Το ηλεκτρονικό βραχιόλι επεκτείνει τη φυλακή
Olivier Razac, Une société de contrôle ? Enfermements, surveillance électronique, gestion des risques et gouvernementalité algorithmique. Εκδ. Kimé, 392 σελ.
Ricardo Urquizas Campello, Short Circuit. Electronic Monitoring and the Crisis of the Brazilian Prison System. Εκδ. Springer Nature, 142 σελ. (e-book)
Philippe Artières
En attendant Nadeau - 13 Ιουνίου 2023
Η ηλεκτρονική επιτήρηση και γενικότερα ο γεωγραφικός εντοπισμός αναπτύσσεται σε πολλές χώρες από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, ακολουθώντας το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Αποτελεί το αντικείμενο δύο βιβλίων, το πρώτο από έναν Γάλλο φιλόσοφο που είναι εξοικειωμένος με τη σκέψη του Μισέλ Φουκώ και το δεύτερο από έναν νεαρό Βραζιλιάνο ανθρωπολόγο που ενδιαφέρεται για τις πρακτικές εφαρμογές. Και τα δύο εξετάζουν τις χρήσεις αυτής της νέας τεχνολογίας στον τομέα της ποινικής δικαιοσύνης και δείχνουν πώς οι χρήσεις αυτές δεν αποτελούν εναλλακτική λύση στη φυλακή, αλλά επέκταση της φυλακής σε ολόκληρη την επικράτεια, λαμβάνοντας πολύ διαφορετικές μορφές στην Ευρώπη και τη Βραζιλία.
Το 2000, ο Olivier Razac δημοσίευε ένα πολύ εμπνευστικό δοκίμιο για την πολιτική ιστορία του συρματοπλέγματος. Σε αυτό, έδειξε πώς η εφεύρεση αυτής της τόσο απλής κατασκευής - ενός μικρού αγκαθωτού σύρματος- άλλαξε βαθιά όχι μόνο την ιστορία της ιδιοκτησίας και του πολέμου, αλλά και τη σχέση μας με τον χώρο, από τα λιβάδια της αμερικανικής Δύσης μέχρι τα χαρακώματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Έκτοτε, πολλοί συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με τις τεχνικές καινοτομίες, όπως ο Grégoire Chamayou στο Théorie du drone (Θεωρία του drone, 2013) και ο Bernard E. Harcourt στο La société d'exposition (Η κοινωνία της έκθεσης, 2020).
Σε αυτό το νέο βιβλίο, ο Olivier Razac εξετάζει την υπόθεση του Ζιλ Ντελέζ σχετικά με την ανάδυση μιας κοινωνίας ελέγχου που πρόκειται να αντικαταστήσει τις πειθαρχικές κοινωνίες. Αυτή η νέα κοινωνία θα αναπτύξει μια διαφορετική μορφή πανοπτικού και, μαζί της, μια αλγοριθμική κυβερνητικότητα. Σε αυτόν τον μεγάλο τόμο, ο συγγραφέας ξαναπιάνει τις συζητήσεις γύρω από την ερμηνεία των θεωριών του Φουκώ και τις έννοιες που ανέπτυξε ο φιλόσοφος γύρω από το θέμα του πειθαρχικού, και στη συνέχεια τις αντιπαραβάλλει με μια σειρά νέων τεχνολογικών κατασκευών. Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στην εισαγωγή της ηλεκτρονικής επιτήρησης (ΗΕ). Την 1η Μαΐου 2022, 71.000 άτομα κρατούνταν στις φυλακές της Γαλλίας, ενώ 15.000 κατάδικοι βρίσκονταν υπό ηλεκτρονική επιτήρηση. Ο Razac επισημαίνει εύστοχα ότι το ηλεκτρονικό βραχιόλι έχει δύο διαφορετικές λειτουργίες: περιορίζεται σε ορισμένες περιπτώσεις στην παρακολούθηση της συμμόρφωσης με τον κατ' οίκον περιορισμό (δηλαδή στον έλεγχο της παρουσίας του καταδικασμένου σε ένα σταθερό μέρος), αλλά προσφέρει επίσης, και αυτή είναι η χρήση που τείνει να αναπτυχθεί, τη δυνατότητα να παρακολουθείται συνεχώς η κίνηση ενός ατόμου σε μια περιοχή και να περιορίζεται το άτομο αυτό σε μια περίμετρο ή να αποκλείεται από μια συγκεκριμένη περιοχή - αυτό είναι το θέμα του καταπληκτικού μυθιστορήματος του Ράσελ Μπανκς, Lost Memory of Skin (2012), σχετικά με καταδικασθέντες σεξουαλικούς παραβάτες στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ο φιλόσοφος αποδομεί όλη την επιχειρηματολογία υπέρ αυτής της συσκευής: την ελαφρότητα, την κινητικότητα, την πλαστικότητα, την αντιδραστικότητα και τη διακριτικότητα. Βασιζόμενος στο έργο του γεωγράφου Franck Ollivon, η θέση του Razac είναι ότι η ηλεκτρονική επιτήρηση είναι ο κύριος παράγοντας μιας εδαφικής "εικονικής αποικιοποίησης". Αφήνοντας για λίγο το πεδίο του ποινικού δικαίου, αναλύει ένα "πολιτικό" παράδειγμα αυτής της νέας μορφής κυβερνητικότητας, το παιχνίδι Pokemon Go, και αποδεικνύει ότι το παιχνίδι αυτό καθιστά κάθε παίκτη φορέα του δικού του γεωγραφικού εντοπισμού κάθε φορά που ανακαλύπτει μια από τις φιγούρες. Αυτή η συσκευή προσφέρει εκτός από τον έλεγχο του χώρου, και τον έλεγχο του χρόνου και επιβάλλει διάφορες χρονικότητες, άλλες αποσπασματικές, που τέμνουν την καθημερινή ζωή, άλλες συνεχείς, με τον χρόνο της ποινής να γίνεται σχεδόν άπειρος. Στη συνέχεια ο Razac επεκτείνει την ανάλυσή του στις τεχνολογίες του Διαδικτύου, γενικεύοντας και βλέποντάς τες ως νέες μορφές κυβερνητικότητας. Ο φιλόσοφος καταλήγει επισημαίνοντας τα όρια της έρευνας: αν μπορεί να παράγει διαγνώσεις και να χαρτογραφεί τις σχέσεις εξουσίας, "πρέπει, μέσα στο βουητό της μάχης, να επιστρατεύσουμε άλλα εφόδια".
Το βιβλίο Short Circuit, που εκδόθηκε πρόσφατα στα αγγλικά από τον ανθρωπολόγο Ricardo Urquizas Campello, αποτελεί αναμφίβολα ένα από αυτά τα εφόδια. Η προσέγγιση του Campello είναι σε αντιστοιχία με εκείνη του Langdon Winner και του επιστημολογικού του "λουδισμού" [Λουδισμός είναι ένα κίνημα που ξεκίνησε τον 19o αιώνα στην Αγγλία, από υφαντουργούς οι οποίοι εξεγέρθηκαν κατά των νεοκατασκευασθέντων μηχανημάτων της βιομηχανικής επανάστασης -σ.σ.], ο οποίος στοχεύει στην αποδιάρθρωση ή την απεμπλοκή από τα κοινωνικο-τεχνικά συστήματα προκειμένου να μάθουμε να τα κατανοούμε και να υπολογίζουμε τις κοινωνικές τους επιπτώσεις. Για να το πετύχει αυτό, ο Βραζιλιάνος ανθρωπολόγος διεξήγαγε δύο παράλληλες έρευνες. Η πρώτη, αρκετά κλασική, αλλά πολύ καλά τεκμηριωμένη, αφορά τη γενεαλογία της ηλεκτρονικής παρακολούθησης. Ανατρέχοντας και αυτός στον Φουκώ, αλλά από μια πιο μεθοδολογική σκοπιά, εξέτασε όλα τα διαθέσιμα αρχεία, από τις εργασίες του εργαστηρίου συμπεριφορικής ψυχολογίας στο Χάρβαρντ, όπου η ηλεκτρονική επιτήρηση δοκιμάστηκε τη δεκαετία του 1960, μέχρι τις πρώτες χρήσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κόλπου το 1991, τις νομοθετικές συζητήσεις στη Βραζιλία για την ένταξη των σχετικών διατάξεων στο νόμο, χωρίς να παραμελήσει τα στατιστικά στοιχεία ή τις αυστηρά νομικές ή φιλοσοφικές αναλύσεις.
Η εργασία αυτή, που χαρακτηρίζεται από μεγάλη ακρίβεια, αποσκοπεί στον εντοπισμό των λογικών που εφαρμόζονται, αλλά και εμπλουτίζεται από μια ιστορική προοπτική - διότι, αν και πρόσφατο, το σύστημα αυτό έχει ήδη εξελιχθεί σημαντικά. Όμως ο Ricardo Campello δεν έμεινε στο πεδίο της βιβλιοθήκης: διεξήγαγε τρία παράλληλα προγράμματα επιτόπιας έρευνας, ένα στο Σάο Πάολο, ένα άλλο στο Ρίο και ένα τρίτο βορειότερα στην πολιτεία Σεαρά. Για να δει από κοντά πώς χρησιμοποιείται η ηλεκτρονική επιτήρηση, ο ανθρωπολόγος συνεργάστηκε με την καθολική ΜΚΟ "Prison Pastoral", μία από τις λίγες οργανώσεις που δραστηριοποιούνται σε αυτόν τον τομέα. Δηλώνοντας άθεος, ο συγγραφέας εργάστηκε ως εθελοντής για τρία χρόνια, παρέχοντας νομική και ανθρωπιστική υποστήριξη σε άτομα υπό ποινή (στη φυλακή ή υπό ηλεκτρονική παρακολούθηση). Αυτή η στάση δίπλα σε καταδικασμένα άτομα ήταν συνειδητή και δεν αποτελεί απλώς ένα μέσο άντλησης πληροφοριών· καθορίζει μια ερευνητική πολιτική, θυμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο η Alice Goffman διερευνούσε τη σχέση μεταξύ των νεαρών Αφροαμερικανών και του αμερικανικού ποινικού συστήματος.
Μια από τις μεγάλες επιτυχίες της μελέτης είναι η εναλλαγή μεταξύ γενεαλογικής ανάλυσης και εθνογραφικής μελέτης. Η ηλεκτρονική επιτήρηση, όπως τη βλέπει ο Ricardo Campello, είναι ενσαρκωμένη- η μελέτη της βασίζεται σε περιγραφές καταστάσεων αλλά και στον λόγο των κύριων ενδιαφερόμενων ατόμων, τους οποίους ο ανθρωπολόγος ακολούθησε στην καθημερινή τους ζωή και με τους οποίους διεξήγαγε μακροχρόνιες συνεντεύξεις. Όπως γνωρίζουμε, το βραζιλιάνικο πλαίσιο είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο της Ευρώπης: ενώ, όπως και στη Γαλλία, ο αριθμός των καταδίκων είναι πολύ μεγαλύτερος από τον αριθμό των διαθέσιμων θέσεων στις φυλακές, ο έξω κόσμος είναι ένας τόπος όπου οι εξαιρετικά δομημένες εγκληματικές συμμορίες, η αστυνομία και οι ένοπλες πολιτοφυλακές (στις οποίες περολαμβάνονται κάτοικοι της περιοχής και πρώην αστυνομικοί) συγκρούονται ή ενίοτε σχηματίζουν συμμαχίες.
Εκτός των άλλων, το τεχνικό αυτό αντικείμενο δεν είναι ουδέτερο. Φορεμένο στον αστράγαλο, σε μια κοινωνία που σημαδεύεται από τη δουλεία, το "βραχιόλι" θυμίζει τις αλυσίδες και τα σημάδια στο σώμα των σκλάβων. Ωστόσο, η πλειονότητα των καταδίκων στη Βραζιλία είναι απόγονοι σκλάβων, γεγονός που επιτείνει το στίγμα. Ο Campello δείχνει ότι ο στόχος της ηλεκτρονικής επιτήρησης δεν είναι να μειώσει τον υπερπληθυσμό των φυλακών, αλλά μάλλον να υιοθετήσει μια στρατηγική συμπληρωματικού ελέγχου, διευρύνοντας το σωφρονιστικό σύστημα. Οι επιτόπιες αναλύσεις του καταρρίπτουν τα επιχειρήματα που προβάλλονται για τη γενίκευση της ηλεκτρονικής επιτήρησης, ότι δηλαδή θα διευκολύνει την κοινωνική επανένταξη, θα εξοικονομήσει χρήματα και θα ενισχύσει τη δημόσια ασφάλεια. Από τη μία πλευρά, δεν πρόκειται για κοινοτική διαχείριση αλλά για ιδιωτική πρωτοβουλία: η αγορά των βραχιολιών έχει ανατεθεί στην εταιρεία Spacecom Monitoramento. Από την άλλη, το βραχιόλι αποτελεί έναν ορατό "δημόσιο στιγματισμό"· υποβάλλει τους κατάδικους στο βλέμμα της αστυνομίας - το γεγονός ότι βρίσκονται υπό ηλεκτρονικής επιτήρησης τους καθιστά αμέσως επικίνδυνα και ύποπτα άτομα -, στην αυθαιρεσία των πολιτοφυλακών - οι οποίες τους αρνούνται αυθαίρετα την πρόσβαση σε ορισμένες περιοχές -, και τέλος στις συμμορίες - οι οποίες έχουν εκμεταλλευτεί τη συσκευή αυτή για να τη χρησιμοποιούν ως μέσο αναγνώρισης, ανάλογα με το αν το βραχιόλι φοριέται στο δεξί ή στο αριστερό πόδι. Η μελέτη δείχνει ότι, σε ορισμένες γειτονιές, ένα άτομο που φοράει ηλεκτρονικό βραχιόλι διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο από ό,τι αν βρισκόταν σε φυλακή, παρόλο που το περιβάλλον αυτό είναι γνωστό ότι είναι ιδιαίτερα βίαιο. Ο ανθρωπολόγος θεωρεί ότι η ηλεκτρονική επιτήρηση επικαιροποιεί τις βιοπολιτικές στρατηγικές ελέγχου των σωμάτων. Βασίζεται στις αναλύσεις του Achille Mbembe για να διατυπώσει την υπόθεση ότι αυτή η σωφρονιστική πολιτική θα μπορούσε να παίξει στη Βραζιλία το ρόλο μιας "συμπληρωματικής σχέσης" με τη φυλακή, συμμετέχοντας σε μια νεκροπολιτική.
Το βιβλίο αυτό, το οποίο συνδυάζει γενεαλογική μεθοδολογία με ανθρωπολογική έρευνα, αποτελεί παράδειγμα απαιτητικής έρευνας στον τομέα των κοινωνικών επιστημών, που ποτέ δεν λειτουργεί στο κενό, είναι προσηλωμένη και προσεκτική στις απόψεις όλων των εμπλεκομένων (από το σωφρονιστικό και αστυνομικό προσωπικό μέχρι τους ενδιαφερόμενους και τις οικογένειές τους). Αποτελεί ένα ανεκτίμητο εργαλείο για όσους εργάζονται στην πρώτη γραμμή της ποινικής πολιτικής, μια γραμμή που συχνά παραμένει στη σκιά της επικαιρότητας.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ:
Η οδοντόβουρτσά σου σε κατασκοπεύει
