"Για την Σάμα": η συριακή κόλαση κινηματογραφημένη από μέσα από μία κάτοικο του Χαλεπίου
S. Barret
Mr Mondialisation, 21.09.2019
"Για την Σάμα" είναι ένα αγγλο-συριακό ντοκιμαντέρ της Waad al-Kateab και του Edward Watts. Στο Χαλέπι, η Waad al-Kateab ήταν μία νέα Σύρια φοιτήτρια όταν ξέσπασε στη χώρα της το 2011 ο εμφύλιος πόλεμος. Θα παντρευτεί με έναν από τους τελευταίους γιατρούς που παρέμειναν στην πολιορκημένη πόλη. Το ζευγάρι θα αποφασίσει από κοινού να μείνει στη Συρία, να βοηθήσει τα θύματα του πολέμου και να αγωνιστεί για τη χώρα τους. Η κόρη τους, η Σάμα, γεννιέται σε αυτό το ανείπωτο χάος. Η μητέρα θα καταγράψει επί πέντε χρόνια την καθημερινότητά της ενώ ο πατέρας θα φροντίζει μπροστά στα μάτια της τα θύματα της σύγκρουσης. Από τις εικόνες αυτές δημιουργήθηκε μία μοναδική ταινία μεγάλου μήκους που είναι αδύνατο να περιγράψεις, η οποία αφιερώνεται στη Σάμα [στη Γαλλία, άρχισε να προβάλλεται μέσα στον Οκτώβρη - σ.σ.].
"Δεν πιστεύαμε ότι ο κόσμος θα άφηνε να γίνουν όλα αυτά" (Waad)
Η ταινία αυτή περιγράφεται αναμφίβολα σαν μία κατάδυση χωρίς φίλτρο στις τρομερές βιαιότητες που υπέστη ο συριακός λαός. Βιαιότητες που η μητέρα της Σάμα, η Waad al-Kateab, θα κινηματογραφήσει αδιάκοπα στα πέντε χρόνια του πολέμου: την καταστολή, τους βομβαρδισμούς, τους θανάτους που σηματοδοτούν την καθημερινή ζωή των κατοίκων του Χαλεπίου. Αλλά η νεαρή Σύρια γυναίκα δείχνει επίσης τις μέχρι σήμερα αόρατες ελπίδες και την αλληλεγγύη του λαού του Χαλεπίου καθώς και τις προσπάθειες του συζύγου της Hamza και του νοσηλευτικού προσωπικού για να σωθούν ζωές σε ένα αυτοσχέδιο νοσοκομείο με λίγα μέσα, αλλά με πολλή αλληλοβοήθεια.
Περισσότερο κι από ντοκιμαντέρ για τον πόλεμο, η Waad κινηματογράφησε χωρίς σχόλια την ιστορία της δικής της ζωής ανάμεσα στο 2011 και το 2016 (η χρονιά που η οικογένειά της τελικά κατέφυγε στο Ηνωμένο Βασίλειο για να γλυτώσει από το θάνατο). Κατά τη διάρκεια των πρώτων διαδηλώσεων κατά του καθεστώτος Άσαντ το 2011, ήταν φοιτήτρια στο τέταρτο έτος της σχολής Οικονομικών του Πανεπιστημίου του Χαλεπίου. Έμαθε μόνη της να χειρίζεται την κάμερα για να απαθανατίζει τα γεγονότα των οποίων υπήρξε αυτόπτης μάρτυς.
Και όταν η κάμερα άρχισε να τραβάει, η Waad δεν φανταζόταν ότι οι εικόνες που έπαιρνε θα αποτελούσαν οκτώ χρόνια αργότερα μια ταινία μεγάλου μήκους. Ήθελε να καταγράψει τις συριακές διαδηλώσεις, τη φρίκη του πολέμου, τα εγκλήματα του καθεστώτος του Μπασάρ Ελ 'Ασαντ - που δεν αναγνώρισαν ποτέ οι υποστηρικτές του - ο οποίος δεν δίστασε να σκοτώσει τους ίδιους τους πολίτες του για να διατηρηθεί στην εξουσία. Συνολικά, από το 2011, η χώρα μετράει πάνω από 500.000 θύματα σύμφωνα με εκτιμήσεις διαφόρων ΜΚΟ. "Ήθελα να καταθέσω τη μαρτυρία μου και να δείξω τον ανθρωπισμό που παρέμενε γύρω μας, αντί για τον θανάτο και την καταστροφή που γίνονταν πρωτοσέλιδα."
Το γεγονός ότι είναι γυναίκα της επέτρεψε να συναντήσει άλλες γυναίκες και παιδιά, κάτι που είναι αρκετά ασυνήθιστο. Αλλά και να διηγηθεί πώς όλοι προσπάθησαν να ζήσουν όσο πιο φυσιολογικά γινόταν εν μέσω της πολιορκίας της βομβαρδισμένης πόλης και του αγώνα για ελευθερία. Η Waad δεν ξεχνάει ωστόσο να μιλήσει και για τον εαυτό της και στο "Για τη Σάμα" δείχνει επίσης πώς η ίδια έζησε, παντρεύτηκε, έχοντας ένα παιδί, χωρίς να ξεχνά ποτέ το ρόλο της ως αυτόπτης μάρτυς του πολέμου, ως μία "δημοσιογράφος-πολίτης" στο οποίο έδινε μεγάλη σημασία:
"Ένιωσα μία μεγάλη ευθύνη απέναντι στην πόλη μου, στους κατοίκους της και στους φίλους μου: έπρεπε να διηγηθώ την ιστορία τους ώστε να μην ξεχαστεί ποτέ και κανείς να μην μπορεί να διαστρεβλώσει την πραγματικότητα που βιώσαμε."
Μία ωμότητα στις εικόνες που τους προσδίδει την αφηγηματική τους δύναμη
Μέσα από την ταινία της, η Waad θέλει να απευθύνει ένα μήνυμα στην κόρη της, εξού και ο τίτλος της. Για να καταλάβει γιατί οι γονείς της επέλεξαν να παραμείνουν στο Χαλέπι και το νόημα της ελευθερίας για την οποία αγωνίστηκαν. Απευθύνεται στην κόρη της με φωνή off. Της διηγείται την πρόσφατη ιστορία της Συρίας, της επανάστασης που αναδύεται σιγά-σιγά με φόντο τις εικόνες των διαδηλώσεων, κι έπειτα της αιματηρής στρατιωτικής καταστολής που ακολούθησε. Παρουσιάζει την καθημερινή ζωή στα πέντε που πέρασε σε μια πόλη που μετατράπηκε σταδιακά σε πολεμική ζώνη. Λόγια που ενημερώνουν και τον ίδιο τον θεατή. Η Waad δεν διστάζει να τραβάει από πολύ κοντά, όπως για παράδειγμα τα σώματα δεκάδων αγωνιστών που βασανίστηκαν και στη συνέχεια εκτελέστηκαν με μια σφαίρα στο κεφάλι για παραδειγματισμό από τους υποστηρικτές του καθεστώτος στο οποίο εναντιώνονταν. Προειδοποιήσεις με τη μορφή δημόσιων εκτελέσεων που δεν θα κάμψουν την αποφασιστικότητα των επαναστατών.
Με την κάμερα στον ώμο, και παρά την τρεμάμενη ενίοτε εικόνα της, η Waad μας βυθίζει στην καθημερινότητά της σαν να ήμασταν δίπλα της. Αναπηδάμε μαζί της όταν μία βόμβα (διασποράς ή βαρέλι), ένας πυραύλος, ένα βλήμμα σκάει σε απόσταση μερικών μέτρα και η ατμόσφαιρα ξαφνικά γεμίζει με σκόνη. Ακόμη και το αέριο χλωρίου χρησιμοποιήθηκε εναντίον του πληθυσμού από το συριακό καθεστώς και το Ισλαμικό κράτος. Δεν γλυτώνει ούτε το νοσοκομείο όπου εργάζονται η Waad, η οικογένειά της, το εθελοντικό (και όχι πάντα εκπαιδευμένο) ιατρικό προσωπικό, καθώς και άλλοι πρόσφυγες. Αποτελεί κι αυτό στόχος βομβαρδισμών. Μια απόλυτη περιφρόνηση για τη ζωή που τα ισχνά πολιτικά σχόλια δυσκολεύονται να καμουφλάρουν. Γιατί οι εικόνες δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας. Αυτοί οι αφοσιωμένοι εθελοντές πηγαίνουν μετά σε άλλα βομβαρδισμένα σημεία για να διασώσουν τους τραυματίες, να ανασύρουν τους θαμμένους ανθρώπους. Τουλάχιστον στην αρχή, γιατί η κατάσταση κατόπιν θα χειροτερεύσει σε σημείο να πρέπει να παραμένουν κλεισμένοι στο νοσοκομείο. Αεροφωτογραφίες θα μας δείξουν το 2016 ένα Χαλέπι που έχει μετατραπεί σε σωρό ερειπίων.
"Συνεχίζω να κινηματογραφώ. Αυτό μου δίνει έναν λόγο να βρίσκομαι εδώ. Κάνει τον εφιάλτη πιο υποφερτό." (Waad)
Καθ 'όλη τη διάρκεια της ταινίας, αισθανόμαστε αναπόφευκτα στο πλευρό της Waad και των ανθρώπων που κινηματογραφεί. Ειδικά όταν περιγράφει τη σχέση της με τον φίλο της Hamza, έναν αγωνιστή-ιατρό που θα γίνει σύζυγός της. Ένας "απλός αλλά όμορφος" γάμος όπου "τα τραγούδια κάλυπταν τον ήχο των βομβών". Αντιλαμβανόμαστε όλη τη συνενοχή που ενώνει τα μέλη αυτής της ομάδας επιζώντων. Ανησυχούμε μαζί με την Waad όταν ψάχνει για την κόρη της, ενώ το νοσοκομείο έχει πληγεί από μια νέα εκτόξευση πυραύλων. Η Waad και ο Hamza στενοχωριούνται για την κόρη τους που της επιβάλουν να ζει μέσα σε συνθήκες αδιανόητες για ένα τόσο μικρό παιδί, αλλά δεν τους πάει και η καρδιά να εγκαταλείψουν την πόλη. Μας πιάνει τρόμος μπροστά στα τραυματισμένα παιδιά, αιμόφυρτα και δακρυσμένα. Τα σώματα συσσωρεύονται στους διαδρόμους του νοσοκομείου όπου το καταπονημένο προσωπικό δίνει τις πρώτες βοήθειες πάνω στο πάτωμα. 'Οσο περνάει ο καιρός, το νοσοκομείο -που θα καταλήξει να είναι το τελευταίο της πόλης - θα πρέπει να υποδέχεται τραυματίες χωρίς να ξέρει τι να τους κάνει. Τραυματίες, ενήλικες ή παιδιά, που δεν θα μπορούν πάντα να σωθούν.
Ανά τακτά διαστήματα, η Waad μας εκμυστηρεύεται τις σκέψεις της, θετικές ή αρνητικές, τον φόβο μπροστά στο θάνατο που επανέρχεται με τον ήχο των ρωσικών ή συριακών αεροπλάνων και ελικοπτέρων που προαναγγέλει αεροπορικές επιδρομές. Δεν μπορούμε να μην μοιραστούμε τον πόνο της Waad όταν διηγείται τον θάνατο των φίλων της στην οθόνη μερικές σκηνές νωρίτερα. Η ενσυναίσθηση μας πλημμυρίζει μπροστά στον πόνο των γονιών που φιλούν το σώμα του νεκρού τους παιδιού τους και την αγωνία των ανήμπορων γιατρών. Πώς μπορούμε να μιλάμε μόνο για "ταινία" μπροστά σε αυτές τις αφιλτράριστες εικόνες; Αλλά χαμογελάμε και στις λίγες στιγμές χαράς που καταφέρνουν να παρεισφρήσουν στην επισφαλή καθημερινότητα του ζευγαριού, όπως όταν γεννιέται η Σάμα.
Ανάμεσα σε δύο βομβαρδισμούς, οι άνθρωποι προσπαθούν να ζήσουν κανονικά, ένας τρόπος αντίστασης στο καθεστώς, παρά τη στέρηση τροφής - κι έπειτα του ηλεκτρικού - που ολοένα θα μεγαλώνει. Τα παιδιά κολυμπούν μέσα σε αυτοσχέδιες πισίνες, στην πραγματικότητα κρατήρες από βλήμματα γεμάτοι με νερό από σπασμένους σωλήνες. Τα σχολεία εξακολουθούν και υπάρχουν, αλλά τοποθετούνται σε υπόγεια για να προστατεύονται από βομβαρδισμούς, κι εκεί τα παιδιά συνεχίζουν όσο καλύτερα γίνεται τη σχετική σχολική τους εκπαίδευση. Ένα από αυτά, όταν ρωτήθηκε για τη δουλειά που θα ήθελε να κάνει αργότερα, είπε ότι επιθυμούσε να γίνει αρχιτέκτονας για να ξαναχτίσει το Χαλέπι. Ένα άλλο μιλάει, με ένα είδος παραίτησης στη φωνή του, για τους νεκρούς φίλους του, χτυπημένους από πυραύλο ή θαμμένους κάτω από τα ερείπια. Το χάσμα φαίνεται τόσο μεγάλο ανάμεσα στο αδυσώπητο παρόν και το αβέβαιο μέλλον.
Καθώς οι Ρώσοι προελαύνουν στο Χαλέπι, η Waad (έγκυος στη δεύτερο κόρη της), η οικογένειά της και οι πολιορκημένοι κάτοικοι του Χαλεπίου θα εγκαταλείψουν την πόλη τον Δεκέμβρη του 2016, παίρνοντας μαζί τους την πικρή γεύση της ήττας και των μάταιων θυσιών. Αλλά η Waad δεν θα παραλείψει να πάρει μαζί της όλα τα βίντεο που είχε γυρίσει. Αυτά είχαν ήδη αποσταλεί τον Ιανουάριο στο βρετανικό τηλεοπτικό κανάλι Channel 4 για να ενσωματωθούν σε μια σειρά ρεπορτάζ με τίτλο Inside Aleppo. Μια σειρά που είχε τότε σπάσει ρεκόρ ακροαματικότητας στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τα βίντεο της Waad, τα οποία προβλήθηκαν διαδικτυακά σχεδόν μισό δισεκατομμύριο φορές, διακρίθηκαν είκοσι τέσσερις φορές λαμβάνοντας και ένα βραβείο Emmy το 2016. Η παραγωγή μιας ολοκληρωμένης ταινίας μπορούσε πλέον να δρομολογηθεί.
Ωστόσο, το μοντάζ της ταινίας δεν έγινε χωρίς πόνο, καθώς η αδιάκοπη προβολή εικόνων θανάτου ξύπναγε στην Waad οδυνηρές αναμνήσεις, κάνοντάς την να ξαναζεί τρομερές στιγμές. Για να ολοκληρωθεί το έργο με τον καλύτερο τρόπο, μπόρεσε να υπολογίζει στην υποστήριξη μιας διακριτικής ομάδας, και ειδικά του συν-σκηνοθέτη Edward Watts, ο οποίος είχε ήδη πίσω του μία εμπειρία είκοσι ταινιών και ντοκιμαντέρ (Escape from Isis, Oksijan). Ενός σκηνοθέτης που έχει την ικανότητα να λέει ιστορίες που εξυμνούν την ανθρωπιά, το θάρρος και έναν οικουμενικό ηρωϊσμό.
Βοήθησε πολύ την Waad να μεταδώσει την εμπειρία της, και εκείνη τον ευχαρίστησε με τα εξής λόγια: "Ήξερε πώς να εσωτερικεύσει το φορτίο που έφερνα μέσα μου. Μαζί, μπορέσαμε να αντλήσουμε μέσα από την πολυπλοκότητα της εμπειρίας μου την ιστορία που βλέπετε σήμερα ... ". Από την πλευρά του, ο Edward Watts δήλωσε σχετικά με τη συνεργασία του με την Waad: "Μέσα από την ιστορία της Waad, ο κόσμος μπορεί επί τέλους να δει τι πραγματικά συνέβη, να καταλάβει τα τραγικά μας λάθη και, ελπίζουμε, να βεβαιωθεί ότι αυτό δεν θα ξανασυμβεί ποτέ πια. Ήταν τιμή μου και αληθινό προνόμιο να φτιάξω την ταινία αυτή μαζί της. "
Στο τέλος της ταινίας, η Waad απευθύνει ένα μήνυμα στην κόρη της: "Ανυπομονώ να μεγαλώσεις, Σάμα, και να μου πεις τι αισθάνεσαι. Θέλω να ξέρεις ότι αγωνιστήκαμε για την πιο σημαντική υπόθεση. Για να μην ζήσεις εσύ και όλα τα παιδιά μας αυτά που εμείς βιώσαμε. 'Ολα όσα κάναμε ήταν για σένα. Ήταν απολύτως για σένα, Σάμα."
Διακρίσεις και βραβεία:
- Festival de Cannes 2019, Sélection Officielle – Séance spéciale, Βραβείο του καλύτερου ντοκιμαντέρ
– SXSW Film Festival : Καλύτερο ντοκιμαντέρ
– Hot Docs Festival : Ειδικό Βραβείο της κριτικής επιτροπής
– Seattle International Film Festival : Καλύτερο ντοκιμαντέρ
– Sheffield International Documentary Festival : Καλύτερο ντοκιμαντέρ
– Lighthouse International Film Festival : Καλύτερο ντοκιμαντέρ
– Newport Beach Film Festival : Καλύτερο ντοκιμαντέρ
– RiverRun International Film Festival : Καλύτερο ντοκιμαντέρ
– VC FilmFest – Los Angeles Asian Pacific Film Festival : Καλύτερο ντοκιμαντέρ
Θα αφήσουμε τον τελευταία λόγο στην Waad, που ζει σήμερα στο Λονδίνο με τον σύζυγό της Hamza και τις δύο κόρες της: "Αν και το "Για τη Σάμα" μιλάει για την ιστορία τη δική μου και της οικογένειάς μου, η εμπειρία μας δεν είναι μοναδική. Εκατοντάδες χιλιάδες Σύριοι έχουν ζήσει τα ίδια και εξακολουθούν σήμερα να ζουν σε αυτές τις συνθήκες. Ο δικτάτορας που διέπραξε αυτά τα εγκλήματα παραμένει στην εξουσία και εξακολουθεί να σκοτώνει αθώους. Ο αγώνας μας για δικαιοσύνη είναι πάντα επίκαιρος. "
S. Barret
Μτφ. Σ.Σ.
