Ο τυφλός Μινώταυρος και οι γυναίκες στην παραλία, ο μικρός καλλιτέχνης και ένα δέντρο στη θύελλα, φιγούρες και κεφάλια γυναικών, μια θρεμμένη όρνιθα, ταύροι, βατράχια και νεκρές φύσεις με ζωηρά χρώματα, ένα λιτό γεύμα, οι αριστουργηματικές απεικονίσεις στις εκτυπώσεις των έργων του Πικάσο δημιουργούν, σε παράλληλη πορεία με το ζωγραφικό του έργο, τη δική τους ακολουθία μέσα στον κόσμο και την προσωπική ζωή ενός από τους πιο ανήσυχους, εφευρετικούς και επιδραστικούς καλλιτέχνες του 20ού αιώνα.
«Πικάσο, ο χαράκτης» («Picasso printmaker») είναι ο τίτλος της έκθεσης του Βρετανικού Μουσείου στην οποία από τις 7 Νοεμβρίου έως τις 30 Μαρτίου 2025 θα παρουσιαστεί η δουλειά του μεγάλου ζωγράφου στη χαρακτική. Οι εκτυπώσεις των έργων του ακόμα και σήμερα βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του box office του κόσμου της τέχνης.
Ο Πικάσο υπήρξε ένας από τους καλλιτέχνες που εξερεύνησαν με πρωτοφανή ευφυΐα αυτό το μέσο και δεν είναι τυχαίο ότι στη διάρκεια της μακράς καριέρας του η χαρακτική τον απασχολούσε πάντα και τον έκανε να αναζητά συνεχώς νέους τρόπους έκφρασης και να κάνει ατέλειωτες δοκιμές με τα υλικά και τις τεχνικές. Παρήγαγε πάνω από 2.400 εκτυπώσεις, από τα πρώτα του χρόνια στο Παρίσι μέχρι τα βαθιά του γεράματα στη Νότια Γαλλία.
Η έκθεση προσφέρει πληροφορίες για τη ζωή του Πικάσο μέσω της τέχνης του, συμπεριλαμβανομένων των πολύπλοκων σχέσεών του με τις γυναίκες και των συνεργασιών του με τυπογράφους, εκδότες και άλλους καλλιτέχνες.
Η χαρακτική προσέφερε στον Πικάσο την ευκαιρία να αναπτύξει ιδέες, να αφηγηθεί ιστορίες και να ξεκινήσει νέες δημιουργικές περιπέτειες. Το Βρετανικό Μουσείο διαθέτει τη μεγαλύτερη και πιο αντιπροσωπευτική συλλογή εκτυπώσεων του Πικάσο στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η έκθεση παρουσιάζει εκτυπώσεις που έγιναν στις αρχές του 1900, πριν και μετά τον πρωτοποριακό πίνακα του Πικάσο «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν» (1907), που απεικονίζει πέντε γυμνές γυναίκες σε ένα πορνείο στην οδό ντ' Αβινιόν, στη Βαρκελώνη, ένα έργο που άνοιξε τον δρόμο για τον κυβισμό.
Περιλαμβάνει επίσης μια ομάδα εκτυπώσεων από τη Suite Vollard, μια σειρά από 100 χαρακτικά που έγιναν τη δεκαετία του 1930, η οποία δείχνει την επιρροή της κλασικής τέχνης στο έργο του Πικάσο και αντικατοπτρίζει την πολυτάραχη προσωπική του ζωή.
Η έκθεση προσφέρει πληροφορίες για τη ζωή του Πικάσο μέσω της τέχνης του, συμπεριλαμβανομένων των πολύπλοκων σχέσεών του με τις γυναίκες και των συνεργασιών του με τυπογράφους, εκδότες και άλλους καλλιτέχνες.
Διερευνάται η εστίασή του στη λιθογραφία και στη συνέχεια στη λινοτυπία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως και η μετακίνησή του στη Νότια Γαλλία, η οποία σήμανε μια αλλαγή του τρόπου ζωής που είναι εμφανής στο έργο του. Τα θεματικά νήματα περιλαμβάνουν το τσίρκο, την ταυρομαχία, τον έρωτα και το σεξ, και τις αλληλεπιδράσεις του στο χαρτί με καλλιτέχνες από το παρελθόν.
Η έκθεση τελειώνει με μια επιλογή από τη Suite 347, που πήρε το όνομά της από τον αριθμό των εκτυπώσεων της σειράς, την οποία ο Πικάσο ολοκλήρωσε σε ηλικία 86 ετών το 1968, σε μια αξιοσημείωτη έκρηξη όψιμης δημιουργικότητας. Ο Πικάσο δημιούργησε αυτή τη σειρά σε λιγότερο από επτά μήνες, ενώ συλλογιζόταν τη ζωή, τα επιτεύγματα και την κληρονομιά του, αποτυπώνοντας τις σκέψεις και τις ανησυχίες του στα έργα του, που λειτουργούν ως οπτικό ημερολόγιο της εποχής.
Η αυτοβιογραφική φύση του έργου του Πικάσο σημαίνει ότι τα έργα του προσφέρουν μοναδικές γνώσεις για τη ζωή και τις σχέσεις του, καθώς και για τη δημιουργικότητά του και το εξαιρετικό καλλιτεχνικό του όραμα. Η έκθεση αποτυπώνει τη μακροχρόνια, αν και κατά καιρούς επεισοδιακή, ενασχόληση του καλλιτέχνη με τη χαρακτική, από τη ζωή του στο Παρίσι στις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι τα τελευταία του χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Εξερευνά επίσης τις σχέσεις του Πικάσο με τις συζύγους και τις ερωμένες του και τις άλλοτε τρυφερές και άλλοτε ανησυχητικές απεικονίσεις του σεξ.
Χωρίς να έχει επίσημη εκπαίδευση στη χαρακτική, ο Πικάσο έκανε την πρώτη του εκτύπωση το 1899 σε ηλικία 17 ετών, ωστόσο μόλις το 1904 ασχολήθηκε πλήρως με το μέσο, δημιουργώντας την πρώτη του επαγγελματική εκτύπωση, «Το λιτό γεύμα» (1904). Η χαλκογραφία, που θεωρείται ένα από τα πιο δυνατά έργα του σε οποιοδήποτε μέσο, μέρος της επονομαζόμενης Μπλε Περιόδου του καλλιτέχνη (1901-04), ανοίγει την έκθεση.
Η Suite Vollard, αυτό το σύνολο των 100 χαρακτικών που δημιουργήθηκε μεταξύ 1930 και 1937, περιλαμβάνει την ακουατίντα «Φαύνος που ξεγυμνώνει γυναίκα που κοιμάται» (1936) και απεικονίζει την ανάπτυξη των δεξιοτήτων του Πικάσο στο μέσο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου καθώς και το ενδιαφέρον του για την ελληνική και ρωμαϊκή τέχνη και μυθολογία.
Η χαρακτική απαιτούσε από τον Πικάσο να συνεργάζεται με επαγγελματίες τυπογράφους και τεχνίτες του μέσου. Έφτιαξε βαθυτυπίες, λιθογραφίες και λινογραφίες, κατακτώντας τεχνικές και στη συνέχεια αναπτύσσοντας νέες και αντισυμβατικές μεθόδους. Τα έργα της έκθεσης θα αναδείξουν το χάρισμα του Πικάσο να απορροφά γρήγορα τις πρακτικές γνώσεις αυτών των εξαιρετικά εξειδικευμένων τεχνιτών, τους οποίους προκαλούσε διαρκώς να ξεπερνούν τα τεχνικά τους όρια ώστε να συμβαδίζουν με τον ανελέητο πειραματισμό του.
Όπως σημειώνει ο Nicholas Cullinan, διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου, «η έκθεση στοχεύει να τον τιμήσει ως μάστορα της χαρακτικής και να τονίσει πώς ο μακροχρόνιος πειραματισμός του με το μέσο ενέπνευσε τη δημιουργικότητά του», ενώ η επιμελήτρια Μοντέρνων και Σύγχρονων Εκτυπώσεων Catherine Daunt δηλώνει ότι «…ο Πικάσο απολάμβανε τη δημιουργική πρόκληση που πρόσφερε η εκμάθηση μιας νέας τεχνικής και έγινε για αυτόν η μορφή τέχνης μέσω της οποίας μπορούσε να πει ιστορίες και να ακολουθήσει μια σκέψη ή ιδέα. Λίγοι καλλιτέχνες συνέβαλαν περισσότερο στο μέσο τον 20ό αιώνα».
Ο Πικάσο και η ιστορία του μέσα από τη χαρακτική
Τον Μάρτιο του 2022, το χαρακτικό «Το λιτό γεύμα» (1904) σημείωσε παγκόσμιο ρεκόρ για τις εκτυπώσεις του Πικάσο, όταν έφτασε τα 6.014.500 στερλίνες στο Λονδίνο, σε μια δημοπρασία στον οίκο Christie's. Επρόκειτο για την πιο ακριβή εκτύπωση που πουλήθηκε ποτέ σε δημοπρασία.
Η χαρακτική, σε αντίθεση με τη ζωγραφική, είναι μια συλλογική διαδικασία. Ο Πικάσο συνεργάστηκε και πήρε οδηγίες από τους δασκάλους μιας σειράς διαφορετικών τυπογραφικών εργαστηρίων. Ανάμεσά τους ο λιθογράφος Φερνάντ Μουρλό, ο οποίος μίλησε για την ανήσυχη περιέργεια του καλλιτέχνη, λέγοντας: «Μάθαινε, αλλά έκανε και το αντίθετο από αυτό που είχε μάθει και με μαγικό τρόπο αυτό λειτουργούσε!».
Αν κρίνουμε από τον χρόνο και την ενέργεια που ξόδεψε ο Πικάσο για τις εκτυπώσεις, ήταν εξίσου σημαντική δημιουργική διαδικασία για εκείνον με τη ζωγραφική. Συχνά επεξεργαζόταν ιδέες ταυτόχρονα σε ζωγραφική και εκτύπωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το «Η γυναίκα που κλαίει Ι», όπου η χαλκογραφία προηγείται του διάσημου πίνακα με το ίδιο θέμα του 1937. Οι 15 χαλκογραφίες και οι ελαιογραφίες με το ίδιο θέμα που δημιούργησε απεικονίζουν την ερωμένη και μούσα του Ντόρα Μάαρ.
Από τα πρώιμα πειράματα στα εμβληματικά έργα
Ο Πικάσο άρχισε το 1904-5 να ασχολείται σοβαρά με τις εκτυπώσεις, φτιάχνοντας ένα σύνολο 14 χαρακτικών με θέμα τις φιγούρες του τσίρκου. Γνωστή ως «Saltimbanque Suite», η σειρά φτιάχτηκε για να κερδίσει ο φτωχός τότε Πικάσο κάποια παραπάνω χρήματα. Έξι χρόνια αργότερα ο έμπορος έργων τέχνης Αμπρουάζ Βολάρ αγόρασε τις πλάκες και τα δημοσίευσε σε εκδόσεις των 250 αντιτύπων το καθένα.
Επρόκειτο για έναν ασυνήθιστα μεγάλο αριθμό εκτυπώσεων και δείχνει την πίστη που είχε ο Βολάρ στον προστατευόμενό του. Σε αυτή την ακολουθία έργων ανήκει και το «Λιτό γεύμα», που απεικονίζει ένα αποστεωμένο ζευγάρι σε ένα σχεδόν άδειο τραπέζι. Ο άντρας έχει περάσει το χέρι του γύρω από τους ώμους της γυναίκας, αλλά κοιτάζουν προς αντίθετες κατευθύνσεις. Οι αρχικές εκτυπώσεις είναι από τις πιο περιζήτητες εκτυπώσεις του Πικάσο και έχουν σημαντικά υψηλότερες τιμές από την τυπική έκδοση.
Ο Πικάσο εργαζόταν σε μια δεδομένη τεχνική για μια περίοδο, και ανάμεσα στα πρώιμα πειράματά του ήταν η χρήση ασυνήθιστα μεγάλων βελόνων χάραξης, καθώς και η χρήση βερνικιού και βερνικιού νυχιών για την επίτευξη νέων αποτελεσμάτων.
Αργότερα, όταν άρχισε να εργάζεται με τον Ροζέ Λακουριέρ, το 1934, υιοθέτησε μια διαδικασία γνωστή ως «sugar-lift aquatint», η οποία περιλάμβανε τη χρήση ενός ζαχαρούχου διαλύματος που δημιουργούσε τονικά, ζωγραφικά εφέ – ορατά στον «Φαύνο που ξεγυμνώνει γυναίκα που κοιμάται». Αυτό το χαρακτικό ανήκει στην σειρά των έργων του Βολάρ και ο Πικάσο έκανε την παραγωγή του σε αντάλλαγμα για δύο πίνακες του Ρενουάρ και του Σεζάν που ήθελε να αποκτήσει από τον έμπορο τέχνης.
Σε αυτήν τη σειρά έργων ο Πικάσο δημιουργεί τα alter ego του ως γενειοφόρος γλύπτης, κερασφόρος σάτυρος, κτηνώδης μινώταυρος – σε μια ποικιλία αλληλεπιδράσεων με ένα ηδονικό κορίτσι. Η έμπνευση προήλθε από τη νέα τότε σχέση του καλλιτέχνη με τη νεαρή ερωμένη του, Μαρί-Τερέζ Βαλτέρ. Τα χαρακτικά αυτά συμπληρώνουν τους πίνακες του Πικάσο από την εποχή εκείνη – τη λεγόμενη νεοκλασική του περίοδο. Σήμερα κάποιες από αυτές τις εικόνες είναι ιδιαίτερα αναγνωρίσιμες, όπως το «Ο τυφλός Μινώταυρος οδηγείται από ένα κορίτσι μέσα στη νύχτα» (1934).
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με το Παρίσι να έχει πρόσφατα απελευθερωθεί, ο Πικάσο αναζήτησε καταφύγιο στο στούντιο του λιθογράφου Φερνάντ Μουρλό, σε ένα άγνωστο μέρος της πόλης κοντά στο Gare de l’Est. Εκεί ξεκίνησε μια άλλη καταπληκτική συνεργασία καλλιτέχνη και λιθογράφου. Το αποτέλεσμα ήταν περίπου 400 λιθογραφίες, όπως πορτρέτα της τελευταίας ερωμένης του Φρανσουάζ Ζιλό.
Μεταξύ των καινοτομιών του ήταν να χρησιμοποιεί τα δάχτυλά του για να κάνει σημάδια, αντί για πινέλο ή λιθογραφικό κραγιόνι. Στον Πικάσο άρεσε επίσης ο τρόπος με τον οποίο η λιθογραφία –περισσότερο από άλλες διαδικασίες χαρακτικής, και σίγουρα περισσότερο από τη ζωγραφική– του επέτρεπε να διαγράφει, να ξαναδουλεύει και να τροποποιεί εύκολα μια εικόνα καθώς προχωρούσε. «Η κίνηση της σκέψης μου με ενδιαφέρει περισσότερο από την ίδια τη σκέψη», είχε πει.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι «Ο ταύρος», μια σειρά 11 λιθογραφιών που δημιουργήθηκε μεταξύ Δεκεμβρίου 1945 και Ιανουαρίου 1946. Ο Πικάσο έφτιαξε διαδοχικές εικόνες ενός ταύρου που εξελίσσεται πρώτα σε ένα τεράστιο θηρίο και μετά καταλήγει σε μερικές σχηματικές γραμμές. Η εξέλιξη του ταύρου στις 11 εκτυπώσεις μάς δίνει το σπάνιο προνόμιο να παρακολουθούμε τη δημιουργική διαδικασία του Πικάσο.
Στη δεκαετία του 1950, ο Πικάσο μετακόμισε στην Κυανή Ακτή. Η χαλκογραφία και η λιθογραφία ήταν πιο δύσκολο να ασκηθούν εκεί, καθώς και οι δύο περιλάμβαναν εξειδικευμένο εξοπλισμό που δεν ήταν άμεσα διαθέσιμος. Γνώρισε όμως έναν ντόπιο τυπογράφο, τον Ινταλγκό Αρνερά, ο οποίος ειδικευόταν στις αφίσες και τον μύησε στη διαδικασία λινοκοπής. Είχαν την ίδια ρουτίνα για μια δεκαετία: ο Πικάσο δημιουργούσε αργά το βράδυ. Το πρωί έστελνε με τον σοφέρ τη δουλειά του στο εργαστήριο του Αρνερά, που τύπωνε τη λινογραφία, το χαρακτικό αντίτυπο από φύλλο λινόλεουμ στο οποίο κόβεται το σχέδιο σε ανάγλυφο, και στη συνέχεια το επέστρεφε στον Πικάσο στη 1:30 μ.μ. για αξιολόγηση. Οι λινογραφίες που προέκυψαν χαρακτηρίζονται από υπέροχα πλούσια χρώματα και έντονα μοτίβα.
Το 1963 οι χαράκτες Άλντο και Πιέρο Κρόμελινκ ήθελαν να δουλέψουν με τον Πικάσο. Έφυγαν από το Παρίσι και ίδρυσαν ένα στούντιο χαρακτικής στο χωριό Mougins, όπου ζούσε εκείνη την εποχή ο ζωγράφος. Από τη συνεργασία τους προέκυψαν εκατοντάδες χαρακτικά που κατατάσσονται μεταξύ των καλύτερων της καριέρας του. Περιλαμβάνουν τη σειρά του 1968 που είναι γνωστή ως «Suite 347». Πήρε το όνομά της από τον αριθμό των χαρακτικών που παρήχθησαν από τον Πικάσο, σε μια αξιοσημείωτη έκρηξη έντονης προσπάθειας. «Έχω όλο και λιγότερο χρόνο», είχε πει στη Φρανσουάζ Ζιλό, «και όμως έχω όλο και περισσότερα να πω».
Οι εικόνες αποκαλύπτουν, με κάποια ειλικρίνεια, τις ερωτικές φαντασιώσεις ενός ηλικιωμένου άνδρα που δεν είχε το σθένος των περασμένων ετών. Η «Suite 347» προκάλεσε σκάνδαλο όταν εκτέθηκε στο Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγο: θεωρήθηκε πορνογραφική και η έκθεση έκλεισε. Η τελευταία σειρά εκτυπώσεων του Πικάσο ολοκληρώθηκε το 1972, λιγότερο από έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του, σφραγίζοντας μια καριέρα στη χαρακτική που διήρκεσε πάνω από επτά δεκαετίες.
Η έκθεση «Picasso printmaker» θα πραγματοποιηθεί από τις 7 Νοεμβρίου 2024 έως τις 30 Μαρτίου 2025 στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου.
Με στοιχεία από Musée Picasso, British Museum, Christies, Picasso and Printmaking - Stephen Coppel, The History of Prints and Printmaking from Durer to Picasso.
