Στην καρδιά των ηφαιστείων
Ρέκβιεμ για τους ηφαιστειολόγους Katia και Maurice Krafft
Werner Herzog, The Fire Within: A Requiem for Katia and Maurice Krafft (2022)
"Στο έργο του Herzog, δεν υπάρχει κανένα κέντρο. Καμία απόκλιση, επομένως, από ένα κέντρο. Μπροστά σε μια ταινία του, δεν σκέφτεσαι ποτέ να γυρίσεις σπίτι σου. Δεν είσαι καν σίγουρος ότι έχεις φύγει. Δεν έχεις πια σπίτι. Ίσως να μην είχες ποτέ. Στην ταινία Au cœur des volcans, είμαστε μαζί του - με τον Χέρτζογκ - όπως είμαστε μαζί τους - με τους Krafft. Και όπως επίσης είμαστε στην αρχή και στο τέλος του κόσμου, στην καρδιά της ομορφιάς και στην καρδιά της καταστροφής".
Emmanuel Burdeau
En attendant Nadeau - 21.12.2024
Δεν αρέσει στον Βέρνερ Χέρτσογκ να μιλά για τον κινηματογράφο. Για το περπάτημα, για την εχθρική φύση και για το τέλος του κόσμου, ναι. Για τη λογοτεχνία, επίσης, έναν τομέα στον οποίο θεωρεί τον εαυτό του πολύ πιο ικανό - και που υπόσχεται μεγαλύτερη υστεροφημία - από τον κινηματογράφο. Ο Χέρτσογκ δεν είναι σινεφίλ. Γνωρίζουμε περισσότερα για τους αγαπημένους του συγγραφείς και συνθέτες παρά για τους κινηματογραφιστές που μπορεί να τον επηρέασαν. Όταν άνοιξε μια σχολή για κινηματογραφιστές, θέλησε να είναι στην αντίθετη κατεύθυνση από τις ήδη υπάρχουσες. 'Εχει επομένως σημασία να τον ακούσουμε όταν, κατ' εξαίρεση, δέχεται να μιλήσει για μια τέχνη που παραμένει παρ' όλα αυτά δική του. Αυτό συμβαίνει σε ένα υπέροχο ντοκιμαντέρ που, αν και χρονολογείται από το 2022, κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2024.
Την ίδια στιγμή, το Κέντρο Georges-Pompidou προβάλλει μια επιλογή από επτά ταινίες που έχει γυρίσει τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Το ντοκιμαντέρ έχει τίτλο Au cœur des volcans (Στην καρδιά των ηφαιστείων, γαλλικός τίτλος). Όπως υποδηλώνει ο υπότιτλος, πρόκειται για ένα ρέκβιεμ προς τιμήν των Αλσατών ηφαιστειολόγων Katia και Maurice Krafft, οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους το 1991 κατά την έκρηξη ενός ιαπωνικού ηφαιστείου. Και όμως, ο κινηματογράφος είναι το θέμα. Εξίσου, αν όχι περισσότερο, με το πάθος για την ηφαιστειολογία που είχε ήδη εκδηλωθεί σε διάφορες ταινίες του: La soufrière το 1976, Encounters at the End of the World το 2007 και Into the Inferno το 2016, μια περιήγηση στους κρατήρες του κόσμου όπου οι Krafft έκαναν την πρώτη -και σύντομη- εμφάνισή τους.
Όπως αφηγείται εδώ, η ιστορία αυτού του ζευγαριού επιστημόνων μπορεί να χωριστεί σε τρία στάδια. Αρχικά, η Katia και ο Maurice Krafft προμηθεύονται μια φωτογραφική μηχανή για να καταγράψουν την έρευνά τους. Παρασύρονται από το μέσο και αρχίζουν να κάνουν πράγματα και να παίρνουν πόζες με αυτήν τη λογική. Τελικά, ξεχνούν τελείως την επιστήμη και επικεντρώνονται στην ομορφιά των εικόνων. Το Au cœur des volcans αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από ένα μοντάζ των εικόνων που άφησαν οι Krafft μετά τον θανατό τους. Ο Χέρτζογκ θαυμάζει τον τρόπο με τον οποίο ο Maurice - αυτός κρατούσε τη φωτογραφική μηχανή - ήξερε πώς να δίνει έμφαση στη φρίκη και στο μεγαλείο των ηφαιστείων. Θεωρούσε τον Maurice "σπουδαίο κινηματογραφιστή", μια πολύ σπάνια αναγνώριση εκ μέρους του. Ειδικότερα, του άρεσε ο τρόπος με τον οποίο ο Maurice ήξερε να κινηματογραφεί τη λάβα και τη φωτιά που, όπως σημειώνει το αμίμητο voice-over, πρέπει επίσης, και μάλιστα πρωτίστως, να έκαιγε μέσα του. Το γεγονός παραμένει ότι αυτός ο θαυμασμός συνοδεύεται και με επιφυλάξεις. Και αυτές οι επιφυλάξεις είναι ουσιαστικές γιατί μας βοηθούν να καταλάβουμε καλύτερα τι είδους κινηματογραφιστής είναι ο ίδιος ο Χέρτζογκ, τι είδους κινηματογραφιστής δεν είναι και γιατί γενικά είναι απρόθυμος να μιλάει για τον κινηματογράφο.
Οι επιφυλάξεις του Χέρτζογκ έχουν έναν περιπαικτικό τόνο όταν θυμίζει τη φάση που ο Maurice θεώρησε φωτογενές να υιοθετήσει το look του πιο διάσημου κινηματογραφιστή-εξερευνητή: του Jacques-Yves Cousteau, με την πίπα και το κόκκινο σκούφο του. Δείχνει όμως και το σεβασμό του όταν σημειώνει ότι, αντιμέτωποι με τις τρομακτικές συνέπειες ορισμένων εκρήξεων, οι Krafft οδηγήθηκαν μερικές φορές στην υιοθέτηση μιας ανθρωπιστικής προοπτικής. Επίσης συνηγορεί αλλά και επικρίνει όταν παρουσιάζει εικόνες στις οποίες, μακριά από οποιοδήποτε ηφαίστειο, τα θαύματα και τα αλλόλοτα του κόσμου αποκαλύπτονται μόνα τους: όπως σε εκείνη τη σκηνή όπου μια μικρή μαϊμού ψειρίζει επιμελώς τον Maurice.
Ωστόσο, πρόκειται για επιφυλάξεις, οι οποίες πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Όσο προχωράει η ταινία, τόσο περισσότερο ο Χέρτζογκ αφήνει να εννοηθεί ότι ο πρόωρος θάνατος του Maurice και της Katia οφείλεται στην έλλειψη σύνεσης. Κι αν τους έλειψε η σύνεση είναι επειδή το πάθος τους για την κινηματογράφηση είχε τελικά υπερισχύσει κάθε άλλης σκέψης. Με λίγα λόγια, οι Krafft έκαναν λάθος που ήθελαν να γίνουν κινηματογραφιστές σε τόσο υπερβολικό βαθμό. Λάθος με ποια έννοια; Ο Χέρτζογκ δεν τους επιπλήττει επειδή μπήκαν στα χωράφια του. Δεν θεωρεί τον Maurice και την Katia σφετεριστές. Καμία σχέση: κατά την άποψή του, οι Κράφτ ενέδωσαν στις σειρήνες της εικόνας· η τέχνη τους μάγεψε πέρα από κάθε λογική· ήταν η τέχνη, όχι λιγότερο από το πυροκλαστικό κύμα που εκτοξεύτηκε από το όρος Uzen, που τους σκότωσε. Αντίθετα, είναι επειδή πιστεύει ότι δεν υπέκυψε ποτέ σε αυτές τις σειρήνες, όποιες κι αν ήταν οι ακραίες συνθήκες των γυρισμάτων του - ζούγκλα, βουνό, έρημος... -. που ο Βέρνερ Χέρτζογκ, ογδόντα δύο ετών σήμερα, συνεχίζει να κάνει ταινίες.
Ένας κινηματογραφιστής, από τους πιο σπουδαίους κιόλας, λέει ότι είναι σωστό να είσαι κινηματογραφιστής μόνο σε ένα ορισμένο βαθμό. Ένας καλλιτέχνης μας υπενθυμίζει ότι η πραγματικότητα πρέπει τελικά να προτιμάται από την τέχνη. Κι εδώ φέρεται με συνέπεια. Σπάνια, μάλιστα, έχουμε δει τον Χέρτζογκ να τον απασχολεί τόσο λίγο να παίξει τον δημιουργό. Το Au cœur des volcans είναι μετά βίας δική του ταινία: το μόνο που έκανε ήταν να οργανώσει τις εικόνες που τράβηξαν άλλοι. Μόνο η φωνή του - και μαζί της η επιλογή της μουσικής - μπορεί ενδεχομένως να λειτουργήσει ως υπογραφή.
Ο Χέρτζογκ εμφανίζεται έτσι, για άλλη μια φορά, ως ο μεγάλος κληρονόμος ενός πολύ παλιού ζητήματος. Παρόλο που πάντα στοίχειωνε την ιστορία του κινηματογράφου, ο κριτικός André Bazin ήταν εκείνος που κατάφερε να το φέρει στο φως. Το ερώτημα αυτό είναι το πιο σοβαρό από όλα: η σχέση μεταξύ κινηματογράφου και κινδύνου, μεταξύ κινηματογράφησης και περιπέτειας. Ο Χέρτζογκ γνωρίζει ότι υπάρχει ένα σημείο πέρα από το οποίο είναι επιτακτική ανάγκη να επιλέξει κανείς: να ριψοκινδυνεύει ή να κινηματογραφεί το ρίσκο. Ο ατρόμητος Γερμανός περιστράφηκε γύρω από αυτό το σημείο σε όλη του τη ζωή. Και αναμφίβολα -ό,τι κι αν λέει- το έχει υπερβεί πάνω από μια φορά. Μόνο που εκείνος δεν πέθανε.
Ο Χέρτσογκ αισθάνεται επομένως ότι είναι αρκετά μεγάλος για να δώσει μαθήματα σύνεσης. Ενώ για μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούνταν τρελός, τώρα θέλει να δίνει την εντύπωση του σοφού. Ένα διαφορετικό είδος τρέλας, αναμφίβολα, αλλά τόσο όμορφης. Τα μαθήματα του Χέρτζογκ θα ήταν απεχθή αν δεν απευθύνονταν σε συναδέλφους, και, κυρίως, αν δεν ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιδέα του για τον κινηματογράφο. Δηλαδή: η ζωή πρέπει να παραμένει πιο σημαντική από την κινηματογράφηση· ο κινηματογράφος έχει λιγότερη δύναμη από την περιπέτεια ή την εξερεύνηση· μετράει λίγο· μπορεί να έρθει μόνο συμπληρωματικά. Προς το τέλος του Au cœur des volcans, σε έναν μισοκατεστραμμένο δρόμο, η κάμερα του Krafft κινείται προς στην άκρη ενός γκρεμού, ενώ η φωνή off μοιάζει να θρηνεί για το ρίσκο που πήρε. Η σκηνή αυτή θα μπορούσε να είναι οδυνηρή. Αντιθέτως, είναι υπέροχη. Ο Χέρτζογκ έχει βρεθεί εκεί χίλιες φορές στο παρελθόν. Κανείς δεν ξέρει καλύτερα από τον ίδιο ότι καμία ταινία δεν είναι άξια αν δεν σωθεί από την καταστροφή, αν δεν γλιτώσει από τον θάνατο. Το Au cœur des volcans είναι μια μεταθανάτια ταινία. Όλες οι ταινίες είναι μεταθανάτιες, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα μπορούσε να προσθέσει ο Χέρτζογκ. Απλώς συμβαίνει κάποιες να είναι λίγο περισσότερο από άλλες.
Μια τελευταία παρατήρηση, που σχετίζεται με τα παραπάνω και είναι ελαφρώς διαφορετικής φύσης. Αυτή η πολλοστή περιήγηση στον κόσμο μέσα σε ογδόντα λεπτά, αυτές οι όψεις του Μεξικού, της Ιαπωνίας ή της Ινδονησίας, αυτό το πανόραμα ποτισμένο με μουσική, δεν γίνονται ποτέ αισχρά, αλλά ούτε και καταντούν τουριστικά. Ο Χέρτζογκ, ο οποίος ήταν αναμφισβήτητα ένας από τους προδρόμους του world cinema, ξεφεύγει απ' αυτό. Πώς είναι αυτό δυνατόν; Ας τολμήσουμε μια εξήγηση. Για να παρουσιάσει το Au cœur des volcans μια αισθητική καρτ ποστάλ, θα έπρεπε να υπήρχε η δυνατότητα, ακόμη και η ελπίδα, σε κάθε σκηνή, της επιστροφής στα οικεία. Θα έπρεπε να παραμείνει, έστω και έμμεσα, η αντίθεση μεταξύ ενός εδώ και ενός αλλού, μεταξύ μιας τάξης και μιας αταξίας του κόσμου. Αλλά αυτή η αντίθεση δεν έχει θέση στο έργο του Herzog. Δεν υπάρχει κανένα κέντρο. Καμία απόκλιση, επομένως, από ένα κέντρο. Μπροστά σε μια ταινία του, δεν σκέφτεσαι ποτέ να γυρίσεις σπίτι σου. Δεν είσαι καν σίγουρος ότι έχεις φύγει. Δεν έχεις πια σπίτι. Ίσως να μην είχες ποτέ. Στην ταινία Au cœur des volcans, είμαστε μαζί του - με τον Χέρτζογκ - όπως είμαστε μαζί τους - με τους Krafft. Και όπως επίσης είμαστε στην αρχή και στο τέλος του κόσμου, στην καρδιά της ομορφιάς και στην καρδιά της καταστροφής.
