«Granma» ήταν το όνομα του αμερικανικής κατασκευής σκάφους που μετέφερε το 1956 από το Μεξικό στην Κούβα τους επαναπατρισθέντες που συμμετείχαν στην επανάσταση. Σήμερα, το μυθικό σκάφος εκτίθεται στο Μουσείο της Επανάστασης στην Αβάνα. Τον ίδιο τίτλο έχει και η επίσημη καθημερινή εφημερίδα-όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας, αποδίδοντάς του φόρο τιμής. Ο Στέφαν Κέγκι, συνιδρυτής της περίφημης γερμανικής ομάδας θεάτρου-ντοκιμαντέρ Rimini Protokoll, ταξίδεψε μέχρι εκεί και, αφού απευθύνθηκε σε περισσότερους από 50 απογόνους των Κουβανών επαναστατών, επέλεξε τέσσερις από αυτούς για να στήσει μια παράσταση θεάτρου ντοκουμέντου.
Ο Ντανιέλ, ο Κριστιάν, η Μιλάγκρο και η Νταϊάνα, εγγόνια παππούδων και γιαγιάδων που πρωτοστάτησαν εκείνη την «ηρωική» εποχή, ανέβηκαν στη σκηνή για να ξαναπούν την ιστορία της χώρας τους μέσα από αφηγήσεις με τις οποίες μεγάλωσαν, συμβάλλοντας στη δημιουργία της παράσταση με τη δική τους κριτική όσον αφορά το μέλλον της Κούβας. Μύθοι και πραγματικότητα, ουτοπία και αλήθεια, επαναστάτες του χθες και του σήμερα, παλιά και νέα γενιά, παρελθόν και μέλλον συναντιούνται σε μια αποκαλυπτική παράσταση. Λίγο πριν από την ελληνική της πρεμιέρα στην κεντρική σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, ο βραβευμένος σκηνοθέτης μιλάει για την ξεχωριστή αυτή εμπειρία.
— Μας έχετε συνηθίσει στις πιο απροσδόκητες θεματολογίες. Πώς βρεθήκατε στην Κούβα;
Από το 2006 πηγαινοερχόμουν στην Κούβα, καθώς είχαμε ξεκινήσει ένα θεατρικό εργαστήρι με τη Λόλα Αρίας ‒ τότε δεν ήξερα πού θα με οδηγούσε. Το εργαστήρι έχει δημιουργήσει ήδη αρκετά προβλήματα, καθώς χρειαζόταν ειδική άδεια ακόμα και για τα απλούστερα πράγματα. Υποπτευόντουσαν ότι το θέατρο ντοκουμέντο είναι κάτι που από τη φύση του θα ασκούσε κριτική στην επανάσταση. Δεν ήταν αυτός ο σκοπός μου, αλλά το είδος τούς ήταν εντελώς άγνωστο.
Ήθελαν, λοιπόν, να έχουν τον έλεγχο στα πάντα, οπότε δημιουργήθηκε μια κατάσταση στην οποία από τη μια μεριά υπήρχε το θεατρικό κατεστημένο, η παλιότερη γενιά θεατρανθρώπων που δεν ήταν ενθαρρυντικοί, και από την άλλη η νεότερη, σπουδαστές εκείνο το διάστημα και τώρα στα πράγματα, οι οποίοι ήθελαν πάρα πολύ να δουλέψουν με αντικείμενο τη σύγχρονη πραγματικότητα και όχι λογοτεχνικά κείμενα.
Μια ομάδα νεαρών γυναικών από το Laboratorio Teatro Experimental με κάλεσε πριν από 3 χρόνια και μαζί με μια ομάδα νέων σκηνοθετών ξεκινήσαμε μια έρευνα σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση, προσεγγίζοντας κυρίως ιστορίες οικογενειών. Η ιδέα μου ήταν ότι καθώς πολλοί άνθρωποι, δηλαδή εκπρόσωποι διαφορετικών γενεών, ζουν μαζί στα ίδια δωμάτια ή και στα ίδια σπίτια, θα έχουν ο καθένας διαφορετική οπτική στην κουβανέζικη επανάσταση.
Οπότε, μια ομάδα νεαρών γυναικών από το Laboratorio Teatro Experimental με κάλεσε ξανά πριν από 3 χρόνια και μαζί με μια ομάδα νέων σκηνοθετών ξεκινήσαμε μια έρευνα σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση, προσεγγίζοντας κυρίως ιστορίες οικογενειών. Η ιδέα μου ήταν ότι καθώς πολλοί άνθρωποι, δηλαδή εκπρόσωποι διαφορετικών γενεών, ζουν μαζί στα ίδια δωμάτια ή και στα ίδια σπίτια, θα έχουν ο καθένας διαφορετική οπτική στην κουβανέζικη επανάσταση.
— Τι ηλικίες συμμετείχαν στο εργαστήριο;
Η ερευνητική ομάδα αποτελούνταν από νέους σκηνοθέτες μεταξύ 20 και 30, αλλά πήραμε συνεντεύξεις από πολύ κόσμο, κυρίως παλαιότερων γενεών, δηλαδή από ανθρώπους που σήμερα είναι 65-80 χρονών. Μας ενδιέφεραν ιδιαίτερα αυτές οι ηλικίες, γιατί είχαν να καταθέσουν τις προσωπικές τους μνήμες από τη συμμετοχή τους με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στην επανάσταση, τον τρόπο που την ιδιοποιήθηκαν μαζί με τον Φιντέλ Κάστρο, όλα όσα συνέβησαν τις δεκαετίες του '50 και του '60. Καθώς προχωρούσαμε, όμως, έχοντας στο μυαλό μας ένα θεατρικό πρότζεκτ, σκεφτήκαμε ότι ίσως να ήταν εσφαλμένη η επιλογή να προβάλουμε αυτούς τους ανθρώπους και τη δική τους εκδοχή της Ιστορίας. Είναι οι ίδιοι που κυριαρχούν στην Κούβα εδώ και χρόνια, ειδικά ως μέλη της κυβέρνησης, με θέσεις εξουσίας στην ιεραρχία, και τότε σκέφτηκα ότι αυτό που ίσως θα έπρεπε να γίνει ήταν να ενσωματωθεί στην παράσταση η γενιά των εγγονών τους, δικαιώνοντας έτσι τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους.
Συνήθως, οι οικογένειες στην Κούβα μοιράζονται τα ίδια δωμάτια και σπίτια, διατηρώντας ιδιαίτερα στενές σχέσεις, ενώ συγχρόνως υπάρχει και μια απόσταση, αφού τα εγγόνια δεν συμμετείχαν στην επανάσταση. Έτσι, είτε έχουν αρνητική άποψη, είτε θαυμάζουν την επανάσταση, είτε της ασκούν κριτική, αποδίδουν ευθύνες αναλόγως, ενώ βλέπουν τους συνομήλικους τους να εγκαταλείπουν τη χώρα λόγω της έλλειψης ευκαιριών, πιστεύοντας τις υποσχέσεις της απέναντι όχθης. Έτσι, πριν από 2 χρόνια αρχίσαμε να ψάχνουμε νέους 23-35 χρονών που είχαν να αφηγηθούν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ιστορίες των παππούδων τους. Δεν μας ενδιέφερε τόσο η δική τους ζωή, όσο ενδιαφέρουσα κι αν ήταν, αλλά των προγόνων τους.
— Θεωρείς ότι το κατεστημένο τούς εμποδίζει να μιλήσουν ανοιχτά για την ιστορία της Κούβας; Είχαν ανάγκη την ευκαιρία που τους προσφέρατε;
Πολλοί έχουν κουραστεί να μιλάνε για τα προβλήματά τους ή φοβούνται να μιλήσουν γι' αυτά ‒ όπως και να 'χει η φωνή τους σπάνια ακούγεται στο θέατρο. Επίσης, ενώ η κουβανέζικη λογοτεχνία και ο κινηματογράφος έχουν ταξιδέψει στο εξωτερικό, δεν συμβαίνει το ίδιο με τις παραστατικές τέχνες, ακριβώς επειδή ελέγχονται. Συναντήσαμε ανθρώπους που ενδιαφερόντουσαν να κάνουν βαθύτερη έρευνα σχετικά με την Ιστορία. Μία από τους συμμετέχοντες στην παράσταση, η Μιλάγκρο, ήταν φοιτήτρια Ιστορίας που μόλις είχε αποφοιτήσει και είχε εκφράσει την επιθυμία της να ξαναγράψει την Ιστορία από τη δική της σκοπιά.
— Ποια είναι αυτή;
Στη σοσιαλιστική Ιστορία δίνεται μεγάλη έμφαση σε ήρωες και μάρτυρες, οπότε θεωρεί ότι θα έπρεπε να απο-ηρωοποιηθεί και να γίνει περισσότερο αντικειμενική. Παραδείγματος χάριν, παραδοσιακά η σοσιαλιστική ιεραρχία δεν εμπιστεύεται την οικογένεια, η Μιλάγκρο όμως έχει άλλη άποψη. Η ίδια προέρχεται από φτωχή οικογένεια και η γιαγιά της δούλευε ως ράφτρα στην περιοχή του Γκουαντάναμο για τους Αμερικανούς στρατιώτες. Ζει σε ένα πολύ ταπεινό σπίτι και νιώθει τυχερή που μπόρεσε να σπουδάσει, κάτι που θα ήταν αδύνατο αν ζούσε π.χ. στη Χιλή, όπου οι σπουδές είναι πολύ ακριβές και οι φοιτητές είναι στους δρόμους, διεκδικώντας τα δικαιώματά τους. Στην Κούβα το πανεπιστήμιο είναι δωρεάν.
— Ο παππούς ενός άλλου συμμετέχοντα, του Ντανιέλ, ήταν o Faustino Pérez, υψηλόβαθμο στέλεχος του κόμματος.
Ναι, ακριβώς, είναι πολύ γνωστό όνομα στην Κούβα και υπήρξε στενός φίλος του Φιντέλ Κάστρο. Ήταν από τους πρωτοπόρους της Επανάστασης. Αργότερα είχε μια θέση που νομίζω ότι θα έπρεπε οπωσδήποτε να θεσμοθετήσουμε στην Ελβετία και στη Γερμανία, αυτή του υπουργού Ανάκτησης Περιουσιών και Ανακατανομής του Πλούτου, που κυριολεκτικά είχε να κάνει με τον παράνομο πλουτισμό.
— Υπάρχει νομενκλατούρα στην Κούβα, όπως στην πρώην ανατολική Ευρώπη; Η οικογένεια του Ντανιέλ ζει προνομιούχα;
Ο παππούς του συγκριτικά ήταν ένας σεμνός πολιτικός και όταν αποσύρθηκε, έζησε στην ύπαιθρο, παρέχοντας ιατρική στήριξη σε ανθρώπους που την είχαν ανάγκη, την ώρα που θα μπορούσε να ζει ως επίλεκτο μέλος μιας νομενκλατούρας. Βέβαια, αν επισκεφτείς το σπίτι του, θα δεις ότι είναι εντελώς διαφορετικό από εκείνο της Μιλάγκρο. Είναι ένα προεπαναστατικό αρχοντικό στο οποίο ζουν αρκετοί άνθρωποι, καθώς κάθε όροφος έχει δοθεί σε διαφορετικά μέλη της οικογένειας. Παρ' όλα αυτά, η περιοχή είναι ξεκάθαρα μια προνομιούχα γειτονιά. Γίνεται σχετική αναφορά στην παράσταση, αλλά αυτή η διαστρωμάτωση απέχει πάρα πολύ από τις διαφορές μεταξύ των πλούσιων και φτωχών στρωμάτων στην Ελβετία ή στην Ελλάδα.
— Οπότε, ποια είναι η προσέγγιση της Ιστορίας της Κούβας από την πλευρά του Ντανιέλ;
Να ρωτήσεις τον ίδιον, όταν έρθει στην Αθήνα. Πάντως, κάθε φορά που μιλάω μαζί του, εκφράζει μεγάλο θαυμασμό για τον παππού του, ο οποίος δεν ήταν αποκλειστικά σοσιαλιστής αλλά οπαδός του Χοσέ Μαρτίν, ενός φιλοσόφου και ποιητή που σεβόντουσαν όλες οι πλευρές, καθώς στήριζε τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις αλλά όχι αποφάσεις όπως η ενοποίηση όλων των εφημερίδων της Κούβας και η απουσία ελευθερίας της έκφρασης. Όλα αυτά είναι μέσω της οπτικής του Ντανιέλ, καθώς ο παππούς του δεν είναι πια εν ζωή. Ο Ντανιέλ, εν τω μεταξύ, εργάζεται ως μεταφραστής στην ιστοσελίδα μιας καναδικής εταιρείας μέσω Ίντερνετ. Αυτό δείχνει ότι, ενώ εξακολουθεί να ζει στην Κούβα, που μάλλον του αρέσει, δεν περιμένει τις ευκαιρίες που του προσφέρει η κυβέρνηση του και προτιμάει να δραστηριοποιείται επαγγελματικά στο εξωτερικό.
— Οι τέσσερις που συμμετέχουν στην παράσταση, ενώ έχουν τα προσόντα να φύγουν και να διεκδικήσουν μια άλλη ζωή στο εξωτερικό, έμειναν. Αυτό σημαίνει ότι η γενιά αυτή ελπίζει σε κάτι καινούργιο που θα έρθει;
Οπωσδήποτε ελπίζουν και πιστεύουν ακράδαντα ότι επιβάλλεται να γίνουν μεταρρυθμίσεις για να προχωρήσει η χώρα. Από τις συζητήσεις μας, πάντως, προκύπτει πως βλέπουν πολλά προβλήματα και στη δική μας κοινωνία. Θυμάμαι, όταν η Μιλάγκρο, η οποία δεν είχε βγει ποτέ πριν από τη χώρα, ταξίδεψε πρώτη φορά στην Ευρώπη για την τουρνέ της παράστασης, έμπαινε στα σούπερ μάρκετ και μας έλεγε «ποια η ανάγκη για τόσο πολλά προϊόντα;».
Από τη μια έβλεπε τη μεγάλη ποικιλία, αλλά, από την άλλη, βγαίνοντας στον δρόμο, συναντούσε άστεγους να κοιμούνται μέσα στο κρύο, πράγμα σκληρό. Μετά μας έθετε το ερώτημα πόσα από αυτά τα προϊόντα κατασκευάζονται σε χώρες του τρίτου κόσμου. Οπότε έχουν κι εκείνοι να ασκήσουν κριτική και να θέσουν ερωτήματα για την κοινωνία μας. Όχι ότι εξιδανικεύουν τη δική τους κατάσταση, καθώς αυτήν τη στιγμή αντιμετωπίζουν μια ιδιαίτερα δυσάρεστη και μη αναμενόμενη συνθήκη.
Η Βενεζουέλα, που βοηθούσε παρέχοντας στην Κούβα ενέργεια, δεν μπορεί να το κάνει πλέον κι αυτό είναι καταστροφικό. Φυσικά, μεγάλο μερίδιο ευθύνης αποδίδεται, όπως πάντα, στην Αμερική. Η Κούβα έχει ξεμείνει με μια μικρή βοήθεια από την Κίνα ‒ γενικά, μετά απ' όσα έχουν συμβεί στη Βολιβία και στη Βραζιλία τής έχουν μείνει ελάχιστοι σύμμαχοι. Η σημαντικότερη πηγή εσόδων της αυτήν τη στιγμή είναι η εξαγωγή γιατρών και τα χρήματα που στέλνουν οι εξόριστοι Κουβανοί στους συγγενείς τους από το Μαϊάμι. Μια μικρή πηγή εισοδήματος είναι ο τουρισμός και οι πωλήσεις πούρων, δηλαδή τίποτα.
— Όπως προδίδει και ο τίτλος, η μουσική παίζει σημαντικό ρόλο στην παράσταση.
Αυτό συνέβη γιατί μία από τους συμμετέχοντες είναι επαγγελματίας μουσικός και παίζει τρομπόνι. Ο παππούς της ανήκε σε μια μπάντα, την οποία έστελναν σε αποστολή στις χώρες της Αφρικής. Είναι μια πολλή ενδιαφέρουσα ιστορία που κατά κάποιον τρόπο συμβολίζει την αποκεντροποίηση της αποικιοκρατίας. Κάνανε, λοιπόν, το εξής: ο Κάστρο και οι σύντροφοί του επινόησαν το Microbigadas για να μπορέσουν να λύσουν το τεράστιο οικιστικό πρόβλημα της εποχής τους. Μαζεύονταν διάφοροι, ανεξαρτήτως επαγγέλματος, και ένας οικοδόμος τούς έδειχνε πώς να χτίσουν ένα σπίτι κι έτσι, σε έναν χρόνο, έχτιζαν συλλογικά το δικό τους. Με αυτόν τον τρόπο όλοι απέκτησαν στέγη.
Μου άρεσε αυτή η φιλοσοφία γιατί σαφώς κρατάει την κοινότητα ενωμένη, καθώς όλοι μοιράζονται την ίδια στέγη, και μειώνει την κοινωνική απομόνωση της μαζικής παραγωγής. Οπότε σκέφτηκα να εφαρμόσουμε αυτήν τη μέθοδο και σε μια μπάντα. Μέσα σε έναν χρόνο, λοιπόν, η επαγγελματίας μουσικός δίδαξε στους άλλους τρεις τρομπόνι και τώρα αποτελούν ένα μουσικό κουαρτέτο που ερμηνεύει μελωδίες οι οποίες σχετίζονται με τις ιστορίες των παππούδων τους. Παράλληλα, ξεδιπλώνουμε και την ιστορία του κτιρίου, όπου, πριν από την Επανάσταση, στεγάζονταν δικαστήρια και επί των ημερών του Κάστρο μετατράπηκε σε ακαδημία μουσικής και θεάτρου. Εκεί σπούδασε και η Νταϊάνα μουσική. Ξεκίνησε να χτίζεται πολύ φιλόδοξα από μια ομάδα κομμουνιστών αρχιτεκτόνων που είχαν μεγάλες προσδοκίες και έφτασαν στην Κούβα από το εξωτερικό για να στηρίξουν την Επανάσταση. Ήθελαν να κάνουν κάτι που θα θύμιζε Όσκαρ Νιεμάιερ, αλλά ξεπερνούσε τις ανάγκες της Κούβας και κάποια στιγμή ο Κάστρο πάγωσε τα σχέδιά τους.
Τώρα έχουν μείνει ερείπια και ένα μικρό μέρος του αποτελεί τη σχολή. Τρομερά ενδιαφέρον κτίριο, εικόνες του οποίου δείχνουμε μαζί με άλλες, εξίσου ενδιαφέρουσες. Κάναμε μεγάλη έρευνα για αρχειακό οπτικό υλικό, καθώς η Κούβα διαθέτει τεράστιο αρχείο. Είχε την πιο διάσημη σχολή κινηματογράφου της Νοτίου Αμερικής και, όπως συνέβη και με τους αρχιτέκτονες, πολλοί ιδεολόγοι κινηματογραφιστές πήγαν στην Κούβα για να βοηθήσουν την Επανάσταση. Το υλικό που συλλέξαμε το επεξεργάστηκε και το διαμόρφωσε ανάλογα ένας Κουβανός κινηματογραφιστής.
— Παίξατε στην Κούβα;
Όχι. Τον Δεκέμβριο του 2018 καλέσαμε φίλους και κάποιους της κυβέρνησης να δουν τη δουλειά μας, αλλά δεν ήταν δυνατόν να παρουσιαστεί στο κοινό. Από την πλευρά μου, δεν ήθελα να προσθέσω άγχος στους ερμηνευτές. Το θέατρο στην Κούβα βρίσκεται υπό έλεγχο και η Ιστορία της χώρας είναι ευαίσθητο θέμα. Ελπίζω, μια μέρα, να μπορέσουμε να τη δείξουμε.
— Ο τίτλος του έργου, «Granma», είναι το όνομα ενός πλοίου αλλά και μιας εφημερίδας...
Δεν είναι απλώς το όνομα ενός πλοίου αλλά συνδέεται με τους παππούδες των παιδιών. Στην αρχή μάς είπαν: «Πως τολμάτε να χρησιμοποιείτε το όνομα της εθνικής εφημερίδας για μια θεατρική παράσταση;» ‒ είναι και η μοναδική και ανήκει στο Κόμμα. Είπαν ότι αυτό θα δημιουργούσε προβλήματα, αλλά μου άρεσε, καθώς αυτό το αμφιλεγόμενο όνομα ανήκει σε ένα πλοίο, το οποίο βρίσκεται μεν στο Μουσείο της Επανάστασης και ο κόσμος το φωτογραφίζει, αλλά είναι και το πλοίο με το οποίο ο παππούς του Ντανιέλ οργάνωσε τη μεταφορά των επαναστατών από την Αμερική στην Κούβα για να πολεμήσουν στο πλευρό του Κάστρο.
Info
Granma: Trombones from Havana
Stefan Kaegi - Rimini Protokoll
Σύλληψη & Σκηνοθεσία: Stefan Kaegi
Με τους: Milagro Álvarez Leliebre, Daniel Cruces-Pérez, Christian Paneque Moreda, Diana Sainz Mena
Μια παραγωγή των Rimini Protokoll και του Maxim Gorki Theater του Βερολίνου, σε συμπαραγωγή με το Emilia Romagna Teatro Fondazione (Ιταλία), το Festival TransAmériques (Μόντρεαλ), το Kaserne (Βασιλεία), τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, το Théatre Vidy (Λοζάνη), το LuganoInscena-Lac (Λουγκάνο), το Zürcher Theaterspektakel (Ζυρίχη) και το Festival D'Avignon (Γαλλία).
Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, Κεντρική Σκηνή
19 έως 21 Δεκεμβρίου, 20:30
Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα της Στέγης: onassis.org
σχόλια