Ο φωτογράφος της ήττας
Μια γενιά σβήνει, που δεν χώρεσε ποτέ στη μεταπολεμική Ελλάδα. Ακόμη και στα μικροαστικά διαμερίσματα που νοίκιαζε τα χρόνια της επιτηρούμενης ελευθερίας ή ακόμα και της παρανομίας, δεν συμφιλιώθηκε ποτέ με τον μικροαστισμό. Τώρα, στα κυριακάτικα τραπέζια, ανασύρει ψήγματα από σκόρπιες προσωπικές μαρτυρίες, διαβάζει ακόμη την Αυγή ή τον Ριζοσπάστη, αραιώνει στα μνημόσυνα και αφήνει μια δυσβάσταχτη κληρονομιά που προκαλεί τη δυσπιστία, αν όχι την αδιαφορία. Η Ελλάδα που υπερασπίστηκαν, και όχι απλώς αποτύπωσαν, ο Κώστας Μπαλάφας στα βουνά της Ηπείρου και ο Σπύρος Μελετζής στον Όλυμπο, η δική τους αναγεννημένη Ελλάδα, κατέρρευσε μεμιάς κι εξαφανίστηκε, ξεσκισμένη από μικρές και μεγάλες ύαινες, που το σάλιο τους υπάρχει ακόμη παντού. Πώς να απορείς που πέρασαν τριάντα ολόκληρα χρόνια πριν αναζητήσει ο ίδιος ο Κώστας Μπαλάφας την δική του Ατλαντίδα, το αρχείο που αποκόμισε από το αντάρτικο, φυλαγμένο και κρυμμένο σ' ένα γιαννιώτικο σπίτι επιταγμένο από τους Γερμανούς! Το βάρος της ήττας (τόσες απανωτές και συντριπτικές ήττες !) αλλά και η κρυφή περηφάνια και η σεμνότητα όσων συνέχισαν μια αλλόκοτη ζωή σε έναν κόσμο εχθρικό και ξένο στέρησαν κι από μας, τα παιδιά τους, τη γνώση των πραγμάτων αλλά και τη διάθεση να μοιραστούμε μια υπόθεση χαμένη, που διαισθανόμασταν, όμως, ότι έκρυβε ευνόητους κι αυθόρμητους ηρωισμούς κι έναν πεισματικό ρομαντισμό, έστω από μολύβι.
Με το Βιετνάμ, την Παλαιστίνη, τα οδοφράγματα του '68 και την αντίσταση στη χούντα, νιώσαμε κι εμείς με τη σειρά μας ένα τσίμπημα, μία εγρήγορση. Η δεύτερη γενιά της ήττας, παιδιά γνωστών "κομμένων κεφαλών", όπως αποκαλεί ο Τσίρκας στις Ακυβέρνητες Πολιτείες τη χρεοκοπημένη ηγεσία, ή απλών αγωνιστών, ανανέωσε αυθόρμητα τους δεσμούς της για ένα διάστημα και συσπειρώθηκε, πριν τελικά αποδειχθεί πολύ πιο εύθραυστη από την πρώτη. Νομίσαμε ότι θα μπορούσαμε εύκολα ν' απαλλαγούμε από τα λάθη και τον εκφυλισμό, από το πλάκωμα της συντριβής, γυρίζοντας την πλάτη στην ιστορία και τη ζωή εν τέλει των γονιών μας. Μας παρέσυρε και μας συνεπήρε ένας άλλος άνεμος, μια νέα κοσμογονία, που υποσχόταν ανατροπές σε πολλαπλά πεδία. Το καταδικασμένο παρελθόν δεν θέλαμε να το ξέρουμε, ακόμη κι αν βρισκόταν κάτω από το πάτωμα του ίδιου του σπιτιού μας. Και ήταν αργά πλέον για να μαζέψουμε τις σελίδες από τις αληθινές ζωές των ανθρώπων που μας μεγάλωσαν.
Οι φωτογραφίες του Κώστα Μπαλάφα, ακριβώς επειδή δηλώνουν με τον πιο άμεσο και γλυκό -ούτε "λυρικό", ούτε "ελεγειακό"- τρόπο ότι έτσι ήταν τα πράγματα στην Κατοχή και το αντάρτικο, γιατί απλώς έτσι έπρεπε να είναι, χωρίς την επίδειξη οποιασδήποτε πόζας απέναντι στην Ιστορία από τους γενναίους που την αναποδογύρισαν, μου προκαλούν πάντα για όση ώρα τις κοιτάζω -δεν μπορώ για πολύ- μια οδύνη και μια απελπισία. Με έναν απρόσμενο κι αινιγματικό τρόπο, πρόκειται για το ίδιο αβάσταχτο συναίσθημα που μου προκαλούν σε μια τελείως άλλη συντεταγμένη δύο γυναίκες φωτογράφοι, η Diane Arbus και η Francesca Woodman. Ίσως γιατί το συλλογικό αδιέξοδο μιλάει για τον άνθρωπο όσο και η προσωπική απόγνωση - μόνο η κλίμακα αλλάζει και το εύρος των προσδοκιών. Άλλωστε, συνειρμικά, σε σχέση με την τελευταία πράξη της ζωής αυτών των δύο φωτογράφων, είναι σίγουρο ότι αρκετοί αγωνιστές της Αντίστασης -όπως και ο ίδιος ο πατέρας μου που ομολόγησε μια μέρα, ίσως και κάπως αψυχολόγητα μπροστά μου, ότι θα προτιμούσε να είχε πεθάνει παρά να ζει σε αυτό το τέλμα- δεν θα είχαν αντέξει μια συμβιβασμένη ζωή, αν μπορούσαν να την έχουν προβλέψει σε όλη της την τραγικότητα. Στην Κοραή, η προτομή του θλιβερού Ζέρβα στέκεται ακόμη στη θέση της για να χλευάζει το κίνημα των Καπετάνιων του ΕΛΑΣ, μοναδικό σε όλη την κατοχική Ευρώπη.
Οι Μέρες του '4Ο του Κώστα Μπαλάφα, διατηρώντας μέχρι τη δική μας εποχή τη μεγάλη καλλιτεχνική και συναισθηματική τους αξία, μας μιλάνε γι' αυτά τα τραγικά στραβοπατήματα της ιστορίας αλλά και για την αναγκαιότητα και την ουτοπία.
