Η πιο ενδιαφέρουσα από κάθε άποψη παράσταση του καλοκαιριού που πέρασε, εξ όσων παρακολούθησα τουλάχιστον, ήταν η απόδοση του έργου Ο σκύλος, η νύχτα και το μαχαίρι του Μάριους φον Μάγενμπουργκ από τον Γιώργο Κουτλή.
Στον απολύτως ταιριαστό, άλλοτε βιομηχανικό Χώρο Η της Πειραιώς 260 κατάφερε να δημιουργήσει έναν κόσμο αποσπασμένο από εφιάλτη, όταν η πόλη και οι άνθρωποι έχουν επιστρέψει στην εποχή των λύκων, το ωμό και άγριο μοιάζει να έχει κυριαρχήσει και η ηθική της ζούγκλας, του πιο δυνατού που επιβιώνει, διεκδικεί πλέον όχι τη μεταφορική αλλά την κυριολεκτική παντοδυναμία της.
Δεν είχα δει τους Παίχτες του Νικολάι Γκόγκολ, δεύτερη παράσταση του Γ. Κουτλή στην Αθήνα, με την οποία έγινε αμέσως γνωστός. Γι’ αυτό και ήταν εξαιρετικά ευχάριστο να διαπιστώνω ότι πρόκειται για κάποιον που ξέρει τι κάνει εξαρχής (και δεν ανακαλύπτει εμπειρικά, στην πορεία, την τέχνη της σκηνοθεσίας, όπως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις των νέων σκηνοθετών), κάτι που αυξάνει καθέτως και επί της ουσίας τη δημιουργικότητα όλων όσοι συμμετέχουν κατά τον χρόνο προετοιμασίας.
Με τη συμβολή της Εύας Γουλάκου στη σκηνογραφία (μ’ αυτή την τεράστια σκοτεινή χοάνη-τούνελ να κυριαρχεί, έναν χώρο μετάβασης, αλλά άγνωστο από πού και προς πού, πάντως στο τέλος του πολιτισμού ως σύλληψη προόδου της ανθρωπότητας), με εξαιρετική μουσική και sound design του Τζεφ Βάνγκερ και φωτιστικό σχεδιασμό του Τάσου Παλαιορούτα, το σκηνικό αποτέλεσμα ήταν αυτό που περιμένει κανείς από μια φεστιβαλική παραγωγή ισάξια με τις πολύ καλές παραστάσεις που έρχονται στο Φεστιβάλ Αθηνών από την Ευρώπη.
Και βέβαια με εκπληκτικές ερμηνείες από τον Βασίλη Μαγουλιώτη, τον Θάνο Λέκκα και τη Δήμητρα Βλαγκοπούλου, ένα δεμένο σύνολο ηθοποιών που με το σώμα και την κίνησή τους έδωσαν τη μέγιστη δυναμική και στην ερμηνεία του λόγου.
Σε μια εποχή σαν τη δική μας, που πλέον οι σκηνοθέτες δεν δεσμεύονται από τις συγγραφικές οδηγίες, οι επιλογές τους μπορούν να μειώσουν ή να απογειώσουν το πρωτότυπο έργο.
Ήταν φυσικό, λοιπόν, στο άνοιγμα της σεζόν να σπεύσω να δω τους Παίχτες που επέστρεψαν στο θέατρο Κιβωτός και τον Άνθρωπο απ’ το Παντόλσκ, την καινούργια παράστασή του στο Εθνικό Θέατρο. Και οι δύο επιβεβαίωσαν την προσδοκία για τις επόμενες παραστάσεις του που (μου) προκάλεσε ο τρόπος που απέδωσε το δύσκολο έργο του Φον Μάγερμπουργκ. Χωρίς να λείπουν, όμως, στοιχεία που επωάζουν κρίσιμες αστοχίες.
Το έχει παραδεχθεί και ο ίδιος, η ορμή των πρώτων παραστάσεων, που συμπιέστηκε λόγω καραντίνας, είναι ανυπέρβλητη. Το ίδιο και η επιθυμία του νέου δημιουργού να κατοχυρώσει τη θέση και το όνομά του στον ρευστό χώρο της θεατρικής αγοράς ‒ δύο ακόμη παραστάσεις μέσα στο 2022 έφεραν την υπογραφή του: το Τalk Show, έργο του Β. Μαγουλιώτη, και το Όνειρο ενός γελοίου του Φ. Ντοστογιέφσκι, με τον Νίκο Χανακούλα, που έκανε πρεμιέρα στο ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης και αυτές τις μέρες φιλοξενείται στο θέατρο Πορεία.
Αλλά τόσο πυκνός χρόνος προετοιμασίας παραστάσεων δεν επιτρέπει συχνά την αναγκαία απόσταση ως χρόνο σπουδής και εμβάθυνσης στο επόμενο έργο, εν προκειμένω τον «Άνθρωπο απ’ το Παντόλσκ» (2016).
Έργο βραβευμένο με τη Χρυσή Μάσκα το 2018, το πιο σημαντικό θεατρικό βραβείο στη Ρωσία, ο Άνθρωπος του Παντόλσκ του Ντμίτρι Ντανίλοφ αμέσως ανέβηκε σε διάφορα θέατρα και εκτός ρωσικής επικράτειας (π.χ. το ανέβασε ο Οσκάρας Κορσουνόβας τον Μάιο του 2019 στο Βίλνιους) και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο (το 2020 από τον Σεμιόν Σερζίν).
Ένας άνδρας συλλαμβάνεται και οδηγείται στο αστυνομικό τμήμα χωρίς να έχει πράξει κάτι παράνομο. Η αναφορά του Ντανίλοφ στη Δίκη (1914, εκδόθηκε το 1925) του Κάφκα είναι άμεση. Σε αντίθεση με το μυθιστόρημα, ωστόσο, στο θεατρικό, κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, μαθαίνουμε ποιο είναι το αδίκημα του συλληφθέντος: ο Νικολάι Φρολόφ είναι τριάντα ενός ετών, γεννήθηκε και ζει σε μια πόλη που δεν του αρέσει (στο Παντόλσκ, βιομηχανική πόλη στα νότια στης Μόσχας), σπούδασε Ιστορία, που δεν τον ενδιέφερε, δουλεύει ως δημοσιογράφος σ’ ένα έντυπο που κανείς δεν διαβάζει, παίζει ηλεκτρονική μουσική για την οποία κανείς δεν ενδιαφέρεται, δεν αγαπάει τη γυναίκα με την οποία έχει σχέση.
«Η ζωή περνάει από δίπλα σου. Στην ουσία ζεις σα ζώο. Καταλαβαίνεις; Είσαι ζώο. Τα ζώα επίσης ζουν στον αυτόματο. Το πιο αστείο όμως είναι ότι είσαι ζώο που συνθέτει ηλεκτρονική μουσική. Καλύτερα να είσαι απλά ζώο απ’ το να είσαι ζώο που παίζει noise και industrial μουσική στο συγκρότημα “Υγρή Μητέρα”», του λέει ο ένας από τους τρεις αστυνομικούς που ανέλαβαν την «αναμόρφωσή» του.
Την αναμόρφωσή του; Μα ναι, οι πολίτες οφείλουν να είναι ευχαριστημένοι από τη ζωή τους, ακόμη και αν δεν υπάρχει λόγος γι’ αυτό. Δεν μπορεί να λέει ο συλληφθείς ότι του αρέσει το Άμστερνταμ και όχι το Παντόλσκ. «Το Παντόλσκ δεν είναι λιγότερο όμορφο από το Άμστερνταμ», του λένε, «είναι απλώς διαφορετικό».
Είναι σαφές ότι η δεύτερη βασική αναφορά του έργου είναι ο Θαυμαστός καινούργιος κόσμος (1932) του Άλντους Χάξλεϊ. Εκεί, στο Παγκόσμιο Κράτος, εν έτει 632 μετά Φορντ, παρέχεται στους πολίτες το soma, μια ουσία χάρη στην οποία παραμένουν ευτυχείς και ήρεμοι, άρα σε διαρκή κατάσταση υπακοής. Επιπλέον, απαγορεύεται η ανάγνωση βιβλίων που μπορούν να διεγείρουν τα διανοητικά και συναισθηματικά αντανακλαστικά τους, τα έργα του Σαίξπηρ φέρ’ ειπείν.
Στον Άνθρωπο του Παντόλσκ, βέβαια, η συνθήκη δεν αφορά έναν μελλοντικό δυστοπικό κόσμο αλλά δικές μας, οικείες μορφές κατ(ψυχ-)αναγκασμών. Η ευτυχία είναι υποχρέωση και στην κατεύθυνση αυτή κυκλοφορούν ένα πλήθος βιβλίων αυτοβελτίωσης και new age «μεθόδων» που βοηθούν, υποτίθεται, τους ανθρώπους να νιώσουν καλά με τον εαυτό τους και τη ζωή τους, ακόμα και ελλείψει των ικανών και αναγκαίων προϋποθέσεων.
Κι έπειτα υπάρχει όλη αυτή η «ιδεολογία» της πολιτικής ορθότητας που καναλιζάρει την κριτική σκέψη σε ελεγχόμενους δρόμους, αμβλύνοντας τη σημασιοδότηση των λέξεων μέσω της σχετικοποίησης των προσδιορισμών και «απαγορεύοντας» τη διάκριση: ο υπέρβαρος, λ.χ., δεν χρειάζεται να νιώθει άσχημα βλέποντας τον εαυτό του στον καθρέφτη, δεν είναι πιο όμορφος ο αδύνατος, είναι απλώς διαφορετικός. Ναι, εντάξει, είναι όμορφο το Άμστερνταμ, αλλά σημασία έχει να μπορείς να δεις την ομορφιά του Παντόλσκ – ακόμα και αν δεν υπάρχει.
Τα καίρια ζητήματα που θίγει το έργο του Ντανίλοφ δεν αναδείχθηκαν στην παράσταση του Γιώργου Κουτλή. Η οδηγία του συγγραφέα («Η δράση εκτυλίσσεται σ’ ένα συνηθισμένο μοσχοβίτικο αστυνομικό τμήμα») που ακολούθησε ο σκηνοθέτης με ρεαλιστική αληθοφάνεια δρα σαφώς περιοριστικά – οι αστυνομικοί και η ανάκριση παρέπεμπαν στα γνωστά, τη βία του κράτους και των μηχανισμών του που επιδιώκουν τον έλεγχο της συνείδησης και των αντανακλαστικών των πολιτών ‒ κοινότοπο.
Επιπλέον ο Κουτλής επέλεξε να εντείνει την εγγενή κωμικότητα προσώπων και καταστάσεων. Παρότι όλοι οι ηθοποιοί (Δημήτρης Ήμελλος, Ελένη Κουτσιούμπα, Παναγιώτης Μανουηλίδης, Άρης Μπαλής, Αλέξανδρος Σιάτρας, Γιλμάζ Χουσμέν) ερμηνεύουν άψογα τους ρόλους τους, ο Μπαλής παίζει το ίδιο πρόσωπο που υποδύθηκε στο Τalk Show και ο Ήμελλος θυμίζει κάπως τον Μεγάλο Δικτάτορα.
Όσο για τον «αναμορφωμένο» Άνθρωπο από το Μίτις του Γιλμάζ Χουσμέν, μοιάζει σαν να υπάρχει μόνο και μόνο για να προκαλέσει το γέλιο του κοινού. Από την ελληνική Ιστορία γνωρίζουμε καλά, ωστόσο, ότι, εκτός από το δράμα όσων «δεν συνεμορφώθησαν προς τας υποδείξεις», υπάρχει και το δράμα όσων υπέγραψαν «δηλώσεις μετανοίας», αυτών που περιφρονητικά αποκαλούνταν «δηλωσίες».
Σε μια εποχή σαν τη δική μας, που πλέον οι σκηνοθέτες δεν δεσμεύονται από τις συγγραφικές οδηγίες, οι επιλογές τους μπορούν να μειώσουν ή να απογειώσουν το πρωτότυπο έργο. Οι Παίχτες του Γκόγκολ στη σκηνοθεσία του Κουτλή και το Ο σκύλος, η νύχτα και το μαχαίρι επιβεβαιώνουν το δεύτερο. Αντιθέτως, στην περίπτωση του Ανθρώπου απ’ το Παντόλσκ η εντελώς συμβατική σκηνική ανάγνωση δεν δικαίωσε την επιλογή του έργου.
Αν φανταστεί κανείς τη δράση τοποθετημένη σ’ έναν σκηνικό χώρο χωρίς ρεαλιστικά στοιχεία και τους αστυνομικούς σαν τους κακούς στο Μatrix, αντιλαμβάνεται, νομίζω, πόσο διαφορετική θα ήταν η πρόσληψη του έργου – μπορεί λιγότερο κωμική, αλλά πολύ πιο συμβατή προς τα κρίσιμα ζητήματα που θίγει. Χωρίς να αποκλείει το ένα το άλλο, το παράλογο και το double think είναι περισσότερο τρομακτικό απ’ ό,τι κωμικό.
Δείτε εδώ ώρες και μέρες παραστάσεων για την παράσταση «Οι Παίχτες».
Δείτε εδώ ώρες και μέρες παραστάσεων για την παράσταση «Ο άνθρωπος απ΄ το Παντόλσκ».
Δείτε εδώ ώρες και μέρες παραστάσεων για την παράσταση «Το όνειρο ενός γελοίου».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
