Αχ. Χατζηκωνσταντίνου – Γ. Πουλημένος
Η Προκυμαία της Σμύρνης – Επίμετρο
Πορίσματα έρευνας 2018-2024
Στον τόμο 26 του επιστημονικού περιοδικού της Ένωσης Σμυρναίων Μικρασιατικά Χρονικά, που μαζί με τον τόμο 25 μόλις εκδόθηκαν, περιλαμβάνεται ανάμεσα σε πολύ αξιόλογες επιστημονικές εργασίες, άρθρο 100 σελίδων με όλα τα στοιχεία και τα πορίσματα της έρευνας των δύο συγγραφέων για την Προκυμαία της Σμύρνης προ του 1922, τα οποία ήρθαν στο φως κατά την περίοδο 2018-2024, σηματοδοτώντας παράλληλα το κλείσιμο ενός κύκλου. Πρόκειται ουσιαστικά για το Επίμετρο που συμπληρώνει το δίτομο βιβλίο των Γ. Πουλημένου και Αχ. Χατζηκωνσταντίνου Η Προκυμαία της Σμύρνης - Ανιχνεύοντας ένα Σύμβολο Προόδου και Μεγαλείου, Εκδόσεις Καπόν 2018, Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών 2019.
Ποιος ήταν ο αντίκτυπος της έκδοσης του βιβλίου Η Προκυμαία της Σμύρνης το 2018;
Η κυκλοφορία της Προκυμαίας χαιρετίστηκε ως ένας ερευνητικός, συγγραφικός και εκδοτικός άθλος, αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές. "Ξαναζούμε τη Σμύρνη" έγραψε χαρακτηριστικά, κλείνοντας τη βιβλιοκρισία του στα Νέα ο Ν. Μπακουνάκης (18.11.2018). Το επόμενο έτος ακολούθησε η βράβευση των συγγραφέων από την Ακαδημία Αθηνών με το Λυκούργειο βραβείο της Β’ Τάξης Γραμμάτων και Τεχνών. Παράλληλα, το έργο σύντομα καθιερώθηκε στη διεθνή βιβλιογραφία ως σημείο αναφοράς της συγκεκριμένης περιόδου και κατέλαβε μία θέση στις βιβλιοθήκες κορυφαίων δυτικών Πανεπιστημίων.
Συγκινητικό δε είναι ότι μέχρι και σήμερα, πρόσφυγες 3ης ή ακόμα και 2ης γενιάς, έχοντας διαβάσει το βιβλίο, αισθάνονται την ανάγκη να επικοινωνήσουν με τους συγγραφείς προκειμένου να τους συγχαρούν και να καταθέσουν τη δική τους μνήμη, η οποία σχετίζεται με την παρουσία των προγόνων τους στην Προκυμαία της Σμύρνης. Πρόσφατο μάλιστα είναι το παράδειγμα της σημαντικότατης οικογένειας Ακκά (πρώην Ακκάσογλου), με καταγωγή από τα Κούλα και τη Φιλαδέλφεια, μέλος της οποίας υπέδειξε τη θέση της κατοικίας τους στο θρυλικό Και, πληροφορία παντελώς άγνωστη από άλλες πηγές. Με παρόμοιο τρόπο ταυτοποιήθηκαν οι οικίες και άλλων σπουδαίων οικογενειών, όπως των Βεϊνόγλου και Πεσ(τε)ματζόγλου.
Την ίδια περίοδο στην Ελλάδα, με αφορμή την 100ετία από τη Μικρασιατική Καταστροφή, η δημόσια συζήτηση περιστράφηκε πάλι γύρω από τα «αν», τα «γιατί» της ήττας και βεβαίως, την εποποιΐα του προσφυγικού Ελληνισμού, υποβιβάζοντας όμως συχνά τη Σμύρνη σε ρόλο πολεμικού τροπαίου και μόνο, το οποίο κερδήθηκε πρόσκαιρα για να ξαναχαθεί οριστικά. Η Προκυμαία της Σμύρνης, αντιθέτως, μέσα από τις εκατοντάδες μικροϊστορίες τις οποίες παρουσίασε, συνέθεσε τη μεγάλη εικόνα της πόλης, αναδεικνύοντας τον μοναδικό χαρακτήρα και ρόλο της ως το πρώτο λιμάνι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, φάρος και κοιτίδα των Ευρωπαϊκών ιδεών και πολιτισμού.
Δυστυχώς, δεν έλειψαν και ορισμένα κρούσματα κλοπής υλικού, καθώς επίσης κακόβουλες και ανυπόστατες κρίσεις ελάχιστων μελών της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας, για την επιστημονική εγκυρότητα ενός έργου με το οποίο ωστόσο ουδέποτε ασχολήθηκαν, που εκθέτουν ανεπανόρθωτα τους ίδιους. Γεγονός παραμένει ότι το βιβλίο της Προκυμαίας αναγνωρίστηκε ως ένα έργο μοναδικό στο είδος του, όχι μόνο για τα ελληνικά δεδομένα αλλά και διεθνώς, καθώς με βάση τα μεγέθη του, πρόκειται για εγχείρημα χωρίς ανάλογο προηγούμενο.
Τι προκάλεσε την ανάγκη ενός Επιμέτρου της αρχικής έκδοσης;
Πέραν των δεκάδων νέων στοιχείων που συνέχισαν να έρχονται στο φως, λίγους μήνες μετά την έκδοση ήρθε σε γνώση των συγγραφέων από Τούρκους ερευνητές ένα σημαντικότατο όσο και ανέλπιστο τεκμήριο, που άξιζε να μελετηθεί και να δημοσιευτεί. Επρόκειτο για έναν ακόμα Κτηματολογικό Χάρτη της Ανώνυμης Εταιρείας Προκυμαιών της Σμύρνης (Société des Quais de Smyrne), ο οποίος χρονολογήθηκε στα 1914, γεφυρώνοντας έτσι ένα χάσμα 25 ετών από τη σύνταξη του προηγούμενου αντίστοιχου χάρτη, στον οποίο είχε εν πολλοίς βασιστεί η έκδοση του βιβλίου.
Η διαχρονική, πλέον, ονομαστική χαρτογράφηση των ακίνητων περιουσιών στο θαλάσσιο μέτωπο της Σμύρνης, επέτρεψε όχι μόνο να έρθουμε πιο κοντά στο μοιραίο 1922, όπως ήταν ο αρχικός ερευνητικός στόχος, αλλά και να εξαχθούν για πρώτη φορά πολύτιμα συμπεράσματα για την παρουσία και τη δυναμική της κάθε κοινότητας στην πόλη, με δεσπόζουσα τη θέση της ελληνικής.
Παράλληλα, αποδελτιώθηκαν χιλιάδες φύλλα τοπικών εφημερίδων της περιόδου προ του 1922, όπως ΑΜΑΛΘΕΙΑ, ΑΡΜΟΝΙΑ, ΕΡΓΑΤΗΣ, ΗΜΕΡΗΣΙΑ κ.ά., συμπληρώνοντας έτσι σημαντικά τις γνώσεις μας για κάθε ένα κτίσμα και τους ενοίκους του ξεχωριστά.
Δεκάδες ήταν επίσης οι νέες φωτογραφίες που μελετήθηκαν, μαζί και ένα ακόμα φωτογραφικό πανόραμα μεγάλου τμήματος της Προκυμαίας, του 1897, πολύτιμο τόσο για την ασφαλή ταυτοποίηση κτισμάτων όσο και για τη χρονολόγηση των οικοδομικών τους φάσεων.
Υπάρχουν κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις άλλων νέων, άγνωστων έως τώρα ευρημάτων;
Μέχρι πρότινος, γνωρίζαμε ελάχιστα για το θέατρο "Νέα Σκηνή", το ωραιότερο ίσως θερινό θέατρο της Σμύρνης, το οποίο όμως το 1922 είχε ήδη πάψει να υφίσταται και το οικόπεδό του παρέμενε άδειο. Αυτό άλλωστε δικαιολογούσε και τον χαρακτηρισμό του ως "φάντασμα". Η καταγραφή ωστόσο της μαρτυρίας του εγγονού του ιδιοκτήτη του, Σοφοκλή Θεανόπουλου, επέτρεψε να σχηματιστεί μια πλήρης εικόνα τόσο για την κατασκευή όσο και για τη βραχύβια, όπως αποδείχτηκε, λειτουργία του (1911-1913). Το παράδειγμα του συγκεκριμένου επιχειρηματία, ο οποίος, αν και δεν διέθετε ανάλογη πείρα, επέλεξε να κάνει μια πολύ μεγάλη επένδυση στον τομέα της ψυχαγωγίας και κατόπιν χρησιμοποίησε κάθε μέσο για να την κρατήσει «ζωντανή», είναι ένα από τα πολλά που μπορεί να συναντήσει κανείς στην Προκυμαία της Σμύρνης.
Η Προκυμαία στα 47 χρόνια ύπαρξης από την ολοκλήρωσή της το 1875 έως τον μαύρο Σεπτέμβρη του 1922, αποτέλεσε την «ψυχή» και τον «καθρέφτη» της Σμύρνης. Η έρευνα απέδειξε ότι με εξαίρεση τη σχεδόν πλήρη απουσία της εβραϊκής κοινότητας σε αυτήν, όλες οι άλλες, Έλληνες, Ευρωπαίοι, Αρμένιοι και Μουσουλμάνοι, εκπροσωπούνταν από μέλη που εκπροσωπούσαν, όπως είναι αναμενόμενο, κυρίως στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις. Πρόξενοι, μεγαλέμποροι, βιομήχανοι, επιχειρηματίες του θεάματος και της εστίασης, γιατροί, ασφαλιστές, εφοπλιστές, ξενοδόχοι, τραπεζίτες, αρχιτέκτονες και λοιποί επαγγελματίες, οι οποίοι μπορεί να ανήκαν σε διαφορετικές κοινότητες και θρησκείες, ωστόσο μοιράζονταν κοινές αξίες, που τους επέτρεπαν να συμβιώνουν ή και να συνεταιρίζονται με σεβασμό ο ένας προς τον άλλο. Δίπλα τους και πρόσωπα χαμηλότερων τάξεων, που επίσης άφησαν το αποτύπωμά τους στο Και.
Για πρώτη φορά λοιπόν, βλέπουμε το πραγματικό πανόραμα της σμυρναίικης κοινωνίας, όπως απεικονίζεται στην Προκυμαία της Σμύρνης έως το 1922, αποκαλύπτοντας μια δυναμική κοινωνία, πρωτοπόρα σε όλους τους τομείς, τολμηρή και εξωστρεφή, δικτυωμένη με τα πέρατα της Γης. Ο ευρωπαϊκός χαρακτήρας της πόλης και ο διαχρονικός της ρόλος ως αυτοδιοικούμενης μητρόπολης του εμπορίου, έγιναν ο καταλύτης που δημιούργησε την ιδιαίτερη ταυτότητα του Σμυρνιού, με το ελληνικό στοιχείο να παίζει τόσο τον καθοριστικό όσο και τον ενοποιητικό ρόλο. Με τη σειρά της, αυτή η ταυτότητα επηρέασε τα πάντα, από την αρχιτεκτονική των κατοικιών και τον τρόπο διασκέδασης μέχρι τη γλώσσα και τη μόδα, σε τέτοιο βαθμό δε, ώστε το παρουσιαστικό των μελών της άρχουσας τάξης να μην προδίδει την εθνική καταγωγή τους.
Τα Μικρασιατικά Χρονικά, τόμοι 25 και 26, διατίθενται από την ‘Ένωση Σμυρναίων [https://www.enosismyrneon.gr/ τηλ.: 210 363 3618] και τις Εκδόσεις Μένανδρος [https://menandros.gr/ τηλ.: 210 361 1000].
