, πραγματεύεται τη μανιώδη σχέση μας με την επιθυμία μας με τη λογική του κυνηγού, ότι είναι κανείς στο δάσος με το τόξο του και κυνηγάει τις επιθυμίες του, σαν να είναι ζώα ‒ η γουρουνόπουλα! (γελάει). Όπως και να ’χει, πιο πολύ παρακολουθώ αυτό που αναδύεται παρά το καταλαβαίνω. Κι ένας λόγος παραπάνω γι’ αυτό είναι ότι το κάνω όντας «μέσα» σ’ αυτό κι έτσι την ώρα της δημιουργίας είμαι πολύ πιο ενστικτώδης απ’ ό,τι όταν είμαι «έξω». Ταυτόχρονα, όλο το παρελθόν της επιστημονικής φαντασίας που αγαπούσα στον κινηματογράφο, τα b-movies και τα horror movies, έκαναν ξαφνικά την εμφάνισή τους στο έργο, χωρίς να το έχω υπολογίσει καθόλου. Το παρακολουθώ, λοιπόν, και προσπαθώ να το πάω στα άκρα, όσο μπορώ. Να το φτάσω μέχρι εκεί που πηγαίνει. Το σίγουρο είναι ότι μπήκα με ελαφράδα και τελικά το μόνο που δεν μπορεί να πει κανείς είναι ότι το έργο προέρχεται από μια ελαφριά ψυχή (γελάει). Κι όλο αυτό το νερό που υπάρχει στην παράσταση –στο τέλος γίνεται κυριολεκτικά ένα flooded show– είναι πραγματικά σαν ροή υποσυνείδητου, σαν χείμαρρος.
— Προφανώς, άνοιξαν οι κρουνοί. Και φαντάζομαι είστε πια εκπαιδευμένος στο να επιτρέπετε να συμβαίνει.
Προσπαθώ να κρατάω όλο και πιο ανοιχτή αυτή την πόρτα, όπως όλοι οι καλλιτέχνες. Για μας είναι ενεργοφόρο υλικό. Από εκεί συνδεόμαστε με τους υπόλοιπους ανθρώπους – αν υπάρχει, δηλαδή, μια ελπίδα να δημιουργήσουμε κάτι που να σχετίζεται με τους συνανθρώπους μας. Όσο πιο προσωπικό γίνεται το έργο τόσο πιο πολύ πρέπει να εμπιστεύεται κανείς τη ροή του υποσυνείδητου, έτσι ώστε να συνδέεται με το συλλογικό. Αλλιώς πώς θα μετατραπεί το προσωπικό σε κοινωνικό; Αν δεν είναι μοιρασιά, μια εκμυστήρευση που να αφορά και τους άλλους; Το τι συμβαίνει μέσα σε μένα δεν αφορά κανέναν, το τι συμβαίνει μέσα σε έναν άνθρωπο όμως αφορά όλους τους ανθρώπους.
— Διαπραγματεύεστε τον Μύθο, το αρχετυπικό, το άρρητο. Ποια η σχέση σας με το πολιτικό;
Ένα σώμα που πάσχει είναι ένα πολιτικό σώμα, έχω την εντύπωση. Ένα σώμα που πάσχει μπροστά σου είναι ένα πολιτικό σώμα, σαφέστατα. Το πολιτικό είναι ένα τμήμα της οργάνωσης της ανθρώπινης ύπαρξης σε συνύπαρξη. Που σημαίνει ότι είναι ένα τμήμα της εξέλιξης της ανθρώπινης προσπάθειας για την επιβίωση, και την επικράτηση. Γιατί επικρατήσαμε ξαφνικά στον πλανήτη. Που σημαίνει ότι η οργάνωσή μας πέτυχε. Παρόλο που δεν είμαστε οι πιο δυνατοί στη φύση, δουλεύουμε όλοι μαζί και είμαστε οι αρχηγοί. Δηλαδή εμείς ορίζουμε την πορεία μας και την πορεία του πλανήτη. Κι αυτό σημαίνει ότι το πολιτικό έχει τεράστια δύναμη. Κι εμείς τεράστια ευθύνη.
— Βέβαια τώρα ο πλανήτης κινδυνεύει να αφανιστεί, ακριβώς επειδή είχαμε τη λογική του αρχηγού και όχι της συνύπαρξης με τα άλλα όντα.
Είναι μια πορεία εξέλιξης. Το ζώο ξεκινάει με την επιβίωση, μετά με την επικράτηση. Επόμενο στάδιο της αρχικής, ζωικής ορμής για επιβίωση είναι να κατανοήσει ότι η επικράτηση χρειάζεται μέτρο και συνύπαρξη για να έχει διάρκεια.
— Δεν την είχαμε, όμως, αυτή την κατανόηση.
Όχι, γιατί το μυαλό αναπτύσσεται σιγά, μέσα από στάδια. Η αρχική ζωική σοφία, αν αυτό υπάρχει, επανέρχεται μετά από πολύ μεγάλη διαδικασία πνευματικής εξέλιξης.
— Με το πολιτικό, όμως, κάτι δεν κάναμε καλά, αν παρατηρήσει κανείς τι γίνεται γύρω μας.
Όχι, εγώ νομίζω ότι κάναμε κάτι τόσο καλά που μας οδήγησε στο να βλέπουμε ότι είναι τόσα που δεν έχουμε κάνει καλά. Και έτσι τώρα είμαστε στη φάση όπου θέλουμε να διορθώσουμε τις εκφάνσεις της βίαιης φύσης μας, η οποία υπάρχει, υπήρχε και δεν δημιουργήθηκε ξαφνικά μέσα από το πολιτικό. Δηλαδή κάποτε σκοτώναμε την άλλη φυλή. Εξακολουθούμε να το κάνουμε με διαφορετικούς τρόπους: εξοντώνουμε την άλλη κοινωνική τάξη, την άλλη οικονομική τάξη. Δεν οργανωθήκαμε με έναν τρόπο και καταλήξαμε να κάνουμε αυτό: από αυτό ξεκινήσαμε. Και οργανωθήκαμε έτσι ώστε τώρα πιστεύουμε ότι η φύση μας δεν πρέπει να είναι αυτό. Πρέπει να είναι μια φύση μέτρου, κατανόησης και συνύπαρξης.
— Άρα είναι ακόμη πιο τραγικό, επειδή, παρόλο που έχουμε αυτήν τη γνώση, συνεχίζουμε να φερόμαστε με τον ίδιο τρόπο.
Γιατί η γνώση μας αυτήν τη στιγμή δεν έχει συλλάβει τη βιολογική μετεξέλιξη της φύσης μας. Εγώ αυτό αισθάνομαι. Είμαστε ακόμη εκείνο το ζώο.
— Ναι, αλλά δεν μένει πολύς καιρός ακόμη για τον πλανήτη. Πότε θα ξυπνήσουμε;
Νομίζω ότι και μόνο αυτή η συνειδητοποίηση σημαίνει ότι πολύ καλά τα έχουμε καταφέρει μέχρι στιγμής που φτάσαμε σε αυτό σημείο. Έχεις δει τα αναρριχητικά φυτά που καταλαμβάνουν τα δέντρα; Τα καταλαμβάνουν για να φτάσουν πιο κοντά στον ήλιο, να κάνουν περισσότερη φωτοσύνθεση. Έτσι τα πνίγουν, τα ξεραίνουν. Μετά από μερικά χρόνια τα δέντρα θα πέσουν και τα φυτά δεν θα έχουν τον ίδιο ήλιο που είχαν όσο αυτά στέκονταν. Έτσι είμαστε κι εμείς. Αυτήν τη στιγμή καταλαβαίνουμε ότι μπορεί να πεθάνει το «δέντρο». Είμαστε σε αυτό το εξελικτικό στάδιο. Δεν νομίζω ότι συμφέρει να σκεφτόμαστε πως αυτό που συμβαίνει γύρω μας είναι τερατώδες. Συμφέρει να σκεφτόμαστε ότι ξαφνικά καταλαβαίνουμε πως αυτό που συνέβαινε πάντα γύρω μας είναι τερατώδες και ότι καλά θα κάνουμε να εξελιχθούμε, ώστε να μπορέσουμε να το μετατρέψουμε. Σε αυτό το κρίσιμο σημείο είμαστε. Η δύναμη αυτής της βίαιης υπόστασης που υπάρχει μέσα μας για επιβολή και επικράτηση είναι ακόμη πολύ ισχυρή και γι’ αυτό η εξελιγμένη σκέψη δεν έχει συντονιστεί ακόμα με τη δράση. Νομίζω, όμως, ότι θα συντονιστούμε. Δηλαδή, καλά θα κάνουμε να συντονιστούμε! Η αποκάλυψη των βιασμών είναι μόνο ένα θετικό βήμα στην ιστορία του φαινομένου.
— Το ότι έρχονται στο φως;
Ναι. Η ξαφνική οργή όλων μας είναι ένα θετικό βήμα αλλά και μια υποκρισία. Είναι όμως ένα στάδιο. Από την αποκάλυψη θα έρθει η συνειδητοποίηση και από τη συνειδητοποίηση θα έρθει η εγρήγορση. Να επιτρέπεται λιγότερο τέτοιου είδους εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, να αποσιωπάται λιγότερο και να αντιμετωπίζεται με περισσότερη εγρήγορση από το ίδιο το θύμα. Αυτό μόνο ως εξελικτικό στάδιο μπορώ να το δω, όχι ως πισωγύρισμα. Με άλλα λόγια, ερχόμαστε από μια πολύ σκοτεινή φύση και στην πορεία μας για καλύτερη και καλύτερη οργάνωση βλέπουμε το τέρας που είμαστε. Καλύτερα να μην κάνουμε ότι εμείς δεν είμαστε και είναι οι άλλοι. Καλύτερα να δούμε το τέρας που είμαστε και να προσπαθήσουμε να το χαλιναγωγήσουμε. Χρειάζεται μια μακρά πορεία εκπαίδευσης για να το καταφέρουμε αυτό.
Και το ότι ο άνθρωπος πρέπει να εκπαιδεύεται από τους γονείς του και να είναι μακρά η πορεία του εκπολιτισμού του από την κοινωνία είναι μια συνήθεια ιερή, πρέπει μόνο να διορθώσουμε αυτό που πάει λάθος, χωρίς να αμφισβητήσουμε ποτέ τη βάση αυτής της διαδικασίας. Χρειάζεται διόρθωση, όχι κατάργηση. Εγώ είμαι ευγνώμων για ό,τι έχω μάθει. Και είμαι και ομοφυλόφιλος και αριστερόχειρας και καλλιτέχνης. Και ανήκα σε μια γενιά όπου οριακά δεν μου έδεσαν το χέρι. Είχα οριακά τη δυνατότητα να φύγω από το σπίτι μου για να μπορέσω να γίνω και καλλιτέχνης και ανοιχτά ομοφυλόφιλος, οπότε θα μπορούσα να επικαλεστώ χίλιους λόγους και να λέω «πωπω, πώς ήθελαν να με κάνουν», αντ’ αυτού λέω: «Κοιτάξτε, υπάρχει χώρος γι’ αυτήν τη μικρή επανάσταση».
Περνάμε, δηλαδή, μια διαδικασία άρνησης, επανάστασης απέναντι στην πατρικότητα ή στη μητρικότητα, αλλά μέρος της οργάνωσης του εαυτού είναι η εσωτερική αποκατάσταση των προγόνων που οδηγεί στον εξανθρωπισμό μας. Η αποκατάσταση μέσα μας των χυμών που μας προσφέρθηκαν από την παράδοση, η οποία μας καταπίεσε έτσι ώστε να ολοκληρωθούμε ως άνθρωποι. Πόσους χυμούς έδωσαν οι πρόγονοί σου στο δέντρο σου για να μεγαλώσει, κι ας έπρεπε αυτό να φύγει από το δάσος για να βρει τον πραγματικό του εαυτό... Και τι ωραίο που είναι που πρέπει να κόβουμε τους δεσμούς με το παρελθόν για να τους ξαναράβουμε μόνοι μας! Αυτό νομίζω ότι συμβαίνει τώρα με τη φύση και την ανθρωπότητα. Κόψαμε τους δεσμούς για χάρη της εξέλιξης και τώρα πάμε να ξανασυνδεθούμε για να ωριμάσουμε πραγματικά ως είδος και να μη φάμε τον ίδιο τον πλανήτη, ο οποίος θέλουμε να είναι το βασίλειό μας. Είναι σχεδόν δαρβινικό όλο. Αφορά την πραγματική επιβίωση. Και η απελευθέρωση είναι κι αυτή ζήτημα επιβίωσης. Δεν αντέχει η ψυχή αν δεν απελευθερωθεί. Αφού φάει, θέλει να πετάξει μετά. Αλλά και τα εργαλεία της απελευθέρωσης πρέπει να απλώσει κανείς το χέρι του για να τα πάρει.
— Ο Χάρολντ Μπλουμ στην «Αγωνία της επίδρασης» μιλάει για την αγωνία που βιώνει κάθε μεγάλος ποιητής σε σχέση με τους προγόνους του, τους ποιητές που τον γαλούχησαν. Την πολύπλοκη αυτή διαδικασία την ονομάζει «αγών», από την αρχαιοελληνική λέξη, και λέει ότι παίρνει διάφορες μορφές. Ποια είναι η δική σας ερμηνεία αυτού του «αγώνα»;
Εγώ ενστικτωδώς βούτηξα σε αυτόν τον αγώνα, επειδή τη δημιουργία μου δεν τη στήριξα στην επανάσταση αλλά στη μετάλλαξη. Και γι’ αυτό καθυστέρησε πάρα πολύ να με «δει» η εποχή διεθνώς. Επικρατούσε η αποδόμηση για μια εικοσαετία, όταν εγώ προσπαθούσα να ξαναβρώ τον τρόπο με τον οποίο μια αίσθηση κλασικής αρμονίας μπορεί να ερμηνευθεί με καινούργια υλικά. Κι αυτό που έκανα έμοιαζε τότε πολύ παλιομοδίτικο –έπρεπε να περάσει αυτή η φάση της αποδόμησης για να ακουστώ. Όταν ήμουν παιδί, διάβαζα το βιογραφικό των ανθρώπων που θαύμαζα για να συγκρίνω τι είχαν κάνει εκείνοι στη δική μου ηλικία, για να καταλάβω πόσο μακριά βρίσκομαι από τους ανθρώπους αυτούς. Πολύ παιδικό πράγμα, το οποίο δεν με άφησε ποτέ και είχα πάντα την αίσθηση ότι παίζω σ’ ένα γήπεδο, στο οποίο έχουν διαπρέψει γίγαντες πριν από μένα, κι εγώ βρίσκομαι κάτω από τη σκιά τους. Προτιμούσα πάντα να έχω αυτό το βλέμμα, να κοιτάζω δηλαδή ποιοι με σκιάζουν από το να κοιτάω ποιους σκιάζω, για να υπενθυμίζω στον εαυτό μου ότι στο τερέν στο οποίο παίζω, όση κι αν φαίνεται η επιτυχία μου, διεξάγεται ένας αθλητισμός του πνεύματος, ο οποίος έχει χαρίσει ήδη στην ιστορία της ανθρωπότητας μερικά ρεκόρ ανυπέρβλητα. Τώρα που είμαι πενήντα οκτώ χρονών, μόλις πάω να σκεφτώ αν βρίσκομαι σε ένα είδος σκυταλοδρομίας και ποια είναι η θέση μου μέσα σ’ αυτή, διαλύω αυτήν τη σκέψη, γιατί δεν μου είναι χρήσιμη πια. Αλλά εξακολουθεί να είναι η μεγαλύτερη κινητήρια δύναμη, όταν σε ένα μουσείο ή σε ένα θέατρο ή σε μια συναυλία ζηλεύω. Είδα πρόσφατα το ρεσιτάλ του Φιλίπ Ζαρούσκι, του Γάλλου κόντρα τενόρου, και του Τιμπό Γκαρσία, του κλασικού κιθαρίστα, στο Μεξικό. Ήταν φορές που οι νότες που έβγαιναν από το στόμα του Ζαρούσκι αποκτούσαν ύλη αιωρούμενες μέσα στον χώρο, όπως η σκόνη στο φως. Και άκουγες την πιο ελαφριά, pianissimo νότα δίπλα σου και ήταν μαγεία. Άνοιγε το σώμα του με έναν τέτοιο τρόπο, ώστε η νότα υλοποιούνταν κι ερχόταν στο αυτί σου αβίαστα και πεντακάθαρα. Ζήλεψα πραγματικά τη δυνατότητα να δημιουργείς αυτό το φαινόμενο, αλλά είναι η υγιής ζήλια για την τέχνη του άλλου, που σου υπενθυμίζει ποιο είναι το πεδίο, τι είναι το άθλημα, τι μπορούμε να κάνουμε. Η τέχνη είναι ένας από τους τομείς που σου δείχνουν αυτό το πράγμα.
— Η τέχνη είναι αναγκαιότητα ή πολυτέλεια; Υπάρχει συχνά αυτή η δεύτερη εντύπωση σε χαλεπούς καιρούς.
Είναι η γιορτή του άχρηστου που είναι το χρησιμότερο από όλα. Τι χρησιμότητα έχει αυτή η νότα να κυκλοφορεί δίπλα μου, όταν θέλω να φάω ή να μην κρυώνω; Κι όμως, πόσο ανάγκη την έχει η ψυχή μου! Που σημαίνει ότι αυτό το ζώο που είναι ο άνθρωπος έχει την ανάγκη της πνευματικοποίησης. Κι ότι αυτό μπορεί να είναι και το προνόμιο της ανθρώπινης φύσης στη διαδικασία της επιβίωσης και της μάχης μας πάνω στη γη. Ίσως. Ελπίζουμε...
— Μπορεί η τέχνη να σώσει τον άνθρωπο; Μπορεί να αλλάξει κάτι;
Εννοείται. Η τέχνη είναι αυτή που γιατρεύει τη μέσα μας ζωή. Παράλληλα, νοηματοδοτεί τον κόσμο και φωταγωγεί την καθημερινότητά μας. Οι καλλιτέχνες συνδιαμορφώνουν τον κόσμο μαζί με τους επιστήμονες, τους φιλοσόφους και τους πολιτικούς. Κι επίσης, κάθε τόσο χρειάζεται κάποιος είτε από τον χώρο της τέχνης, είτε της φιλοσοφίας, είτε της τεχνολογίας, που να οραματίζεται το επόμενο ανθρώπινο στάδιο. Κοίταξε, το να συζητάει ένας καλλιτέχνης για την αναγκαιότητα της τέχνης στην ανθρώπινη κοινωνία είναι και λίγο οξύμωρο. Εννοείται ότι αυτό πιστεύω και όντως η τέχνη μού έσωσε τη ζωή, αλλά, από την άλλη, στην πανδημία, όταν σταμάτησε η παραγωγή της τέχνης, αυτή η μαζική «υστερία» που επικράτησε να τα κάνουμε όλα οnline με βρήκε και αντίθετο: ωραίο είναι καμιά φορά το χωράφι να μένει ακαλλιέργητο, να φυτρώσει κανένα αγριόχορτο, μέχρι να ξαναθρέψει το χώμα για να ξανασπείρουμε. Η τέχνη είναι εκδικητική· δεν σημαίνει ότι αν σταματήσει το κράτος να τη στηρίζει θα πάψει να υπάρχει, δεν σημαίνει ότι άμα σου απαγορεύσουν να ζωγραφίζεις, θα πάψεις να ζωγραφίζεις, δεν γίνεται! Ξαναφυτρώνει! Είναι σαν την επιθυμία με έναν τρόπο. Ακόμη κι αν την απαγορεύσεις, θα αναδυθεί εκ νέου, από μόνη της. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να ζωγραφίζουν στις σπηλιές οι άνθρωποι. Αλλά χωρίς τη μαγεία, δεν υπάρχει πραγματικότητα.
— Αυτό το περίσσευμα, που τελικά δεν είναι περίσσευμα.
Ναι, είναι το πιο χρήσιμο απ’ όλα. Γιατί αποσκοπεί στην πνευματική μας τελείωση. Με μεγάλη χαρά. Σαν το παιχνίδι. Με τρομερό ενθουσιασμό για την ύπαρξη την ίδια.
ΙNK
Μια δημιουργία του Δημήτρη Παπαϊωάννου, με τους Šuka Horn και Δημήτρη Παπαϊωάννου
Ελληνική πρεμιέρα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Ημέρες παραστάσεων: 12, 13, 14, 15, 19, 20, 21, 26 & 27/1/23
Η προπώληση για όλες τις παραστάσεις αρχίζει στις 14 Νοεμβρίου.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
