100 χρόνια από την πρώτη έκδοση του Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόις
Ο Τζόις πάλι
Philippe Sollers
Le Monde des livres, 11.06.2014
Ο Οδυσσέας του Τζόις εκδόθηκε στη Γαλλία το 1922 από τη Sylvia Beach, εκδότρια και βιβλιοπώλισσα του Shakespeare and Co. 'Οταν κυκλοφόρησε, το βιβλίο προκάλεσε σκάνδαλο και λογοκρίθηκε ως πορνογράφημα. Σήμερα αναγνωρίζεται ως ένα από τα αριστουργήματα της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Μια αναδρομή σε μια οδύσσεια που είναι επίσης η οδύσσεια των αναγνώσεων και των μεταφράσεών του.
*
[...] Είναι όλο και πιο δύσκολο να συναντήσει κανείς κάποιον που να έχει διαβάσει το βιβλίο. Κάθε μορφωμένος άνθρωπος έχει ακούσει για τον Τζόις, γνωρίζει τρία ή τέσσερα ανέκδοτα γι' αυτόν, αλλά όσον αφορά την ουσία, πέρα από την επανάληψη ακαδημαϊκών σχολίων, το πέπλο ομίχλης παραμένει, και δεν είναι η παρωδία του "Bloomsday", στις 16 Ιουνίου κάθε χρόνο στο Δουβλίνο, που θα φωτίσει το ζήτημα.
Τον Τζόις δεν τον βρίσκεις στο Δουβλίνο, όπως και τον Προυστ στο Bois de Boulogne, τον Κάφκα στην Πράγα, τον Σεζάν στο όρος Sainte-Victoire, τον Σελίν στο Meudon. Μια πόλη αποφασίζει να γιορτάσει τον χαρακτήρα ενός μυθιστορήματος προκειμένου να απαλλαγεί καλύτερα από τον συγγραφέα της; Να κάτι που είναι αντάξιο του εξωφρενικού χιούμορ αυτής της ελάχιστα κατανοημένης ιδιοφυΐας. Ο Τζόις σίγουρα δεν θα δεχόταν να ταυτιστεί αποκλειστικά και μόνο με τον Λέοπολντ Μπλουμ. Είναι ο Μπλουμ, φυσικά, αλλά και ο Στέφεν Δαίδαλος, ο Μπακ Μάλιγκαν, ο Όμηρος, ο Άμλετ, ο Θεός, ο Σαίξπηρ, ο Αριστοτέλης, η Γκέρτι, διάφοροι θεολόγοι, μεθύστακες, πόρνες και μετά η Μόλι και μετά οποιοσδήποτε άλλος. Η μέρα του Τζόις είναι η μεγαλύτερη στην ανθρώπινη ιστορία. Έθνος, οικογένεια, στενόμυαλη λογική, θρησκεία, τα πάντα τινάζονται στον αέρα από το πρωί ως το βράδυ, και έτσι εισερχόμαστε, για πρώτη φορά, σε μια εντελώς ελεύθερη, κωμική, λυρική, οικεία, κοσμική πραγματικότητα. Για να μην αναφέρουμε μια φυσική αισχρολογία, ακόμα πιο μυστηριώδης και αποστασιοποιημένη επειδή δεν έχει καμία σχέση με την πορνογραφία. [...]
Επαναλαμβάνουν συνέχεια ότι ο Οδυσσέας δεν διαβάζεται και, κατά συνέπεια, τα σχόλια αφορούν κυρίως φορμαλιστικά ζητήματα. Ακούμε πως "ο Τζόις ήθελε να απορυθμίσει τη γλώσσα". Μα όχι, καθόλου: αντίθετα, ήθελε να την ρυθμίσει αλλιώς, απηχώντας έναν κόσμο σε πλήρη απορύθμιση (όλο και περισσότερο). Υπήρχε κάτι σάπιο στην αγγλική γλώσσα, στην Ιρλανδία, στον δυτικό πολιτισμό, στη μεταφυσική, στον χώρο, στον χρόνο, στη θρησκεία, στα αντικείμενα, στους άνδρες, στις γυναίκες. Ο Τζόις ήθελε απλώς να συμμαζέψει αυτό το χάος. Το αποτέλεσμα είναι εκρηκτικό, αλλά πάντα πολύ ξεκάθαρο (εκτός από τη σκοπιά της κυριαρχίας ή της υποτέλειας). Το θέμα είναι το νόημα του Οδυσσέα και όχι οι λέξεις που το εκφράζουν.
Τι έρχεται λοιπόν να κάνει εδώ αυτός ο Μπλουμ, ο γεννημένος Βιράγκ, ένας Εβραίος ουγγρικής καταγωγής, και η Μάριον, η σύζυγός του, η πολύ διάσημη Μόλι που κλείνει τη συναυλία με το περίφημο "ναι" της; Ποιος είναι αυτός ο Στέφεν Δαίδαλος, που το έσκασε από τους Ισουίτες, με τη βλάσφημη άρνησή του να γονατίσει μπροστά στην ετοιμοθάνατη μητέρα του; Γιατί αυτό το ανδρικό ζευγάρι, ένας άπιστος αλλά επίμονος Εβραίος και ένας αλλόκοτος Έλληνας Καθολικός; "Ένας Εβραίος 'Ελληνας είναι ένας Έλληνας Εβραίος", λέει ο Τζόις. Αυτό το δίδυμο επιλέχτηκε με τη μεγαλύτερη δυνατή λογική. Είναι αυτοί που αναλαμβάνουν να εναντιωθούν στον περιρρέοντα κομφορμισμό (αντισημιτισμό), άλλοτε με χλευασμό, άλλοτε με παρόρμηση, με εξέγερση ή με συμπόνια.
Ένα δίδυμο; Όχι: ένα τρίδυμο, αφού ο συγγραφέας διεισδύει, όπως κανείς άλλος πριν απ' αυτόν, στα μυστικά της γυναικείας ψυχής. Τέλος της αγίας μητέρας, τέλος του ιδανικού ειδώλου. Άσε με να είμαι, άσε με να ζήσω", λέει ο Στέφεν στη μητέρα του, ενώ από μέσα του την αποκαλεί "βαμπίρ" που "μασάει πτώματα". Υπάρχει ένα προπατορικό αμάρτημα που συνδέεται με την αναπαραγωγή και, επομένως, με τον θάνατο; Είναι πιθανό, τρομερό, αλλά πάνω απ' όλα κωμικό. Ο Στέφεν είναι το "καλλιτεχνικό" όραμα του Τζόις, ο Μπλουμ η προοδευτική και επιστημονική πλευρά του που είναι αφιερωμένη στη σεξουαλική εμμονή. Οι άνδρες και οι γυναίκες; Πλήρης παρεξήγηση, ακριβώς. Ξεκινήστε με το υπέροχο επεισόδιο της Ναυσικάς: η γοητευτική νεαρή κουτσή κοπέλα που έχει πέσει ανάσκελα στην παραλία, εν μέσω πυροτεχνημάτων, και ο σκοτεινός σάτυρος Μπλουμ που την παρακολουθεί από τα βράχια και αυνανίζεται. Αναφέρεται καθαρά η τοποθεσία από τον τουρισμό στην Ιρλανδία; Αμφιβάλλουμε.
Τι είναι αυτό που ανατινάζεται με τον Τζόις; Η ιεραρχία. Κατανοούμε ότι μια τέτοια εξέγερση δεν άρεσε στην υπάρχουσα καθεστηκυία τάξη (και πόσο μάλλον στους μαρξιστές). Ο επίπεδος ορθολογισμός χλευάζεται, το θρησκόληπτο κόμμα γελοιοποιείται, ο συγγραφέας αισθάνεται άνετα ως Εβραίος όσο και ως γυναίκα, για να μην αναφέρουμε την πεποίθησή του ότι ο Θεός, αν υπήρχε, θα ήταν "ολασεόλους" (όπως και ολασεόλες).
Οι νεκροί είναι ζωντανοί, οι ζωντανοί πεθαίνουν, κάποιον κηδεύουν, κάποια ξεγεννάνε, γίνονται λειτουργίες, συντάσσεται η απογευματινή εφημερίδα, πίνουν σε ένα καταγώγι, δίνουν το κλειδί για το έργο του Σαίξπηρ, ακούν τον λόγο να εκφέρεται, γλιστρούν στα όνειρα και τους εφιάλτες, συζητούν για τη μητρότητα και την πατρότητα. Ο πατέρας δεν είναι γεννήτορας: "Για τον άνθρωπο δεν υπάρχει συνειδητή τεκνοποίηση. Είναι μια μυστική κατάσταση, μια αποστολική διαδοχή, από τον μοναδικό γεννήτορα στον μοναδικό που γεννιέται." Ως απροσδόκητο αποτέλεσμα, η Καθολική Εκκλησία, όπως και ο ίδιος ο κόσμος, είναι αμετάβλητα θεμελιωμένη στο κενό. Ο Μπλουμ εντυπωσιάζεται πολύ από τον ασυμβίβαστο αυτόν Στέφεν, φλερτάρει μαζί του, θα ήταν ευχαρίστως μέντοράς του (ακόμη και αν αυτό συνεπάγεται να του προσφέρει τη γυναίκα του). Πιστεύει ότι το σεξ είναι παντοδύναμο, όπως και η Μόλι, αλλά στα αστεία. Θα μπορούσε να ήταν σοσιαλιστής ο Μπλουμ, γι' αυτό και ο Στέφεν του απαντά κοφτά: "Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τη χώρα, ας αλλάξουμε θέμα".
Η Ιθάκη, με τον Τηλέμαχο, τη Ναυσικά και την Πηνελόπη, είναι ένα από τα πιο επιτυχημένα επεισόδια του Οδυσσέα. Κάθε νέα ανάγνωση είναι μαγική, με ερωτήσεις και απαντήσεις, όλες ιλιγγιώδεις. Χαθήκατε λίγο στη διαβολική και παραληρηματική Κίρκη; Φυσιολογικό, αφού "η ιστορία είναι ένας εφιάλτης από τον οποίο προσπαθώ να ξυπνήσω". Ακούστε όμως καλύτερα τον μισομεθυσμένο Στέφεν, να φωνάζει το "Non serviam!" και το "Nothung!" του σε πτώματα και φαντάσματα, καθώς ραπίζει τον πολυέλαιο του οίκου ανοχής με το μπαστούνι του από φλαμουριά (το ίδιο μπαστούνι, που ο καημένος ο Αρτώ θα πει ότι ήταν το μπαστούνι του Αγίου Πατρικίου). Και να εφαρμόζει την απλή αυτή βασική αρχή: "Κρατηθείτε στο τώρα, στο εδώ, μέσα από το οποίο όλο το μέλλον βυθίζεται στο παρελθόν".
Απόσπασμα από τον περίφημο εσωτερικό μονόλογο της Μόλι στο τέλος του βιβλίου.
…I love flowers I’d love to have the whole place swimming in roses God of heaven there’s nothing like nature the wild mountains then the sea and the waves rushing then the beautiful country with fields of oats and wheat and all kinds of things and all the fine cattle going about that would do your heart good to see rivers and lakes and flowers all sorts of shapes and smells and colours springing up even out of the ditches primroses and violets nature it is as for them saying there’s no God I wouldn’t give a snap of my two fingers for all their learning why don’t they go and create something I often asked him atheists or whatever they call themselves go and wash the cobbles off themselves first then they go howling for the priest and they dying and why why because they’re afraid of hell on account of their bad conscience ah yes I know them well who was the first person in the universe before there was anybody that made it all who ah that they don’t know neither do I so there you are they might as well try to stop the sun from rising tomorrow the sun shines for you he said the day we were lying among the rhododendrons on Howth head in the grey tweed suit and his straw hat the day I got him to propose to me yes first I gave him the bit of seedcake out of my mouth and it was leapyear like now yes 16 years ago my God after that long kiss I near lost my breath yes he said was a flower of the mountain yes so we are flowers all a woman’s body yes that was one true thing he said in his life and the sun shines for you today yes that was why I liked him because I saw he understood or felt what a woman is and I knew I could always get round him and I gave him all the pleasure I could leading him on till he asked me to say yes and I wouldn’t answer first only looked out over the sea and the sky I was thinking of so many things he didn’t know of Mulvey and Mr Stanhope and Hester and father and old captain Groves and the sailors playing all birds fly and I say stoop and washing up dishes they called it on the pier and the sentry in front of the governors house with the thing round his white helmet poor devil half roasted and the Spanish girls laughing in their shawls and their tall combs and the auctions in the morning the Greeks and the Jews and the Arabs and the devil knows who else from all the ends of Europe and Duke street and the fowl market all clucking outside Larby Sharans and the poor donkeys slipping half asleep and the vague fellows in the cloaks asleep in the shade on the steps and the big wheels of the carts of the bulls and the old castle thousands of years old yes and those handsome Moors all in white and turbans like kings asking you to sit down in their little bit of a shop and Ronda with the old windows of the posadas glancing eyes a lattice hid for her lover to kiss the iron and the wineshops half open at night and the castanets and the night we missed the boat at Algeciras the watchman going about serene with his lamp and O that awful deepdown torrent O and the sea the sea crimson sometimes like fire and the glorious sunsets and the figtrees in the Alameda gardens yes and all the queer little streets and pink and blue and yellow houses and the rosegardens and the jessamine and geraniums and cactuses and Gibraltar as a girl where I was a Flower of the mountain yes when I put the rose in my hair like the Andalusian girls used or shall I wear a red yes and how he kissed me under the Moorish wall and I thought well as well him as another and then I asked him with my eyes to ask again yes and then he asked me would I yes to say yes my mountain flower and first I put my arms around him yes and drew him down Jo me so he could feel my breasts all perfume yes and his heart was going like mad and yes I said yes I will Yes.
Αναδημοσίευση από : Poetry dispatch & other notes from the underground
Ο Οδυσσέας του Τζόις κυκλοφορεί στα ελληνικά σε μετάφραση του Σωκράτη Καψάσκη από τις εκδόσεις Κέδρος (1η έκδοση 1990).
