H συνάντηση του Όσιπ Μαντελστάμ με τον Χο Τσι Μινχ
Στη Μόσχα το 1923
Η Linda Lê και ο σιδερένιος αιώνας
Pierre Benetti
En attendant Nadeau - 11.05.2022
Στο τελευταίο της βιβλίο που εκδόθηκε όσο ζούσε, λίγο πριν από το θάνατό της στις 9 Μαΐου 2022, η Linda Lê παρατείνει μια στιγμή: τη συνάντηση στη Μόσχα το 1923 μεταξύ των Όσιπ Μάντελσταμ και Χο Τσι Μινχ. Συσχετίζοντας την ιστορία της Ρωσίας, της οποίας τους συγγραφείς αγάπησε, με εκείνη του Βιετνάμ, όπου η συγγραφέας γεννήθηκε το 1963, το De personne je ne fus le contemporain [Κανενός δεν υπήρξα ο σύγχρονος] είναι ένας στοχασμός πάνω στην πολιτική βία, που συνοδεύεται από τις συνδέσεις που δημιουργεί η σκέψη με τη λογοτεχνία. Όπως έκανε πάντα η Linda Lê σε όλο της το έργο ως μυθιστοριογράφος και κριτικός.
Ως μυθιστοριογράφος, η Linda Lê θα μπορούσε να είχε επινοήσει αυτή τη συνάντηση, να φανταστεί τις λεπτομέρειες - αλλά το βιβλίο της, που φέρνει περισσότερο στην αφήγηση, στο δοκίμιο και κυρίως στην τέχνη της ανάγνωσης, αρνείται κάθε μυθοπλασία. Λες και, για να αναφερθείς στους ολοκληρωτισμούς, είναι μερικές φορές καλύτερο η λογοτεχνία να περιορίζεται στην έκθεση των γεγονότων. Η συνάντηση του Σοβιετικού ποιητή και του Βιετναμέζου αγωνιστή της ανεξαρτησίας είναι ένα ήσσον και παράδοξο γεγονός, που μοιάζει αρχικά λίγο απίθανο, αλλά που γίνεται κατανοητό όσο προχωράει η ανάγνωση. 'Ησσον, από την άποψη της λεγόμενης μεγάλης ιστορίας· παράδοξο, επειδή όλα φαίνεται να χωρίζουν τους δύο αυτούς άνδρες.
Το 1923, ο Nguyên Tat Thanh (που θα γινόταν ο Hô Chi Minh, "πηγή φωτός") βρισκόταν στη Μόσχα ως εκπρόσωπος της Κομιντέρν. Ο Μαντελστάμ έγραψε ένα άρθρο γι' αυτό, προκειμένου να "μαζέψει μερικά ρούβλια". Οι δύο άνδρες είχαν ένα χρόνο διαφορά και μια ολόκληρη κοινή ιστορία. Αγωνίστηκαν για τη χειραφέτηση, πολέμησαν την καταπίεση, αλλά πάνω απ' όλα είχαν μία ασυμβίβαστη σκέψη και η φωτιά της ελευθερίας έκαιγε μέσα τους. "Ανήκαν στον ίδιο σιδερένιο αιώνα, ήταν σύγχρονοι και μοναχικοί, κι ενώ κρατιόνταν στο περιθώριο προχωρούσαν μπροστά, με μια αποφασιστικότητα που θα απέκλειε οποιοδήποτε συμβιβασμό. [..] Στην πραγματικότητα, ο ποιητής και ο πατριώτης πήγαιναν κόντρα στο ρεύμα του κόσμου, και αγωνίζονταν να ζήσουν σύμφωνα με τα ιδανικά τους, αλλά τα ιδανικά τους ήταν νεκρά", γράφει η Linda Lê. Η ανάγνωση αυτή, σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, προκαλεί αναπόφευκτα μια αίσθηση μελαγχολίας. Το βιβλίο της τελειώνει με ένα απόσπασμα από την τελευταία επιστολή που έγραψε ο Walter Benjamin πριν από την αυτοκτονία του στις 26 Σεπτεμβρίου 1940.
Είχαν επίσης από κοινού την παρανομία, την ασθένεια και την ποίηση - ο Χο Τσι Μινχ έγραφε κι ο ίδιος. Αλλά οι δύο άνδρες, τους οποίους ενώνει η εποχή τους, διαφέρουν επίσης πολύ. Σε αντίθεση με την Άννα Αχμάτοβα, η οποία, όπως υπενθυμίζει η Linda Lê, μετέφραζε Ασιάτες συγγραφείς, ο Μαντελστάμ δεν γνώριζε τίποτα για την Ασία ή τις αποικίες, ενώ ο Χο Τσι Μινχ είχε ήδη ταξιδέψει πολύ, μεταξύ άλλων και στη χώρα των δικών του αποικιοκρατών. Η κύρια διαφορά όμως ήταν ότι ο αγωνιστής, αν και έβαλε τη ζωή του σε κίνδυνο στους αντιαποικιοκρατικούς αγώνες, θα γίνει τελικά ένα πρόσωπο της εξουσίας, κάτι που ο Μαντελστάμ δεν θα υπάρξει ποτέ. Το παράδοξο συνεχίζεται μέχρι και στο θάνατό τους: ενώ το σώμα του ενός χάθηκε στην Κολιμά, όπου εξορίστηκε το 1934, το σώμα του άλλου εκτίθεται σε μαυσωλείο στην πρωτεύουσα που φέρει το όνομά του.
Πέρα από τις συγγένειες και τις αλληλεγγύες, η Linda Lê αναιρεί τα προσχήματα, επισημαίνοντας την τύφλωση του αγωνιστή μπροστά σε αυτόν τον άλλο ιμπεριαλισμό και αυτή την άλλη καταπίεση που επρόκειτο να συνθλίψει τον ποιητή, ο οποίος βρισκόταν ήδη υπό παρακολούθηση το 1923. "Με μια λέξη, ήταν η συνάντηση ενός μελλοντικού διωκόμενου με έναν υποστηρικτή των διωκτών", λέει με έμφαση. Και παρακάτω: "'Ηταν μία συνάντηση ανάμεσα σε έναν ιδεαλιστή, που έπαιρνε δύναμη από την πεποίθηση ότι θα απελευθερώσει τα αδέλφια του, και ενός ξεστρατισμένου που κάθε μέρα καταδιωκόταν όλο και περισσότερο. Το De personne je ne fus le contemporain αποτελεί επομένως ένα λογοτεχνικό στοίχημα καθώς επιδιώκει να ενώσει στην ίδια ιστορία, μερικές φορές και στην ίδια πρόταση, τα δύο πρόσωπα μιας ίδιας ιστορίας.
Αυτό το παιχνίδι ομοιοτήτων και διαφορών δίνει στο όμορφο αυτό βιβλίο την ουσία του, αλλά η Linda Lê προτείνει έναν βαθύτερο στοχασμό. Αν και περιέχει πλήθος συναρπαστικών και συγκινητικών λεπτομερειών (μαθαίνουμε, για παράδειγμα, ότι ένα χρόνο πριν από το θάνατό του, ο Μαντελστάμ, άρρωστος και δυστυχής, διάβαζε τον Οδυσσέα του Τζόις και μάθαινε ισπανικά), γράφεται όχι σαν έρευνα, αλλά σαν ένα μακροσκελές σχόλιο στο περιθώριο, που συχνά λειτουργεί με επαναλήψεις και αναδιατυπώσεις, αντιπαραθέσεις στοιχείων που κάνουν αισθητές τις διαδοχικές φάσεις καταπίεσης και εξέγερσης. Τα αποτελέσματα της επανάληψης αποτυπώνουν στο μυαλό κάθε φορά και περισσότερο ένα ισχυρό αίσθημα ενσυναίσθησης προς αυτές τις δύο ζωές που παγιδεύτηκαν στη βία της ιστορίας.
Παράλληλα με το συγγραφικό της έργο, η Linda Lê συνδύαζε με φυσικό τρόπο και τη δραστηριότητα μιας παθιασμένης αναγνώστριας - εκτός από τις πολυάριθμες κριτικές της στο En attendant Nadeau, πολλοί αναγνώστες θα θυμούνται τους προλόγους της σε πολυάριθμες εκδόσεις ξένων κειμένων ή τη δική της έκδοση των κειμένων του Panaït Istrati (εκδ. Phébus, 2006). Προκειμένου να διαφωτίσει αυτή τη συνάντηση και να εμβαθύνει στον "σιδερένιο αιώνα" του, ακολουθεί βήμα προς βήμα τα ποιήματα του Μαντελστάμ, παρεμβάλλοντας πάντα τα αποσπάσματα με ένα ρευστό τρόπο. Βασισμένη στη μετάφραση του Jean-Claude Schneider, που δημοσιεύτηκε το 2019, όλα γίνονται σαν να έχει υιοθετήσει ως δικά της, μέσω της οικειότητας και της προσήλωσης, τα λόγια του Μαντελστάμ, όπως το είχε κάνει και στο βιβλίο που είχε αφιερώσει στη Μαρίνα Τσβετάεβα (Marina Tsvetaeva. Comment ça va la vie?, εκδόσεις Jean-Michel Place, 2002).
Σε αυτό το έργο με τα τόσα παραθέματα, βρίσκεται ένα κρυφό κέντρο αυτού του όμορφου βιβλίου, το οποίο λέει τόσα πολλά για τη διακριτική εμπλοκή της συγγραφέας του. Πίσω από τη μικρή ιστορική στιγμή, η Linda Lê ενδιαφέρεται για τη μοναδικότητα, αλλά και τη μοναξιά της ενασχόλησης με την τέχνη, με τις λέξεις, με τις μορφές, στην οποία και αποτίει φόρο τιμής. Με την προσωπική της σεμνότητα, η Linda Lê υφαίνει ωστόσο μια στενή σχέση με αυτό που αφηγείται: τη σύλληψη του Μαντελστάμ. "Είναι μια σκηνή που γνωρίζουν καλά, επειδή την έχουν βιώσει, πολλοί συγγραφείς στο επανενωμένο Βιετνάμ", τη χώρα που εγκατέλειψε για πάντα το 1977. Είναι επομένως προφανές ότι το βιβλίο της είναι αφιερωμένο "σε εκείνους που, υπό ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, αναζητούσαν πάντα καταφύγιο στα βιβλία, την τέχνη και την ομορφιά, με κίνδυνο της ζωής τους". Το να μην είσαι εντελώς σύγχρονος με κανέναν σημαίνει ότι μπορείς να είσαι πάντοτε σύγχρονος.
Ο στίχος του Μαντελστάμ που επέλεξε για τον τίτλο του βιβλίου της ταιριάζει και στην ίδια τη Linda Lê, η οποία χάρη στην επίμονη εντρύφηση σε κείμενα του παρελθόντος και της σύγχρονης εποχής ανήκει εν τέλει σε όλες τις εποχές. Αυτό δεν την εμπόδισε να γράφει στον παρόντα χρόνο για τη σχέση αλληλεγγύης της συγγραφής με τους πολιτικούς αγώνες: "Η συνάντηση αυτών των δύο ξεχωριστών αντιστασιακών ανοίγει έναν χώρο που είναι ταυτόχρονα πολιτικός και λογοτεχνικός, επιτρέποντας στον αναγνώστη του 21ου αιώνα να μην ξεχνάει τίποτα από τους αγώνες για την ανεξαρτησία των λεγόμενων καθυστερημένων λαών, ούτε τις αντιστάσεις που προβάλουν δημιουργοί αποφασισμένοι να μη συνθηκολογήσουν ποτέ, ακόμη και όταν κινδυνεύει η ζωή τους. Δείχνουν το δρόμο, θα έλεγαν κάποιοι που δεν αντιλαμβάνονται σε ποιο βαθμό δεν είναι μόνο οι οδηγοί μας: ενσαρκώνουν το κομμάτι του εαυτού μας που φιλοδοξεί την υπέρβαση μέσω της δράσης ή της αυτοθυσίας, και που επιμένει να γράφει, ενάντια σε όλους και σε όλα, αυτό που μας εκθέτει σε κίνδυνο."
Linda Lê, De personne je ne fus le contemporain. Stock, 120 p., 18 €
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ: Η Κασσάνδρα της 'Αννα Αχμάτοβα, 1959
