Από το Αφγανιστάν στην Ουκρανία, αναμνήσεις από τους ρωσικούς πολέμους
Olivier Roy
Orient XXI - 6 Απριλίου 2022
Φιλόσοφος και πολιτικός επιστήμονας, ο Olivier Roy είναι ειδικός στο Ισλάμ και το Αφγανιστάν. Σήμερα είναι καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.
Έχοντας παρακολουθήσει τον πόλεμο στο Αφγανιστάν τη δεκαετία του 1980, ο ακαδημαϊκός Olivier Roy μπόρεσε να παρατηρήσει από κοντά τις αδυναμίες του τότε Κόκκινου Στρατού. Πέρασαν δεκαετίες, ο Βλαντιμίρ Πούτιν ήρθε στην εξουσία και παρά τις προσπάθειες και τους σημαντικούς προϋπολογισμούς, οι ίδιες αλλοπρόσαλλες καταστάσεις φαίνεται να επαναλαμβάνονται στο ουκρανικό μέτωπο, με τις ίδιες τρομερές συνέπειες για τους πληθυσμούς.
Δεν είμαι ειδικός σε θέματα στρατού, αλλά παρακολούθησα στενά τη συμπεριφορά του σοβιετικού στρατού στο Αφγανιστάν τη δεκαετία του 1980. Αυτός ο στρατός δεν ήξερε να πολεμά και έπασχε από προφανή δομικά προβλήματα. Παρακολούθησα τον πρώτο πόλεμο της Τσετσενίας (1994-1996) από λίγο μεγαλύτερη απόσταση (από το Μπακού και την Κεντρική Ασία) και διαπίστωσα τα ίδια προβλήματα που εξηγούσαν την ήττα των ρωσικών στρατευμάτων απέναντι στους Τσετσένους μαχητές.
Η άφιξη του Βλαντιμίρ Πούτιν στην εξουσία, ως πρωθυπουργού (1999) και στη συνέχεια ως προέδρου, φάνηκε να αλλάζει τα πράγματα. Ο δεύτερος πόλεμος της Τσετσενίας έληξε με τη νίκη των Ρώσων (αλλά το να νικήσεις μια χώρα 600.000 κατοίκων όταν η δική σου έχει 140 εκατομμύρια δεν είναι κάτι εξαρχής ανέφικτο). Φαινόταν ξεκάθαρο ότι ο Πούτιν και η ομάδα του είχαν λάβει τα διδάγματα από τις προηγούμενες ήττες καθώς ξεκίνησαν μια τολμηρή πολιτική στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων σε όλα τα επίπεδα: στο τεχνολογικό, φυσικά, αλλά κυρίως σόσον αφορά τη δομή και την εκπαίδευση.
Στο στρατό έγινε "απολίπανση" με κάθε έννοια της λέξης (υπήρξε σαφής μείωση της περιφέρειας των ανώτερων αξιωματικών). Επαγγελματικοποιήθηκε· οι νέοι "αποφασισμένοι" αξιωματικοί προήχθησαν. Η εκπαίδευση φάνηκε επίσης να έχει βελτιωθεί, όπως και οι καθημερινές συνθήκες διαβίωσης των στρατιωτών. Η διαφθορά λεγόταν πως είχε μειωθεί σημαντικά. Η κοινωνική θέση των αξιωματικών ενισχύθηκε από εκστρατείες προβολής του στρατιωτικού παρελθόντος τόσο της Ρωσίας όσο και της Σοβιετικής Ένωσης, που κατέληγαν στην ίδια δοξασία μιας αυτοκρατορίας σίγουρης για τον εαυτό της. Οι επιχειρήσεις στη Γεωργία και τη Συρία επέτρεψαν στο δόγμα να τελειοποιηθεί και στο νέο στρατό να δοκιμάσει νέες πολεμικές τεχνικές σε πραγματικές μάχες. Και όμως, βλέποντας αυτά που συμβαίνουν στην Ουκρανία, διαπιστώνω παρόμοιες δομικές αδυναμίες. Περιορίζομαι στη δική μου εμπειρία και δεν ισχυρίζομαι ότι εξαντλώ το θέμα, αλλά κάποια χαρακτηριστικά που φαίνεται να διατηρούνται εξηγούν γιατί η χρήση αδιάκριτων βομβαρδισμών είναι μια φυγή προς τα εμπρός.
Οι στρατιωτικές μονάδες που υποχωρούν αφήνουν πίσω τους τους νεκρούς τους. Αυτό μπορεί να κατανοηθεί όταν συντρίβεσαι από μια ξαφνική μαζική επίθεση του εχθρού, αλλά ούτε οι Ουκρανοί ούτε οι Αφγανοί διεξάγουν μάχες με μαζική χρήση του πεζικού ή του πυροβολικού. Μια μονάδα που αφήνει τους νεκρούς της στην τύχη τους αποκαλύπτει την απουσία ομαδικού πνεύματος, μια νοοτροπία "ο καθένας για τον εαυτό του" ή, ποιος ξέρει, ένα είδος αδιαφορίας και μοιρολατρίας.
Οι στρατιώτες κάνουν επιδρομές: λεηλατούν καταστήματα και κλέβουν κότες (στο Αφγανιστάν ρήμαζαν και τους οπωρώνες, κάτι που προφανώς δεν είναι ακόμη δυνατό στον ουκρανικό χειμώνα). Αυτό φυσικά υποδηλώνει ένα μεγάλο πρόβλημα τροφοδότησης, και ένας πεινασμένος στρατιώτης δεν θα πολεμήσει καλά. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Όταν κάνεις επιδρομή, εγκαταλείπεις τις γραμμές σου, πηγαίνεις με δύο ή τρεις φίλους σου, και μετά πέφτεις εύκολα σε ενέδρα· οι περισσότεροι Σοβιετικοί αιχμάλωτοι που συνάντησα στο Αφγανιστάν είχαν πιαστεί έτσι. Κι ύστερα όταν κλέβεις κότες, πρέπει να σκεφτείς πώς θα τις φτιάξεις: να τις μαδήσεις, να ανάψεις φωτιά, να περιμένεις να "γίνει το κάρβουνο" και γενικά να ανοίξεις κι ένα μπουκάλι βότκα για να πάει το φαΐ κάτω. Δεν είναι και η καλύτερη διαχείρηση απέναντι σε έναν κινητικό, αποφασισμένο αντίπαλο που γνωρίζει το έδαφος και που μερικές φορές σε παρακολουθεί επί ώρες. Όλα αυτά ακούγονται κοινότοπα, αλλά ο πόλεμος είναι επίσης μια ιστορία απλών στρατιωτών.
Τεθωρακισμένες μονάδες βρίσκονται απομονωμένες και χωρίς αεροπορική υποστήριξη. Αυτή ήταν η μεγαλύτερη έκπληξή μου στο Αφγανιστάν, και ξαναβλέπουμε να συμβαίνει το ίδιο και στην Ουκρανία. Καταμεσής της μέρας, κάτω από ένα απόλυτα καθαρό ουρανό, μια περίπολος αρμάτων μάχης και τεθωρακισμένων οχημάτων ακινητοποιείται, συνήθως επειδή ένα από τα οχήματα παρουσιάζει βλάβη - η κακή συντήρηση φαίνεται να είναι ένα άλλο δομικό πρόβλημα. Αυτό την καθιστά εύκολο στόχο για μια μικρή ομάδα ανταρτών ή στρατιωτών με αντιαρματικά όπλα. Αλλά και η ομάδα αυτή είναι ευάλωτη, δεν είναι πάντα καλά εξοπλισμένη και επίσης κινείται φανερά (ούτε το Αφγανιστάν ούτε η Ουκρανία είναι χώρες με ζούγκλα). Οι Ρώσοι έχουν τον έλεγχο του ουρανού· τα θωρακισμένα ελικόπτερά τους M-24 είναι πολύ αποτελεσματικά και είναι σπάνιο οι επιτιθέμενοι να διαθέτουν αντιαεροπορικούς πυραύλους. Σε όλες τις αναφορές των αμερικανικών και γαλλικών πολέμων, η αεροπορική υποστήριξη φτάνει μέσα στην επόμενη ώρα, εκτός αν οι καιρικές συνθήκες δεν το επιτρέπουν. Με τους Ρώσους, τίποτα, που σημαίνει αρκετές ώρες ή ποτέ. Δεν είναι θέμα διαθέσιμων αεροσκαφών: τα έχουν. Σίγουρα υπάρχει πρόβλημα επικοινωνίας, αλλά ίσως και κάτι βαθύτερο, το οποίο μαρτυράει η μη συλλογή των νεκρών: αδιαφορία για την τύχη των άλλων στρατιωτών. Ο καθένας για τον εαυτό του.
Μιλώντας με πρώην στρατιώτες, ακούει κανείς πάντα την ίδια ιστορία: οι στρατιώτες είναι αποκομμένοι από το σώμα των αξιωματικών. Οι στρατιώτες οργανώνονται μεταξύ τους και έχουν τη δική τους κουλτούρα (που συμπεριλαμβάνει μία παράδοση με πολύ βίαια καψόνια), η οποία δεν είναι κουλτούρα πολέμου, αλλά επιβίωσης. Αυτή η έλλειψη συνδέσμου είχε εντοπιστεί από τους ίδιους τους Σοβιετικούς: το 1972 δημιουργήθηκε ο βαθμός του praporshchik για να λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος μεταξύ των απλών στρατιωτών και του σώματος των αξιωματικών, αλλά απονέμεται σε έναν ανώτερο στρατιώτη. Φαίνεται ότι δεν υπάρχει ο ισχυρός δεσμός μεταξύ του Άγγλου λοχία ή του Γάλλου υπολοχαγού και του στρατεύματος.
Εν ολίγοις, δυσκινησία, έλλειψη συντονισμού, στεγανά μεταξύ των όπλων, μεταξύ των σωμάτων, μεταξύ των μονάδων, μεταξύ στρατιωτών και αξιωματικών, κουλτούρα επιβίωσης και επινοητικότητας, και στη συνέχεια, χωρίς αμφιβολία, μια κρυφή διαφθορά που εξαφανίζει τη βενζίνη, τα τρόφιμα, ακόμη και τα πυρομαχικά. Ο Πούτιν εξακολουθεί να μην έχει τον στρατό των φιλοδοξιών του. Αλλά αυτό μπορεί να τον κάνει να αφήσει το δάχτυλο από τη σκανδάλη και να το πάει στο (πυρηνικό) κουμπί. Πρέπει να φοβόμαστε αυτούς που νιώθουν ματαιωμένοι.
