Leyla Dakhli
"Στη Συρία, σήμερα, συνεχίζεται η επανάσταση του 2011"
Η Leyla Dakhli, ιστορικός που ειδικεύεται στη Συρία και στις αραβικές επαναστάσεις, ανατρέχει στις συνθήκες και τη σημασία της πτώσης του Μπασάρ αλ Άσαντ. Αναφέρεται στο θέμα της επιστροφής των προσφύγων και τονίζει τις διαφορές με τις καταστάσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη στη Λιβύη και την Τυνησία.
Μπορεί ο τρόπος με τον οποίο έριξαν το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ οι αντάρτες υπό την ηγεσία της ομάδας Hayat Tahrir al-Sham να θεωρηθεί ως προέκταση της εξέγερσης που ξεκίνησε το 2011; Τι θα συμβεί με τις πολιτικές και θεσμικές διαδικασίες μετά τη φυγή του τυράννου; Πώς λειτουργούν και επιστρατεύονται σήμερα στη Συρία τα παραδείγματα και τα αντιπαραδείγματα από το Ιράκ, την Αίγυπτο και την Τυνησία;
Ζητήσαμε από τη Leyla Dakhli να μας δώσει μερικές απαντήσεις. 'Εχει συντονίσει το συλλογικό έργο L'Esprit de la révolte. Archives et actualité des révolutions arabes (Το πνεύμα της εξέγερσης. Αρχεία και επικαιρότητα των αραβικών επαναστάσεων, Le Seuil, 2020) και είναι σήμερα ερευνήτρια στο CNRS, με απόσπαση στο Κέντρο Marc-Bloch στο Βερολίνο (Γερμανία).
Joseph Confavreux
Mediapart - 9 Δεκεμβρίου 2024
Πώς έγινε δεκτή η είδηση της πτώσης του Μπασάρ αλ Άσαντ στο Βερολίνο, όπου έχουν εγκατασταθεί εκατοντάδες χιλιάδες Σύροι;
Όλη η πόλη πανηγύρισε. Εκατοντάδες οχήματα συγκεντρώθηκαν στη συνοικία Kreuzberg και κατευθύνθηκαν προς την κεντρική συγκέντρωση στην Oranienplatz. Είναι δύσκολο να περιγράψω αυτό που είδα την Κυριακή, ήταν τόσο όμορφο και συγκινητικό. Αν όλοι αυτοί οι άνθρωποι επιστρέψουν στη χώρα τους, θα λείψουν από το Βερολίνο.
Πως διαμορφώνονται συνήθως οι επαναστατικές διαδικασίες που οδηγούν στην ανατροπή ενός δικτάτορα;
Αρχικά, τα αγάλματα πέφτουν και οι αφίσες καίγονται. Αυτό που μου κάνει εντύπωση αυτή τη στιγμή είναι ο τρόπος με τον οποίο οι αντάρτες καταλαμβάνουν διοικητικά κέντρα ή γραφεία των μυστικών υπηρεσιών για να προστατεύσουν τα αρχεία. Αυτό το κεκτημένο της επανάστασης, που ζητά να δικαστούν τα μέλη του καθεστώτος και επιμένει στην ανάγκη να αποδοθεί δικαιοσύνη, είναι πολύ έκδηλο.
Δεύτερον, υπάρχει το ζήτημα των θεσμών. Τι πρέπει να διατηρηθεί, τι να οικοδομηθεί. Προς το παρόν, φαίνεται να υπάρχουν σχετικά λίγες λεηλασίες ή πράξεις εκδίκησης.
Η Συρία ήταν πάντα ένα εξαιρετικά γραφειοκρατικό κράτος. Η δομή εξακολουθεί να υπάρχει. Δεν βρισκόμαστε σε κατάσταση παρόμοια με τη Λιβύη, για παράδειγμα, όπου όλα ήταν χαοτικά. Αυτό σημαίνει αναμφίβολα ότι δεν χρειάζεται να ξεκινήσουν όλα από το μηδέν, καθώς υπάρχει μια τοπική διοίκηση που λειτουργεί, αν και θα προκύψει το ζήτημα των ευθυνών.
Αλλά είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς από τώρα τι μπορεί να συμβεί μετά την πτώση ενός τυράννου. Το χειρότερο σενάριο είναι αυτό ενός μέλλοντος όπου κανείς δεν παραδίδει τα όπλα. Το συμμετρικό σενάριο είναι εξίσου μη ικανοποιητικό και θα συνίστατο σε μια βιαστική και σχηματική εκλογική μεταβατική διαδικασία που θα ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία.
Μεταξύ αυτών των δύο σεναρίων, μπορούμε να φανταστούμε μια πιο αργή, οριζόντια διαδικασία που θα επέτρεπε την ανάδυση μιας νέας πραγματικότητας και νέων θεσμών, με μια ταυτόχρονη διαχείρηση της καθημερινής ζωής, μέσω μικτών πολιτικών και στρατιωτικών διοικήσεων, για παράδειγμα.
Πώς γίνονται αντιληπτές σήμερα στη Συρία οι προηγούμενες περιπτώσεις του Ιράκ και της Τυνησίας;
Αυτό που μου κάνει εντύπωση σε όλα αυτά που βλέπω και ακούω αυτή τη στιγμή είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται τα θρησκευτικά ζητήματα και ο προβληματισμός σε σχέση με αυτά. Όλοι θυμούνται πώς το Ιράκ βυθίστηκε στον εμφύλιο πόλεμο μετά το τέλος του Σαντάμ Χουσεΐν.
Αλλά η διαφορά εδώ είναι ότι οι ίδιοι οι Σύριοι έβαλαν τέλος στη δικτατορία, σε αντίθεση με ό, τι έγινε στο Ιράκ. Η απόρριψη των θρησκευτικών διαιρέσεων, όπως και η επιμονή να τονιστεί ότι ο συριακός λαός είναι ενωμένος, έρχονται σε αντίθεση με τον τρόπο με τον οποίο το καθεστώς του Μπασάρ εκμεταλλεύτηκε τις διαιρέσεις αυτές προς όφελός του. Δεν πρέπει βέβαια να τα βλέπουμε όλα ρόδινα και να πιστεύουμε ότι όλοι θα συμφωνήσαν. Αλλά το επίπεδο του προβληματισμού για το ποια μπορεί και πρέπει να είναι η Συρία του αύριο είναι εντυπωσιακό.
Στην Τυνησία, η επαναστατική κατάσταση ήταν διαφορετική επειδή ο δικτάτορας έφυγε πριν η εξέγερση πάρει τα όπλα, πριν καν μπορέσει να διαμορφώσει ένα νέο πολιτικό όραμα. Αυτό που ενδεχομένως θα μπορούσε να τη θυμίζει είναι η δυσκολία δημιουργίας σταθερών θεσμών, αλλά και τα όρια αυτών των κάπως αυτόματων τρόπων σκέψης για τη "μετάβαση" στη δημοκρατία.
Στην Τυνησία εμφανίστηκαν πολλοί υποτιθέμενοι "ειδικοί", ορισμένοι από τους οποίους ήταν πολλά χρόνια εξόριστοι, που ισχυρίζονταν ότι είχαν τις καλύτερες μεθόδους για την εγκατάσταση της δημοκρατίας, παρόλο που δεν γνώριζαν πλέον τη δική τους κοινωνία. Η προσπάθεια κατανόησης των πραγμάτων και η εφευρετικότητα που πράγματι υπήρχαν, δεν μπόρεσαν να τροφοδοτήσουν τη διαδικασία "μετάβασης".
Η κατάσταση στη Συρία είναι διαφορετική. Η χώρα μπορεί να υπολογίζει σε εκατομμύρια εξόριστους ανθρώπους από το 2011, οι οποίοι έμαθαν γλώσσες, εκπαιδεύτηκαν, κέρδισαν μερικές φορές χρήματα και τώρα δηλώνουν έτοιμοι να επιστρέψουν και να βοηθήσουν στην ανοικοδόμηση της χώρας τους.
Η χώρα αποτελείται επίσης από όλους εκείνους που έχουν ζήσει σε προσφυγικούς καταυλισμούς, οι οποίοι διακινδύνευσαν τη ζωή τους για να δώσουν στα παιδιά τους ένα μέλλον. Η επιστροφή αυτών των ανθρώπων μπορεί να λειτουργήσει ως μια εξαιρετική πηγή ενέργειας για τη νέα Συρία, όπως το ακούγαμε χθες στους δρόμους του Βερολίνου, όταν φώναζε ο κόσμος "Επιστρέφουμε, επιστρέφουμε!¨
Είναι πολύ νωρίς για να πούμε τι θα επιφέρει αυτή η ιδιομορφία επειδή η επιστροφή εκατοντάδων χιλιάδων, αν όχι εκατομμυρίων, ανθρώπων δεν θα γίνει χωρίς συγκρούσεις για τη γη, τα σπίτια, τις θέσεις εργασίας κ.ο.κ.
Πώς εξηγείτε την κατάρρευση μέσα σε δέκα ημέρες του καθεστώτος Άσαντ, το οποίο διήρκεσε πενήντα τέσσερα χρόνια; Ως ιστορικός των επαναστάσεων, έχετε εκτιμήσει τι προκάλεσε τη σπίθα;
Δεν νομίζω ότι θα μπορέσουμε ποτέ να καταλάβουμε τι πυροδοτεί μια επανάσταση. Γιατί το καθεστώς κατέρρευσε αυτή τη φορά, ενώ είχε αντέξει μερικά χρόνια πριν; Μιλούσα σήμερα με έναν Σύρο φίλο μου που μου είπε: "Προλαβαίνουμε ακόμα να ευχαριστήσουμε τον Mohamed Bouazizi [του οποίου η αυτοπυρπόληση στις 17 Δεκεμβρίου 2010 πυροδότησε την επανάσταση στην Τυνησία - σ.σ.]. Είναι μια υπενθύμιση ότι υπάρχουν πράγματι εναύσματα.
Αλλά σε αυτή την περίπτωση, αυτό που συμβαίνει σήμερα στη Συρία είναι το αντίθετο μιας σπίθας, ακόμη και αν η τακτική ευφυΐα του Joulani σήμαινε ότι μπόρεσε να αδράξει την κατάλληλη στιγμή. Όλα αυτά δείχνουν ότι η επανάσταση χρειάζεται χρόνο και ότι η φλόγα της επανάστασης μπορεί να σιγοκαίει για πολύ καιρό, ακόμη και όταν φαίνεται ότι έχει σβήσει.
Όταν ξεκίνησε η συριακή επανάσταση το 2011, το καθεστώς διέθετε ακόμη μια σημαντική βάση· η ταχύτητα της κατάρρευσής του σήμερα δείχνει ότι αυτή η βάση είχε εξαφανιστεί εντελώς, χώρια το γεγονός ότι δεν πλήρωνε πλέον ούτε τον στρατό του. Η αποστέρηση, οι απώλειες, η περιφρόνηση και η βία, όλα όσα είχε υποστεί ο κόσμος είχαν τελικά κατασταλάξει μέσα του, και το καθεστώς δεν είχε πια τίποτα να προσφέρει σε κανέναν.
Αυτό εξηγεί γιατί κατέρρευσε έτσι, συν το γεγονός ότι αυτές οι δικτατορικές εξουσίες, όπως συμβαίνει και με τον Σίσι στην Αίγυπτο, είναι ανίκανες να ικανοποιήσουν τις λαϊκές προσδοκίες και γίνονται πιο σκληρές μόλις βρεθούν αντιμέτωπες με μια αμφισβήτηση, αν και θα μπορούσαμε να φανταστούμε, θεωρητικά, ότι θα ανταποκρίνονταν σε ορισμένα αιτήματα ελπίζοντας να διατηρηθούν.
Με ποιους τρόπους διατηρήθηκε ο αγώνας;
Αφενός με τρόπο πολύ συγκεκριμένο, επειδή ο αγώνας ενάντια στο καθεστώς δεν σταμάτησε ποτέ για πάνω από δέκα χρόνια, και αφετέρου επειδή μπορούμε να δούμε σε ποιο βαθμό, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ήττας, πολλά πράγματα τροφοδότησαν σκέψεις και έχουν εξεταστεί, οργανωθεί και εφαρμοστεί.
Φυσικά, ένοπλοι είναι αυτοί που τελικά έδιωξαν τον Μπασάρ και δεν πρέπει να αυταπατόμαστε. Αλλά αν περιορίσουμε αυτό που είδαμε τις τελευταίες ημέρες σε μια στρατιωτική εκστρατεία, χάνουμε όλα όσα καλλιεργήθηκαν ή εφαρμόστηκαν όλα αυτά τα χρόνια: τους αυτόνομους θεσμούς που δημιουργήθηκαν στην περιοχή της Ιντλίμπ, εννοείται, αλλά και όλη την τεκμηρίωση των εγκλημάτων του καθεστώτος και το αίτημα για δικαιοσύνη που συνεπάγεται, το οποίο βρίσκεται στο επίκεντρο της σημερινής εξέγερσης.
Χάρη σε αυτή τη δεξαμενή εμπειριών και συζητήσεων που διατηρήθηκε χωρίς θόρυβο - ιδιαίτερα μέσα στις επαναστατικές επιτροπές, οι οποίες δεν είχαν εξαφανιστεί εντελώς- το καθεστώς μπόρεσε να πέσει τόσο γρήγορα, παρόλο που πολλοί πίστευαν ότι η συριακή επανάσταση είχε θαφτεί οριστικά.
Ο τρόπος με τον οποίο ανατράπηκε ο Μπασάρ αλ Άσαντ αντανακλά αναμφίβολα μια βαθιά αλλαγή στα επαναστατικά κινήματα, τα οποία επικεντρώθηκαν εκ νέου στη Συρία, είδαν τα αδιέξοδα του τζιχαντισμού και έθεσαν τα θεμέλια για μια νέα συγκρότηση του συριακού κράτους. Κατά κάποιον τρόπο, οι επαναστάτες των αρχών της δεκαετίας του 2010 ήταν λιγότερο έτοιμοι από τους σημερινούς.
Πρέπει να ακούσουμε τι πραγματικά λέει ο Τζουλάνι προτού αρχίσουμε να τον κατηγορούμε για διγλωσσία. Αφηγείται την πορεία μιας εξέγερσης, παραδέχεται ότι έκανε λάθη, λέει ότι άλλαξε γνώμη. Φυσικά, δεν μπορούμε να πάρουμε όλα όσα λέει τοις μετρητοίς, αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι μια επαναστατική πορεία δεν είναι απαραίτητα γραμμική, ότι μπορεί να υπάρχουν ενδογενείς ή εξωγενείς διακυμάνσεις.
Από αυτή την άποψη, μου φαίνεται ότι ο σεισμός του 2023 ήταν ένα σημείο καμπής. Πολλές από αυτές τις μαχητικές ομάδες έθεσαν τότε την τεχνογνωσία και την οργανωτική τους ικανότητα στην υπηρεσία των κοινοτήτων τους, επειδή έπρεπε να παρασχεθεί επείγουσα βοήθεια σε μια εποχή που η διεθνής βοήθεια κατασχόταν από το καθεστώς. Πάρτε, για παράδειγμα, το συνεχές έργο των White Helmets καθ' όλη τη διάρκεια αυτής της μακράς δεκαετίας.
Οι ομάδες αυτές ήταν εξάλλου που κατέλαβαν τις μεγαλύτερες πόλεις της Συρίας μέσα σε λίγες ημέρες, όχι τόσο μέσα από μάχες, αλλά δίνοντας κυρίως την υπόσχεση να αποκαταστήσουν τις βασικές ανάγκες που οι Σύροι στερούνταν για χρόνια.
Βρισκόμαστε σήμερα, στη Συρία, μπροστά σε μια επανάσταση;
Μου φαίνεται ότι είναι ξεκάθαρο. Αυτό που παρακολουθούμε είναι η συνέχεια της επανάστασης που ξεκίνησε το 2011. Οι σημαίες, τα συνθήματα, οι αναφορές είναι αυτές που σφυρηλατήθηκαν πριν από δεκατρία χρόνια από τους επαναστάτες, των οποίων το κύριο αίτημα ήταν η πτώση του καθεστώτος. Είναι σαν αυτή η επανάσταση, η οποία έχει υποστεί πολλές ήττες, να ανακτούσε όλη την ενέργεια των απαρχών της.
Το καταπληκτικό είναι ότι φαινόταν να βρισκόμαστε σε μια καταθλιπτική στιγμή, γιατί πολύς κόσμος έδειχνε να τα παρατάει καθώς έβλεπε την εξομάλυνση του καθεστώτος του Μπασάρ αλ Άσαντ, που σηματοδοτήθηκε ιδίως από την επανένταξή του στον Αραβικό Σύνδεσμο το 2023.
Εδώ στο Βερολίνο, ακούγαμε συχνά Σύρους και Σύριες να λένε ότι δεν πρέπει πλέον να σκέφτονται την επιστροφή στη χώρα τους, η οποία φαινόταν να έχει εξαφανιστεί από την ατζέντα των μέσων ενημέρωσης.
Αυτό που μου κάνει εντύπωση είναι ότι ο αγώνας διατηρήθηκε, ακόμη και κατά τη διάρκεια αυτών των ετών διασποράς και ήττας, που οι προσδοκίες του συριακού λαού δεν συζητούνταν πλέον. Είτε σε προσφυγικούς καταυλισμούς, είτε στην εξορία, είτε σε περιοχές που είχαν ξεφύγει από το καθεστώς, είτε σε εκείνες που εξακολουθούσε να ελέγχει, η μνήμη μεταδόθηκε. Αυτοί που ανέτρεψαν τον Μπασάρ σήμερα είναι μερικές φορές τα παιδιά εκείνων που ξεσηκώθηκαν το 2011 και που έχουν μεγαλώσει.
Και κάτι άλλο που επίσης μου κάνει εντύπωση σε ό,τι συμβαίνει σήμερα είναι η δύναμη του αισθήματος της επιστροφής στο σπίτι, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές καταβολές των διαφόρων αντάρτικων ομάδων. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι οι οποίοι, χωρίς απαραίτητα να έχουν συμμετάσχει στην επανάσταση του 2011, αναγκάστηκαν να φύγουν και εμποδίστηκαν από το καθεστώς να επιστρέψουν στα σπίτια τους.
Ωστόσο, ακόμη και αν βρισκόμαστε στον απόηχο της επανάστασης, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι πολλοί Σύροι και Σύριες βλέπουν επίσης αυτό που συμβαίνει σήμερα ως έναν πόλεμο απελευθέρωσης από την ξένη παρουσία, που ενσαρκώνεται από τους Ρώσους ή τους Ιρανούς, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν τη χώρα. Υπάρχει μεγάλη δυσπιστία ως προς την παρέμβαση ξένων δυνάμεων στη διαδικασία, ακόμη και αν γνωρίζουμε ότι οι Τούρκοι και οι Αμερικανοί μπορεί να έχουν παίξει κάποιο ρόλο στη σημερινή κατάσταση.
Δείτε ακόμα στο Αλμανάκ μία συνέντευξη του Σύρου ιστορικού και εκδότη Farouk Mardam-Bey:
"Αν θέλετε να καταλάβετε τον αραβικό κόσμο, διαβάστε τη λογοτεχνία του".
