Για την Patrizia Cavalli
Από τον φίλο της Ιταλίδας ποιήτριας, τον γνωστό φιλόσοφο Giorgio Agamben
Έχουν περάσει δύο μήνες από τον θάνατο της Πατρίτσια και παρόλο που έτυχε να τον ονειρευτώ, δεν μου είναι εύκολο να μιλήσω γι' αυτό. Δύο μήνες - τι είναι δύο μήνες σε σύγκριση με μισό αιώνα και βάλε αδιάλειπτης οικειότητας; Χθες το βράδυ στο όνειρό μου ήμασταν με άλλους ανθρώπους στο σπίτι της στη γωνία Biscione και Paradise - μεταξύ αμαρτίας και σωτηρίας - αυτό το σπίτι το ξέρω σαν να ήταν δικό μου - και σε κάποιο σημείο πλησίασα την Πατρίτσια ξαπλωμένη σε ένα κρεβάτι ή σε έναν καναπέ και εξέτασα το πρόσωπό της σαν να ήταν η τελευταία της αλήθεια αποτυπωμένη πάνω του. Η τελευταία αλήθεια: ένας αντιφατικός ισχυρισμός, τον οποίο η Πατρίτσια ήταν πολύ πραγματική για να δεχτεί και απέναντι στον οποίο έστησε το θέατρο, το πάντα ανοιχτό θέατρο για το οποίο έχουν ειπωθεί τόσα πολλά, υπερβολικά πολλά.
Το σπίτι της Πατρίτσια - αλλά γίνεται πραγματικά να διαχωρίσουμε την Πατρίτσια από το σπίτι της, αυτό το σπίτι που τώρα θα εξαφανιστεί για πάντα μαζί με τα χιλιάδες πράγματα που το γέμισαν, μπιχλιμπίδια ή θαυμάσια αντικείμενα που ήταν ο κόσμος της Πατρίτσια - ήταν, δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο η Πατρίτσια η ίδια, γιατί ο κόσμος, το σώμα και το μυαλό δεν μπορούν να διαχωριστούν. Και ίσως είναι καλό που αυτό το σπίτι και αυτός ο κόσμος δεν θα επιζήσουν μετά την Πατρίτσια, πέθαναν μαζί της και χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσαν πλέον να μας μιλήσουν.
Η θέση του φίλου ενός ποιητή είναι δύσκολη. Αν, από τη μια πλευρά, η οικειότητα υποδηλώνει την αξίωση για μια ασύγκριτα βαθύτερη γνώση από εκείνη ενός απλού αναγνώστη, από την άλλη, αν την αφήσουμε στον χρόνο, η αξίωση αυτή αποκαλύπτει την απόλυτη ανυπαρξία της. Αν ο ποιητής αυτός συνεχίσει να διαβάζεται δύο, τρεις αιώνες αργότερα, όσοι έρθουν αντιμέτωποι με το έργο του σίγουρα δεν θα είναι σε καμία περίπτωση κατώτεροι από τον νεκρό πλέον φίλο, κάθε άλλο. Γι' αυτό και η σπουδή των κριτικών να επιδεικνύουν την οικειότητά τους με τον συγγραφέα είναι τουλάχιστον ύποπτη. Με άλλα λόγια, μπορεί κανείς να πει για τον φίλο του ποιητή -στην προκειμένη περίπτωση για μένα σε σχέση με την Πατρίτσια- ό,τι είπα μόλις για το σπίτι του: καλό είναι να εξαφανιστεί μαζί του, η μαρτυρία του κινδυνεύει να είναι παραπλανητική σε σχέση με το μόνο πράγμα που θα μετρήσει τελικά: το γραπτό έργο.
Ωστόσο, ωστόσο... Ίσως αυτή η μαρτυρία που έμελλε να σβήσει να μην ήταν ασήμαντη, όπως και το σπίτι και τα αντικείμενα με τα οποία ο ποιητής ήθελε να περιβάλλεται δεν ήταν quantité négligeable [αμελητέα ποσότητα - σσ.]. Ήταν ίσως τόσο σημαντικά, στην πραγματικότητα, που πρέπει να τα αφήσουμε στην άκρη. Όπως το πρόσωπο και ο χαρακτήρας του ποιητή, ο τρόπος που περπατούσε και στεκόταν, η φωνή του, οι αδιάψευστες, απαράμιλλες χειρονομίες του. Τόσο σημαντικά, ώστε στην άθλια επιλογή που κάθε παράδοση είναι αναγκασμένη να κάνει αν θέλει να είναι αποτελεσματική, δεν μπορούν να ληφθούν υπόψη. Στα εγχειρίδια της ιστορίας της λογοτεχνίας, δεν υπάρχει θέση για τη φωνή, για τη χειρονομία της Πατρίτσια, για τα χίλια πολύτιμα μικροπράγματα που γέμισαν το σπίτι της Biscione. Και όταν, όπως συμβαίνει, το σπίτι του ποιητή μετατρέπεται σε μουσείο, τα πράγματα γίνονται αντικείμενα που παραδίδονται για πάντα in articulo mortis στη νεκρή ταυτότητά τους. Αν δεν έχουν πλέον σημασία γι' αυτόν, πώς θα μπορούσαν να έχουν σημασία για εμάς;
Στο σπίτι της, στο φιλικό και μεμψίμοιρο παλάτι της, η αίθουσα του θρόνου ήταν σίγουρα η κουζίνα. Ο θρύλος των γευμάτων της Πατρίτσια, που τόσο συχνά αποσιωπάται, κάθε άλλο παρά ένας χρυσός μύθος είναι. Της άρεσε πραγματικά να μαγειρεύει; Της άρεσε πραγματικά να τρώει; Η απληστία, εκ πρώτης όψεως ένα από τα κυρίαρχα πάθη της, δεν αποσκοπούσε στην ευχαρίστηση, αλλά ήταν μάλλον μια οδυνηρή ανταμοιβή, ένα τίμημα που πληρώνεται για το αναπόφευκτο ανικανοποίητο κάθε επιθυμίας της. Γι' αυτό και στην κουζίνα η Πατρίτσια δεν είχε την άγρια σχολαστικότητα των μαγείρων. Βέβαια ως "ντόκτορ των ζυμαρικών", σε αυτό το sancta sanctorum, την έβλεπα πάντα να κινείται στην κουζίνα συννεφιασμένη και ανυπόμονη, μισό-ανήσυχη και μισό-αφηρημένη, σαν να της έλειπαν κάθε φορά τα σερβίτσια και οι κατσαρόλες και τα τηγάνια, σαν να έπρεπε συνεχώς να διορθώνει ένα σφάλμα ή ένα ελάττωμα. Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλούσε η εξαίρετη, προβλέψιμη καλοσύνη ενός αποτελέσματος που φαινόταν τόσο τυχαίο.
Γιατί η Πατρίτσια γνώριζε τόσο καλά την αγάπη; Γιατί η ποίησή της είναι από την αρχή μέχρι το τέλος μια θάλασσα αγάπης; Επειδή δεν αγαπούσε τον εαυτό της, επειδή ήξερε ότι εξαιτίας της ανικανότητάς μας να αγαπάμε είμαστε καταδικασμένοι να αγαπάμε. Το "εγώ", στο οποίο φαινόταν, για να μην μπερδεύεται, να αναφέρεται συνεχώς, αυτό το "εγώ", ήταν "mammerda και ήταν και cacazzo", τόσο γραμματικό όσο και σαρκικό, η Patrizia το κουβαλούσε μαζί της ως ανεπαρκή, άπληστη εξιλέωση για την αδυναμία της να αγαπήσει τον εαυτό της και να αγαπήσει. Γι' αυτό, όπως και η Έλσα [Μοράντε -σ.σ.], η Πατρίτσια σταμάτησε τελικά να προσπαθεί να εξιλεώνεται για μια αμαρτία που δεν είχε διαπράξει και, με τη συνενοχή των γιατρών, όπως και η Έλσα, επέτρεψε στον εαυτό της να γλιστρήσει στην ασθένεια και το θάνατο. Και όπως η Έλσα, που έκανε τον έρωτα ανέφικτο για τον εαυτό της, αγαπώντας μέχρι τρέλας τους άνδρες που δεν μπορούσαν να την αγαπήσουν, έτσι έκανε και η Πατρίτσια με τις μητέρες της. Ωστόσο, για όσο διάστημα το προϊστορικό της σώμα και το ανώτερο μυαλό της τη συντηρούσαν, η Πατρίτσια έγραψε το πιο φανατικό, λεπτολόγο και καυστικό ερωτικό τραγούδι του 20ού αιώνα. Και, όπως ακριβώς και στην Έλσα, η τραγωδία και η κωμωδία, που έμοιαζαν τόσο ακόρεστες, δίνουν τελικά τη θέση τους σε μια παιδική χειρονομία - και για το λόγο αυτό καθαρή, σχεδόν γαλήνια. Ένα τυρκουάζ σκουφάκι που βρέθηκε σαν ένα βασίλειο, ή μία από τις πολλές εσάρπες και foulards που η Πατρίτσια, στο εξαντλητικό δρομολόγιό της από το ένα δωμάτιο στο άλλο, έριχνε σε μια καρέκλα ή στο πάτωμα.
Quodlibet - 29 Αυγούστου 2022
Giorgio Agamben
Η Πατρίτσια Καβάλι (Τόντι, 1947 - Ρώμη 2022) πρωτοεμφανίστηκε το 1974 με τη συλλογή ποιημάτων Τα ποιήματά μου δεν θα αλλάξουν τον κόσμο, αφιερωμένη στην μέντορά της Έλσα Μοράντε. Έχει μεταφράσει Σαίξπηρ, και για πολλά χρόνια βιοποριζόταν παίζοντας πόκερ και πουλώντας κάδρα και πίνακες ζωγραφικής. Κάθε βιβλίο της πουλάει 7.000 αντίτυπα τουλάχιστον, καθιστώντας την μια από τις πιο γνωστές Ιταλίδες ποιήτριες. [Bibliothèque]
Δεν μπορώ να αγαπήσω αυτό που είσαι
Δεν μπορώ να αγαπήσω αυτό που είσαι, όχι,
αυτό που είσαι είναι αληθινά ένα λάθος.
Αλλά υπάρχει μέσα σου μια χάρη που ξεπερνά
αυτό που επιμένεις να είσαι.
Κάτι που είναι δικό σου και δεν σου ανήκει,
μέσα σου από την αρχή αλλά χωριστά από σένα,
που σε πλησιάζει προσεκτικά, φοβούμενο
τη δική του ασυγκράτητη μεγαλοσύνη.
No, io non posso amare quel che sei,
quello che sei è in verità uno sbaglio.
C’è in te però una grazia che oltrepassa
quello che tu in ostinatezza sei.
Qualche cosa che è tuo e non ti appartiene,
che è in te in origine ma da te diviso,
che a te si accosta cauto, spaventato
del suo stesso incontenibile splendore
