Peter Wohlleben
Η έκτη μαζική εξαφάνιση ειδών συμβαίνει τώρα!
Το μυστικό δίκτυο της φύσης
Μετά τη Μυστική ζωή των δέντρων και τη Μυστική ζωή των ζώων, το νέο αυτό βιβλίο του Peter Wohlleben είναι αφιερωμένο στα φαινόμενα αλληλεξάρτησης στο φυσικό περιβάλλον. Ο συγγραφέας μας μεταφέρει τον θαυμασμό που του εμπνέουν η συμβίωση και οι άλλες μορφές συνεργασίας μεταξύ φυτικών και ζωϊκών ειδών που παρατηρούνται σε διάφορα οικοσυστήματα (πάρκο Yellowstone, ποτάμια της Ιαπωνίας, ιβηρική χερσόνησος, γερμανικό δάσος ...). Πως μπορεί η παρουσία των λύκων να επηρεάzει τη ροή των ποταμών; Πως οι σολομοί που επιστρέφουν στις πηγές των ποταμών ευνοούν την ανάπτυξη των δέντρων στις όχθες τους; Πως οι σταχτογερανοί, που τρελαίνονται για βελανίδια, σαμποτάρουν την παραγωγή του ισπανικού χειρομεριού στη διάρκεια της μετανάστευσής τους; Πως γίνεται η τύχη του αγριογούρουνου να εξαρτάται από το σκουλίκι; Στη φύση, όλα είναι αλληλένδετα -όπως ο μηχανισμός ενός μεγάλου ρολογιού. Γι' αυτό και η παραμικρή αλλαγή έχει ανυπολόγιστες επιπτώσεις. Στο τρίτο μέρος της τριλογίας του, που γνώρισε πλανητική επιτυχία, ο Peter Wohlleben μάς αποκαλύπτει τους λεπτούς δεσμούς που ενώνουν ζώα και φυτά, δάση και ποτάμια, βουνά και κλίμα... Ο πιο διάσημος των δασοκόμων μάς εφιστά την προσοχή πάνω στην ευαίσθητη ισορροπία του ζωντανού στοιχείου, του κοινού αυτού αγαθού της ανθρωπότητας. (Reporterre)
Peter Wohlleben: "Τα δέντρα δεν θα ψήφιζαν δεξιά!"
Coralie Schaub
Libération, 15 Μαρτίου 2017
Αλληλεγγύη, μνήμη, γλώσσα, στρατηγικές: ο Peter Wohlleben, υπερασπιστής μιας εκλογικευμένης οικο-δασοκομίας, περιγράφει [με αφορμή την έκδοση του πρώτου βιβλίου της τριλογίας του - σ.σ.] τις διαφορετικές όψεις της "Μυστικής ζωής των δέντρων".
Ως παιδί, ο Peter Wohlleben ήθελε να προστατεύσει τη φύση. 'Οταν έγινε δασοκόμος, άρχισε να βασανίζει τα δέντρα, εφαρμόζοντας τις οδηγίες του εργοδότη του, του κρατικού γερμανικού δασικού οργανισμού διαχείρησης. Το δάσος που εκμεταλλευόταν δεν ήταν παρά μία πηγή πρώτης ύλης για τα πριστήρια. Θυμάται πως ήξερε "για τη μυστική ζωή των δέντρων όσα κι' ένας χασάπης για τη συναισθηματική ζωή των ζώων". Οι επισκέπτες του δάσους του, που βρίσκεται στην κοινότητα Hümmel, νότια της Βόννης, τα άλλαξαν όλα. Η μαγεία που ένιωθαν ξύπνησε το πάθος του και τον έκανε να αμφισβητήσει τον τρόπο εργασίας του.
Εδώ και είκοσι χρόνια, κανακεύει τις οξιές του και ανακαλύπτει συνεχώς τις άπειρες ικανότητές τους. Ο ψηλόλιγνος αυτός 52χρονος άνδρας, χαλαρός και χαμογελαστός, είναι παντογνώστης. Το βιβλίο του, Η μυστική ζωή των δέντρων, προσιτό και συναρπαστικό, έχει ήδη πουλήσει 700.000 αντίτυπα στη Γερμανία και γοητεύει κόσμο μέχρι και στην Κίνα ή την Βραζιλία.
Ποιές ιδιότητες των δέντρων σας εντυπωσιάζουν περισσότερο;
Υπάρχουν τόσες πολλές! Ξέρουμε ότι συνδέονται μεταξύ τους μέσω των ριζών τους κι ότι τρέφουν έτσι τα πιο αδύναμα. Μία μελέτη του Πανεπιστημίου του Βανκούβερ έδειξε μάλιστα πως μία "μητέρα-δέντρο" μπορεί να εντοπίσει τα νεαρά βλαστάρια μέσω των ριζών της. Υπολόγισαν με μετρήσεις πως τα υποστηρίζει περισσότερο. Τα δέντρα αποφασίζουν σαφώς με ποιά θα συνδέονται. Και διαθέτουν και μνήμη. Σε περίπτωση ξηρασίας, το ξύλο αφυδατώνεται, σκάει. Το τραυματισμένο δέντρο θα το θυμάται σε όλη του τη ζωή, κι έτσι θα αλλάξει στρατηγική ήδη από το επόμενο καλοκαίρι μειώνοντας την κατανάλωσή του σε νερό. Τα πιο ηλικιωμένα είναι ικανά να μοιραστούν την πληροφορία αυτή με τα πιο νεαρά, ώστε να τα "εκπαιδεύσουν".
Ξέρουν να επικοινωνούν;
Ναι, μπορούν να ειδοποιούν τα ομοειδή τους για μια επιδρομή εντόμων, να καλέσουν σε βοήθεια τους εξολοθρευτές των παρασιτών. Οι φτελιές απαλλάσσονται από τις κάμπιες εκπέμποντας ουσίες που προσελκύουν μικρές σφήκες που αφήνουν τα αυγά τους μέσα σ' αυτές. Τα δέντρα είναι ικανά να αναγνωρίζουν το σάλιο των κάμπιων και να το ξεχωρίζουν από εκείνο των ελαφιών, υιοθετώντας και την ανάλογη αμυντική στρατηγική. Αν μια ελαφίνα δοκιμάσει να τραφεί απ' αυτά, στέλνουν στα κλαδιά τους τοξικές ή πικρές ουσίες. Πράγμα που αποδεικνύει πως έχουν την αίσθηση της γεύσης. Μπορούν επίσης να "δουν" το μήκος των ημερών, να "μυρίσουν" οσφρητικά μηνύματα ή την θερμοκρασία του αέρα. 'Ισως να διαθέτουν ακόμη και ακοή: έχει αποδειχτεί πως οι ρίζες των σιτηρών εκπέμπουν έναν ήχο που ωθεί τις ρίζες των γύρω φυτών να πάνε προς εκείνη την κατεύθυνση.
Είναι πρόσφατες αυτές οι ανακαλύψεις;
Καθόλου! Οι επιστήμονες γνωρίζουν από τη δεκαετία του '70 ότι τα δέντρα επικοινωνούν μεταξύ τους, κι εδώ και είκοσι χρόνια περίπου ότι στηρίζονται γι' αυτό στο "'Ιντερνετ των μανιταριών", ένα ευρύ δίκτυο νηματίων που βρίσκονται θαμμένα στο έδαφος. Απλώς, το πλατύ κοινό το αγνοεί: η επιστημονικη γλώσσα είναι πολύ εξειδικευμένη και κάθε ερευνητής μελετάει ένα κομμάτι του παζλ. Στο βιβλίο μου, προσπάθησα να το ανασυνθέσω, να δώσω μία συνολική εικόνα, παρότι λείπουν πολλά κομμάτια. Τότε μόνο θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε όσα μπορούν τα δέντρα να κάνουν, να εκπλαγούμε, να μαγευτούμε, να τα σεβαστούμε και να αντλήσουμε απ' αυτά χαρά.
Ποιά κομμάτια σας ενδιαφέρουν, απ' αυτά που λείπουν;
Εν πρώτοις, που αποθηκεύουν τα δέντρα τη μνήμη τους; Δεν έχουν εγκέφαλο σαν τον δικό μας. Αλλά ξέρουμε ότι αποθηκεύουν τις γνώσεις που αποκτούν. Για παράδειγμα, μετρούν τις ζεστές μέρες την άνοιξη για να αποφύγουν μία πρόωρη άνθηση. Ξέρουν ότι τρεις ζεστές μέρες δεν επαρκούν, κι ότι πρέπει να περιμένουν κι άλλο. Χωρίς μνήμη, κάθε μέρα θα υπολογιζόταν σαν να ήταν η πρώτη. 'Επειτα, θα ήθελα να μάθω πως επικοινωνούν πάνω σε άλλα θέματα εκτός από τους δεδομένους κινδύνους. Ονειρεύομαι ένα χημικό λεξικό που θα επέτρεπε να αναλύουμε τα οσφρητικά τους μηνύματα. Ίσως να μιλούν για τον καιρό, γι' αυτά που αισθάνονται. Η μύτη μας μπορεί να ανιχνεύσει ήδη μερικά σήματα. Μία αρωματική μυρωδιά, το καλοκαίρι, σ' ένα δάσος κωνοφόρων μαρτυρά πως αλληλοειδοποιούνται: κάνει πολλή ζέστη, έχει μεγάλη ξηρασία, έντομα επιτίθενται... Τα δάση αυτά αποτελούνται συνήθως από δέντρα φυτεμένα, επομένως είναι ευάλωτα. Παρά το ευχάριστο άρωμα, κι αν ακόμη δεν το συνειδητοποιούμε, το σώμα μας αντιλαμβάνεται τον συναγερμό. Σύμφωνα με κάποιες έρευνες, η αρτηριακή μας πίεση αυξάνεται μέσα σε τέτοια δάση και μειώνεται μέσα στα δάση φυλλοβόλων, τα οποία ανταλλάσσουν πιθανότατα σήματα ευημερίας. Πολλοί επισκέπτες στο πάρκο των οξιών μας μου λένε πως αισθάνονται στο στοιχείο τους, πολύ οικεία.
Τα δέντρα ενός ίδιου είδους είναι πραγματικά πάντα αλληλέγγυα;
Ναι, πάντα, άνευ όρων. Όχι τα μοναχικά είδη όπως η ιτιά ή η λεύκα, αλλά εκείνα που ζουν σε πρωτογενή δάση. Είναι κοινωνικά όντα, και η ευημερία τους εξαρτάται από την κοινότητα. Τα πιο αδύναμα υποστηρίζονται γιατί αν εξαφανιστούν θα χάσουν όλοι: ένα πυκνό δάσος εξασφαλίζει το υγρό και δροσερό μικροκλίμα που τους αρμόζει. Αν τα δέντρα μπορούσαν να ψηφίζουν, ούτε ένα δεν θα ψήφιζε δεξιά!
Τι έχουμε να μάθουμε (ή να ξαναμάθουμε) απ' αυτούς τους αριστεριστές;
Την αλληλεγγύη, αλλά και την βραδύτητα. 'Οσο πιο αργή είναι η αναπάτυξη των νέων, τόσο πιο πιθανό θα είναι να ζήσουν για πολύ καιρό, εώς και χιλιάδες χρόνια. Γνωρίζουμε ότι η υπερκόπωση μειώνει το προσδόκιμο ζωής μας, ότι η επιβράδυνση οφελεί την υγεία μας.
Τι απαντάτε σε εκείνους που επικρίνουν τον ανθρωπομορφισμό σας;
'Οταν άρχισα να διοργανώνω ξεναγήσεις, χρησιμοποιούσα πολύπλοκες έννοιες, περιέγραφα τα δέντρα με πολύ στεγνό τρόπο και ο κόσμος βαριόταν. 'Εμαθα να μιλάω με τρόπο πιο κατανοητό, πιο πρόσφορο στη συγκίνηση. Και δεν μπορούμε να συγκρίνουμε παρά με όσα γνωρίζουμε. Όταν λέω πως μία μητέρα-δέντρο θηλάζει τα δενδρύλλια της χάρη στη σύνδεση των ριζών τους, ο καθένας το καταλαβαίνει.
Είστε υπέρ μιας όσο γίνεται πιο μίνιμουμ ανθρώπινης επέμβασης στα δάση...
'Οσο λιγότερο παρεμβαίνουμε, τόσο το δάσος γίνεται πιο ισορροπημένο, υγιές, ανθεκτικό στις αρρώστιες και στις καταιγίδες. Προστατεύοντας το δάσος δεν χάνουμε σε ποιότητα ζωής, το αντίθετο. Μόνο η βιομηχανία του ξύλου χάνει. Το θέμα δεν είναι να τα προστατεύσουμε όλα -εξάλλου απέχουμε πολύ από κάτι τέτοιο: στην Γερμανία, μόνο το 1,9% προστατεύεται. Γιατί θα χρειαζόμαστε πάντα ξύλο, έστω και μόνο για την παραγωγή χαρτιού. Αλλά μπορούμε να αλλάξουμε τις πρακτικές μας. Ένα δάσος το οποίο εκμεταλλευόμαστε υποβάλλεται πάντα σε καταστροφές, αλλά μπορούμε να τις ελαχιστοποιήσουμε. Για να βγάζουμε τους κορμούς, είναι καλύτερο να χρησιμοποιούμε άλογα παρά μηχανήματα που συμπιέζουν το έδαφος. 'Οταν αυτό καταστρέφεται, καταστρέφεται για πάντα και δεν μπορεί πια να αποθηκεύει νερό. Πρέπει επίσης να καταργήσουμε τα φυτοφάρμακα, γιατί ένα οικοσύστημα είναι σαν ένα ρολόι: αν καταστρέψεις ένα γρανάζι παύει να λειτουργεί. Κι αυτό κάνουν τα χημικά προϊόντα.
Βλάπτετε τη βιομηχανία φυτοφαρμάκων που είναι πολύ ισχυρή στη Γερμανία!
Πράγματι, αλλά ένα οικολογικά διαχειριζόμενο δάσος δημιουργεί περισσότερες θέσεις εργασίας από τα άλλα. Στο χωριό μας που αριθμεί 470 κατοίκους, πριν άλλαξουμε μέθοδο, το δάσος εξασφάλιζε μία μόνο θέση, αυτή του δασοκόμου. Σήμερα έχουν γίνει επτά. Οι μισθωτοί της χημικής βιομηχανίας θα μπορούσαν επομένως να αλλάξουν κλάδο! Η οικοδασοκομική είναι επίσης πιο κερδοφόρα, Γιατί όσο πιο υγιές είναι ένα δάσος, τόσο περισσότερο παράγει ξύλα, με μεγαλύτερη κιόλας αξίας. Ο δήμος μας έχανε 75.000 ευρώ το χρόνο, τώρα κερδίζει 300.000 με 500.000.
Οι μονοκαλλιέργειες παραμένουν ο κανόνας....
Ο χρόνος των ανθρώπων δεν αντιστοιχεί στον χρόνο των δέντρων. Θέλουμε γρήγορα αποτελέσματα, γι' αυτό και έχουμε όλες αυτές τις φυτείες όπου τα δέντρα αναπτύσσονται γρήγορα αλλά είναι εύθραυστα. Για να αποκαταστήσεις ένα πρωτογενές δάσος, θέλεις πεντακόσια χρόνια. Μας φαίνεται τεράστιος αριθμός, αλλά είναι η κανονική διάρκεια ζωής ενός δέντρου. Αν όμως αφήσετε τα δάση να γεράσουν, ρυθμίζουν το μικροκλίμα τους. Το τοπικό τους μικροκλίμα, αλλά και το παγκόσμιο κλίμα, απορροφώντας μεγάλη ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα. 'Εχουν γίνει μελέτες για τα δάση οξιών. Τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού, αυτά που έμειναν ανέπαφα είναι πιο δροσερά κατά 3,5°C από εκείνα που τα εκμεταλλεύονται. Τα δάση μπορούν να μας βοηθήσουν στον αγώνα μας κατά της κλιματικής αλλαγής, με την προϋπόθεση ότι θα τα αφήνουμε να κάνουν τη δουλειά τους.
Θα αντέξουν στις μεγάλες αναταράξεις;
Αν η θερμοκρασία του πλανήτη ανέβει 5 ή 6° C μέχρι το 2100, δεν ξέρω. Είναι όμως ακόμη εφικτό να τα προστατεύσουμε στο μάξιμουμ ώστε να παίξουν το ρόλο τους, γι' αυτό και η κατάσταση δεν είναι ακόμη απελπιστική. Δεν παρατήρησα ως τώρα επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής πάνω στα δέντρα μου. Αλλά στα δάση όπου γίνεται εκμετάλλευση, τα πιο μεγάλα σε ηλικία αρχίζουν και πεθαίνουν από την κορυφή τους. Ο δασοκόμος λέει: "Α, είναι το κλίμα." Εγώ θα έλεγα: "'Οχι, είναι η εκμετάλλευση του δάσους!"
Το βιβλίο σας αναφέρεται και στη θλιβερή μοίρα των δέντρων των πόλεων....
Στη φύση, η πιθανότητα που έχει ένας σπόρος για να γίνει ένα γέρικο δέντρο είναι μία στα 2 εκατομμύρια, και ορισμένες φορές μία στο δισεκατομμύριο. Καλύτερα είναι επομένως να αναπτύσσεσαι στην πόλη παρά να ανήκεις σ' αυτούς που χάνουν! Αλλά είναι σκληρό, είναι σα να ζεις σε ζωολογικό κήπο. Τα δέντρα αυτά δεν είναι εδώ για τον εαυτό τους, αλλά για να μας προσφέρουν λίγη φύση. Πρέπει να το αποδεχτούμε. Προσπαθώντας να τους κάνουμε να υποφέρουν όσο γίνεται λιγότερο. Πρέπει να παύσουμε να μεταφυτεύουμε μεγάλα δέντρα με κομμένες ρίζες, να προτιμούμε μοναχικά είδη (σημύδες, κερασιές...), ή να φροντίζουμε να τα συγκεντρώνουμε κατά ομάδες, και να αποφεύγουμε να φωτίζουμε τους δρόμους όλη τη νύχτα. Επειδή και τα δέντρα έχουν ανάγκη να κοιμούνται. 'Οπως εμείς.
Coralie Schaub
Μτφ. Σ.Σ.
